Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялардың есебі

Тәуелді шаруашылык серіктестігінің   жинақталған таза табысының жалпы сомасынан тиісті дивиденттер инвестициялардын баланстық   құнын кемітеді.

Егер де инвестордын салған инвестициясының    баланстық құны тәуелді шаруашылық серіктестіктеріндегі  алған   зиянына тең   немесе артык болса, онда   бұндай зияндар келешекте есепке алынбайды. Инвестиция нольдік құны бойынша көрініс  табады.

Тәуелді шаруашылық серіктестігінің   активтерінін кайта бағалануына байланысты инвестордын үлесінің   өзгеруі  инвестициялардың   баланстык құнын көтереді (кемітеді) және ол меншік капиталының   бөлімшесінде көрсетіледі.

Инвестор   өзінің тәуелді шаруашылық  серіктестігінің   таза табысында үлестік қатысын кайта жанғырту үшін таза табыс пен таза шығындар тең болуы керек.

Егер де тәуелді серіктестіктің   активтері қайта бағаласа, онда олардын баланстык  құны да өзгереді.  Баланстык құнның өсуі меншік капиталындағы төленбеген косымша капиталда көрініс табады,   ал егер де ол азайса, онда сол төленбеген   косымша капиталды   азайтады.

Мысал. "Шығыс" ААҚ коғамы "Темір" ААҚ-ның 33% және "Цемент" ААК,-нын 28 % акциясын сатып алған, сол сатып алынған акцияға сәйкес олардын құны: 3110 мын тенге және 4600 мың тенге құраған.

"Шығыс" ААҚ сатып  алғаннан кейін, бір жылдан сон. "Темір" ААҚ өзінің   кейбір негізгі кұралдарына 300 мың теңгеге кайта бағалауды жүргізген.   Бірінші жылдың корытындысы  бойынша "Темір" ААК. 9900 мын тенге зиян шексе, ал "Цемент" ААК 5000 таза табыс тауып, 2000 теңге деңгейінде дивидендті жария  еткен.    Ал келесі жылы   "Темір" ААҚ   кейбір негізгі құралдарының   бағасын 410 мың теңгеге түсірген,  ал "Цемент" ААҚ керісінше, 500 мың  тенгеге көтерген.

Екінші жылдың қорытындысы бойынша Темір" ААҚ 1000 мың тенге таза табыс  тауып, 200 мың тенгеге дивидендті жария еткен, ал "Цемент" ААҚ — 1500 мыңтенге деңгейінде зиян   шеккен.

Ендеше  жасалған  операцияларымен  байланысты шоттар  корреспонденциясын   қарастырып көрейік.

 

Қатар  саны	Шаруашылық  операцияардың  мазмұны	Сомасы тенге	Шоттар  корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1	Заңды тұлғалардан оларға қалыптасқан (немесе олардан алынған)  баға бойынша  акциялары  сатып  алынды. «Темір» ААҚ-33% айналыстағы  акция  «Цемент» ААҚ 26%  айналыстағы  акциясы	3 110 000 4 600 000	142	672
Бірінші  жылы
2	«Темір»  ААҚ  өзінің  кейбір негізгі құралдарының  обьтектілерін  қайта  бағалаудың  нәтижесінде  үлестік  қатысу  сомасы артып,  инвестицияның құны . «Шығыс» ААҚ үлестік  қатысу сомасы  қайта  бағаланған  сомаға  өсіп, 99 000  теңге  құраған (300 000 х 33%)	99 000	142	542
3	Бірінші жылдық нәтиже бойынша – инвестицияның құнының  өсуімен бірге  «Шығыс» ААҚ  1 400 000 тенге құраған (5 000 000х 28% «Темір» ААҚ зиян  шеккендіктен, «Шығыс» ААҚ –на  тиесілі 3 267 000 (9 900 000х33%)   тенге құраған.  Шеккен зиянның  үлесі  инвестицияның   құнын  асып түскендіктен, инвестицияның құнын    нольдік деңгейге  дейін  жеткізіп,  ал  қалған 58 000  теңге  сомасы  баланстан  тыс плотта  есепке   алынған. (3 267 000 -3 110 000 -99 000)) «Цемент» ААҚ –на  тиесілі, дивиденд  сомасына  инвестиция   құны  азайды, «Шығыс»   ААҚ- ның  алынатын  дивиденд  сомасы 560 000   тенге  құраған  (2 000 000 х 28%)	1 400 000   3 209 000     58 000     560 000	142   871     011     322	871     142         142
4	Бірінші  жылдың  нәтижесі  бойынша  «Шығыс» ААҚ өз  балансында «Цемент» ААҚ 5 440 000 тенге  сомасындағы  инвестициясын   ғана  көрсеткен (4 600 000+1 400 000 -560 000)
Екінші  жыл
5	«Шығыс» ААҚ-ында инвестицияның  құны азайған,  өйткені «Темір»  ААҚ  өзінің  кейбір негізгі  құралдарының құнын  арзандатқан. Бұрындары жасалған  қайта бағаланған     сомасының  шегінде  Бұрындары  артық  жасалған  соманың  шегінде  36 000 тенге (135 300-99 000)	99 000   36 000	542   845	142   142
6	«Цемент» ААҚ-ында өзінің негізгі  құралдарын  қайта  бағалаудың  нәтижесінде, «Шығыс» ААҚ-ның  қатысу  үлестік құны, яғни  инвестициясының құны  өскен.	140 000	142	542
7	Екінші  жылдың  нәтижесі бойынша  «Темір»  ААҚ таза табысында  «Шығыс» ААҚ қатыстық (қатысу)  үлесі  өсуіне  байланысты  инвестицияның  құны өскен. Қатысу  үлесі 330 000  тенге  құраған (1 000 000х33%)  өткен  кезеңде  зиян  шеккендіктен,  осы  ағымдағы  кезеңдегі  инвестицияның өскен құны  001 баланстан тыс  шарттағы  есепке  алынған  сол зиян  сомасы  ескерілген   соң  барып,   өскен  құны  көрсетіледі. (272000(330000-58000)) Темір ААҚ –нан  «Шығыс» ААҚ-ның   алатын дивиденд   сомасына  инвестицияның  құны  азайтылды 660000 теңге (200000х33%) «Цемент» ААҚ зиян  шеккендіктен ондағы «Шығыс» ААҚ үлесі  азаюына  байланысты  инвестицияының құны  азайтылды.	000     58 000           66 000   420 000	142                 322   871	871     011           142     142
	Екінші  жылдың  нәтижесі бойынша  «Шығыс» ААҚ балансында 5 160 000 теңгеге  «Цемент» ААҚ-ның және 70 700 теңге «Темір»  ААҚ-ның  инвестициясы  көрініс  тапты. Нәтижесінде ол 5 230 700 теңге құрады

 

Құн  әдісі - инвсстицияны алу кезінде сатып алу кұны бойынша көрсетілетін   есептік   әдіс. Инвестордық  қаржылық - шаруашылық кызметінің    нәтижелері   туралы  есепте   инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктестігінің  жинакталған  жалпы таза табысының сомасынан тиісті дивиденттердің мөлшері  алынғаннан кейін барып мойындалады.

Инвестиция сатып алу құны бойынша есептелінеді,  егер де инвестицияны жақын арада сату мақсатында алса немесе инвестицияланған кәсіпорын қатаң   ұзақ мерзімді шектеулі жағдайында әрекет ететін болса, бұл соңғы инвесторға табысты беру  қабілетін біршама төмендетеді. Мұндай шектеулерді тудыратын себептерінің  қатарына: реттеуші органның  бақылауында болса, сондай-ак олар кәсіпорындағы дивидендтерді бөлудің саясатына араласса кәсіпорын өз қызметін, дивидендтерді (табыстарды) аударуға шек койылған елдерде жүргізуі мүмкін. Сондай-ак, саяси хал-ахуалдын өзгеруі  кәсіпорынның шаруашылык қызметін жүзеге асыру туралы келісімдерде  қарастырылған дивидендтерді төлеуге шектеулердің күшіне енуі және баска да кедергілердің   болуы мүмкін.

Егер де дивиденд инвестицияны алғанға дейін алынса, онда ол капиталды қайтарған болып саналады және инвестордың балансы сол сомаға азаяды. [4,32 бет]

Енді біз жоғарыда  келтірілген  мысалға қайтып ораламыз. Келесі жылдың  (яғни екінші жылдың) наурызында "Темір" ААК – 3  500 000 теңгеге, ал "Цемент" ААК 5 000  000 теңгеге өз акцияларын сатқан.

Енді осы бойынша шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.

Қатар саны	Шаруашылық  операцияларының  мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар  корреспонденциясы
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
	Заңды  тұлғалардан,  онда қалыптасқан (немесе олардан  алынған)  бағасы  бойынша  акциялары  сатып  алынды. «Темір» ААҚ -33%  айналыстағы  акциясы «Цемент» ААҚ 28% айналыстағы  акциясы	3 110 000     4 600 000	142	671
	Жиыны	7  710 000
2	Бірінші  жылдың  нәтижесі  бойынша «Цемент» ААҚ 2000 мың  теңгеге дивидендті  жария еткен,  сондықтан «Шығыс»  ААҚ оны  табыс  ретінде  көрсетуі  керек. 373 333 теңге (2000000х12%), яғни  инвестицияны  алғанға дейін алынған  табыс – 186 667 теңге (2000000х28%4/12) инвестицияның  баланстық  құнын  азайтады.	373 333   186 667	332   332	724   142
3	Келесі  жылдың  наурызында  сатылған  инвестиция   көрініс  табады. инвестицияның  баланстық құнының  сомасына инвестицияны  сатқан  кездегі, оның келісім-шарттық  құнына	7 523 333   8 500 000	843   301	142   723
4	Сатып  алушылар  ұсынылған шотты  төледі.	8 500 000	441	301

 

Тәуелді   шаруашылық  серіктестік   деген  анықтамаға   сәйкес   келмеген   құннен  бастап,  инвестициялар  ұзақ  мерзімді  инвестицияны   есептейтін  есепке  алу  саясатына  сәйкес  есептелінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3.Еншілес  шаруашылық  серіктестіктерінің   инвестициясының  есебі.

    Еншілес  шаруашылық    серіктестік – негізгі  серіктестіктің  бақылауында  болатын серіктесті. Бұндай  бақылау  қаржыландыратын  обьтектінің 50% астам  акциясын тікелей  немесе  жанама  емденсе  жүзеге  асуы  мүмкін. Еншілес  серіктестіктің   көрсеткіштері  негізгі  серіктестіктің   қаржылық  есеп беруінде,  біріктірілген (консолидалынған)   есеп беруінде  көрстеіледі.,  бірақ  онда  қабылданған  есептік  саясаты  ескеріледі,  сондықт ан  олар мына  екі әдістің  бірін пайдалануы    мүмкін:

-  үлестік   қатысу  әдісі;

-  ұзақ   мерзімді  инвестицияны   есептеу  әдісі.

Негізгі  серіктестік  өзінің  еншілес   серіктестігіне инвестициясын  бөліп,  біріктірілген (консолидалынған)   қаржылық  есеп беруін  жасайды, ол кезде  барлық жергілікті  және  шетелдік  еншілес  серіктестіктерді  өзіне   енгізеді,  те ондағы мына жағдайларды  қоспағанда:

-  егер де еншіліс   серіктестік  жақын келешекте  сату  мақсатында  алынған  болса, онда олар   оның   уақытша      бақылауында;

-  егер де  еншілес  серіктестік   ұзақ  мерзімді  қатаң   шектелген  жағдайында   әрекет   ететін  болса,  бірақ  бұл соңғы   жағдай  негізгі  серіктестіктің   қаражатын   қайтару  қабілетін  төмендетеді.

Негізгі   серіктестіктің  біріктірілген  (консолидалынған)  есебіне   енбей  қалған жағдайда  қаржылық инвестициясының   есебі  бойынша  ескеріледі  (8 –БЕС). Бірлесіп  бақыланатын шаруашылық  серіктестіктің    инвестициясының   есебі.    Бірлесіп бақыланатын шаруашылық  серіктестіктің  инвестицияны  жүзеге  асыруы   - бірлесіп  жасайтын қызметтің  бір нысаны,  онда  бірлескен бақылау  қызметін бекіткен кезде әрбір  қатысушы  шаруашылық  серіктестікте өзінің  қатысу үлесі  бойынша  топшыланған  келісім  -  шартын жасайды.

Бірлесіп бақыланатын  заңды  тұлғалар  активтерді  бірігіп   алады,  жасалған шығындарды  таниды  және алынған  табысты  анықтайды. Олардың әрқайсысы  өз  атынан   мәміле  жасай  алады, өз қызметін  қаржыландыру  үшін  капиталдарды  тарта  алады. Бұл  кезде  бірлескен  қызметке  қатысушылардың  әрқайсысы  қызмет нәтижесінде  алынған  олжадан  өз  үлесін алуға құқылы.  Бірлесіп   бақыланатын  заңды тұлға  басқа да  бірлескен  қызметтерді   келесі  нысанда  жүзеге   асыруына  болады;

• бірлесіп бақылайтын активтер;
• бірлесіп  бақылайтын өндіріс.

Бірлесіп бақылайтын  өндіріс – заңды  тұлғаны  құрмай  тұрып, қатысушылар  өздерінің  жалпы  шаруашылық  мақсатына  жету үшін активтерді  пайдалануын  топшылайды.

Әрбір    қатысушы  бірлесіп бақыланатын өндіріс бойынша  өзіне  тиесілі  шығындарын  алады және олар алдын –ала  өнімді   сатудан алынған   табысты  таратудың    тәсілін  қарастырып  қояды. Осы  процесстің  барысында  пайдаланған  негізгі  құралдардың,  тауарлы – материалдық  запастардың   және т.б.  активтердің  құнын,  әр  қатысушы  өз балансында ескереді.

Бірлесіп  бақылайтын  активтер -  жалпы   мақсат  үшін алынған  немесе  салынған активтерді  қатысушылар   бірлесіп  иелік   етуді  топшылайды.  Бұл  арада  олардың негізгі қызметі  үшін   салынған   активті барлық қатысушылар   теңдей  пайдаланады.  Әрбір   қатысушының   табысы  олардың  кәсіпорын  экономикасына   қосқан  үлесі  арқылы  анықталады. Әрбір  қатысушы   өзінің  қосқан  үлесін  басқа  қатысушыларға  сатуға, тегін беруге  құқылы.

Төменде  еншілес,   тәуелді   және бірлесіп  бақыланатрын  серіктестіктерге   салынған   инвестициялар  бойынша  шоттар корреспонденциясы  келтірілген.

 

 

 

 

Қатар саны	Шаруашылық  операцияларының  мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар  корреспонденциясы
			Дебет	Кредит
1	Еншілес,  тәуелді  бірлесіп бақыланатын серіктестіктердің  мына игіліктерді  салу арықылы инвестицияларды  жасалынды. тауарлар, негізгі құралдар, материалдық  емес активтер ақша  қаражаттары есеп  беретін  адамдарға  берілген  соманың  есебінен, еншілес, тәуелді  және бірлесіп  бақыланатын  серіктестіктерден заңды және  жеке  тұлғалардан	200 000 300 000   50 000 600 000     450 000	141-144 141-144   141-144 141-144	222,223,121,125, 101-104, 106,431-452   333 641-643     671-687
	Жиыны	1 600 000
2	Заңды  және жеке  тұлғалардан  тегін  түскен  инвестициялар	100 000	141-144	727
3	Тәуелді  немесе еншілес   серіктестіктер  өз  активтерін  қайта бағалаудың  нәтижесінде  үлестік қатысу   сомасы  инвестицияның құнын өсіреді.	300 000	141-144	542
4	Тәуелді   немесе  еншілес   серіктестіктер  активтерін  қайта  бағалаудың  нәтижемінде  үлестік  қатысу  сомасын  инвестицияның  құнын төмендеткен бұрындары  жасалған  қайта бағалау  сомасының  шегінде бұрындары  жасалған қайта  бағалаудың  артық  жасалған сомасына	300 000     150 000	542     845	141-144     141-144
5	Тәуелді  немесе  еншілес  серіктестіктердің  таза табысында  инвестордың  үлесі  өсуімен  байланысты  инвестицияның  құны өскен	540 000	141-144	871
6	Инвестицияны  үлестік қатысу әдісі бойынша  есепке   алған кезде  инвестордың  алатын (немесе  алуына  жататын) дивидендтер  сомасына инвестицияның құны азайды	140 000	321,323,332	141-144
7	Тәуелді  немесе  еншілес   серіктестіктердің  шеккен зияны  инвестордың  үлесін  кемітуі мен  байланысты  инвестицияның құны  азайды	2 000 000	871	141-144
8	Егер  де инвестицияның  баланстық құнынан  зиян асып түссе,  онда  ол баланстан  тыс  плоттар  есепке  алынады.	50 000	011
9	Тәуелді немесе еншілес  серіктесвтіктердің   таза табысында  инвестордың  үлесі  өсуімен байланысты  инвестицияның  құны өскен  кезде  бұрындары  инвестиция құнын төмендету үшін есептен  шығарылған құн  қалпына  келтіріледі,  бұл кезде  баланстан тыс  плоттар  жабылады.	300 000	141-144	871
10	Еншілес,  тәуелді бірлесіп  бақыланатын  шаруашылық  серіктестіктердің  инвестициясы    сатылады: инвестицияның  баланстық құнына инвестицияның  сатылған бағасы бойынша	300 000   700 000	843, 301-303, 334,321-323	141-144 723

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2- Тарау.Қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді  инвестициялардың есебі

2.1.  Қаржылық  инвестициялардың есебі.

 

Қаржылық инвестициялардың есебі 40 "Қаржылық  инвестициялар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі.  Оған 401 "Акциялар", 402 "Облигациялар" және   403  "Басқа қаржылық инвестициялар" шоттары кіреді.

"401 - 403 шоттары  активті,  күрделі,  негізгі  болып  табылады. Осы  шоттардың  дебетіне қаржылық  салымдардың   айдың басы мен аяғындағы қалдықтары,  инвестициялардың   ұлғаю операциялары;  кредит бойынша қаржылык инвестициялардың кему операциялары жазылады.                                                                                                                                                                                                                                                     Қаржылық   инвестициялардың   шоттары  бойынша талдамалы есеп инвестициялардың түрлері және осы инвестициялар салынған объектілер бойынша   жүреді.

Қаржылық   инвестициялар сатып алу кезінде ол оның сатып алынған бағасымен бағаланады, ал сатып алынған бағаға алумен  байланысты тікелей шығыстар, яғни брокерлік марапаттауы, банктің көрсеткен қызметі үшін төленетін пайыздары, қор биржасының  комиссиондық төлемдері кіреді.

Құнды кағаздар инвестициясының өтелу құны мен оның сатып алынған кұнының   арасындағы айырмашылыктары (сатып алу кезінде пайда болған жеңілдік немесе сыйақы) инвестор өзі иеленген уакыт ішінде амортизацияланады.       

Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар   бухгалтерлік баланста: не  ағымдағы құнымен,  не сатып алу құнымен немесе ағымдағы кұнының ең  төменгі бағасымен есептелінеді. [6,87 бет]

Егер де қысқа мерзімді   қаржылық  инвестиция ағымдағы (нарыктық) құнымен  есептелінсе, онда тұрақты   түрде кезеңдік өзгерістерін ескеріп отыруға тура келеді, мысалға, қор биржасындағы инвестицияның  котировкасы  сияқты.

Қыска мерзімді  қаржылық  инвестиция  өссе, онда ол табыс болып танылады, ал керісінше өзгерсе, онда ол шығыс болып танылады.

Егер де  қыска мерзімді  қаржылық   инвестиция ағымдағы немесе сатып алу кұнының ең   төменгі бағасымен алынса, онда оның  баланстық құнын   келесі негізде аныктайды:

-           жалпы қоржындық  (портфельдік) жиынтығымен;

-             инвестицияның  түрі бойынша  қоржындық  жиынтығымен;