Түсінігі, қаржы механизмі, қаржы әдістері

Кәсіпорын қаржысы

Қаржы-ақша қорларын ауыспалы айналым процесінде қалыптастыру мен оларды пайдалану кезіндегі ақша қатынастарының  жиынтығы.

Қазақстан Республикасының  қаржы жүйесіне кіретіндер:

• мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет,халықты әлеуиеттік сақтандандыру қоры және бюджеттен тыс қорлар:зейнетақы қоры,халықты жумыспен қамту қоры және т.б. )
• жергілікті қаржылар(жергілікті бюджетке тусетін қаржылар).
• Кәсіпорын қаржылары.

 Мемлекеттік қаржылар деңгейінде елдің біріңғай қаржылық саясатын жетілдіру жүзеге асырылады,бұл өз кезегінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне байланысты.

  Кәсіпорын қаржысы еліміздің қаржы жүйесінің құрылымында елеулі орын алады.Мемлекеттік қаржы қорларының басым бөлігі кәсіпорын деңгейінде қалыптасады.Республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің 70-80% салық түсімдері есебінен құрылады.

  Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері:

• бөліп-тарату
• бақылау.

 Қаржының бөліп-тарату  қызметі арқылы кәсіпорын иелігіндегі барлық ақшалай табыстыр мен қорлар қалыптыстырылады және пайдаланылады.Қаржылардың бөліп-тарату қызметінің орындалуы арқасында үзіліссіз өндірісті ұйымдастыру жолға қойылыды,сонымен қатар бұл құбылыстың басқа да сатыларғы әсер етуі қамтамасыз етіледі.Демек ақша қаражаттарының дұрыстаратылуы кәсіпорын жұмыстарын ынталандырыды,олардың барған сайын жақсара беруіне ыкпал етеді. 

   Кәсіпорын жұмысында жұмсалалған қаржылардын кайтарымына бақылау жасау өте қажет.Бақылау қызметтерінің негіздері қаржы ресурстарының қозғалысынан түрады. Олар өз кезегінде қор ретінде және қордан тыс нысандарда құрылады.

Бақылау қызметінің маңызды  екі мәні бар:

Бухгалтерлік, статистикалық  және басқа да есептесулердегі қаржы  көрсеткіштері;

Қаржылай ықпалдар.

Егер бұрынғы орталықтандырылған бюрократтық жоспарлау жүйе кезінде кәсіпорынды басқару өнім шығару, пайда, өзіндік қүн және басқа да көрсеткіштер бойынша қатаң шектеулерге негізделсе, қазіргі нарықтық қатыныстар жағдайында ол экономикалық тетіктер арқылы салықтар, несиелер, мемлекеттік қаржылық қордау, түрлі жеңілдектер, сақтандыру және т.б. жүзеге асырылады.

• Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:
• қаржылық шаруашылық қызметтегі дербестік;
• өзін өзі қаржыландыру және басқару;
• жұмыстың түпкілікті нәтижелерді еселей түсу;
• қаржы резервтерін жасау;
• қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау;
• мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың міндеттерді бірінші кезекте орындау;

кәсіпорын қызметтеріне қаржылық бақылау жасау.

Қаржылық қатыныстар құрамы кәсіпорындағы ақша қатынастырының мына топтарымен тығыз байланыста болады:

контрагенпен алғашқы  табыстарды қалыптастыру қорларды толық  белгіленген ішкі шаруашылық негізінде  құру және пайдалану жарғылық капиталы, өндірісті дамыту қоры, көтемлеу (ынталандыру) қорларлары және т.б. жөнінде.

кәсіпорындармен - қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының қозғалысы қордан тыс нысанды жүзеге асады (келісім шарт міндеттерін бұзған жағдайда айыппұлдар төлеттіру және төлеу, әр түрлі пай жарналарын үлес еңгізу, бірлесіп тындырылған қызметтерден түскен пайданы бөлісіге қатысу, басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның негізінде дивидендтер алу және т.б.);

өнімді түтынынушылармен жасалған шартатарды орындау барысында кәсіпорындар келісімдердің нысандары мен түрлерін өздері таңдайды, міндеттердің орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртіптерін аңықтайды, өзінің өнімдері мен қызметтеріне қарай бағаны қалыптастырыды және жеткізушілердің баға негіздерін де юағдарлайды;

сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша;

банктер жүйесімен алынған сомаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған проценттерді есеп айырысу-кассалық қызметтер қөрсету, сонымен қатар банктер ұсынған, нақты төлеммен уақытша бос ақша қаражаттарын пайдалану мәселелері бойынша;

мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану. Ақша қатынастарының бұл бағыттта жұмысы бюджеттік және бюджеттен тыс қорларға әр түрлі салықтар, алымдар, жарналар жүйесін енгізу арқылы жүргізіледі;

бағынышты басқару  құрылымымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде тікелей және көлденең өзра байланыста болуы.

Ақша қатынастарының бұл  топтары кәсіпорын қаржыларының тұтас мазмұнын құрайды. Шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары  және жинақтарының қалыптасуына қарай, олрды банк жүйесі алдындағы міндеттерін  орындау, ағымдағы шығындар және өндірістің жұмысын кеңейту, еңбеккерлерді  әлеуметтік қамтамассыз ету және материалдық ынталандыруды қаржыландыру қажеттіліктеріне пайдаланады.

Қаржы механизмі  – бұл қаржы ресурстарын ұйымдастыру,жоспарлау және тиімді пайдалануды көздейтін өзара тығыз байланысты мына төмендегі бес элементтердің жиынтығы:

-қаржы әдістері;

-қаржы тетіктері;

-құқұқтық қамтамасыз  ету;

-нормативті қамтамасыз  ету;

-ақпаратты қамтамасыз  ету;

Қаржы әдістері- бұл қаржы қатынастарының шаруашылық процестеріне ықпалы, яғни тигізетін әсері. Ол кезегінше мына төмендегі екі бағытта іске асырылып отырады:

Бірінші, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жүйесі:

Екінші нарықтық қатынастар бойынша.:                                                                                                       Қаржы әдістеріне бұдан басқа

шығындар мен түпкі  нәтижелерді салыстыра отырып саралау:

материалдық ынталандыру;

ақша қаражаттарын тиімді пайдалану жатады.

Нарықтық қатынастардың  даму деңгейіне қарай, қаржының өндіріс  пен айналыс арасындағы қызметтері коммерциялық есеп айырысуға байланысты. Бұл қаржы-шаруашылық қызметтерінің шығындары мен өндірістің түпкі нәтижелерін ақшалай нысанда бағалау деген сөз. Жалпы алғанда, өндіріске коммерциялық есепті енгізудегі ең басты мақсат-шығынды аз жұмсап, жақсы нәтижеге жету, яғни жоғары деңгейде пайда табу.

Қаржы тетігі- бұл қаржы әдістерін кәсіпорынның іс-әрекеттерінде қолдана білу.

Құқықтық қамтамасыз етуге:

-Заң актілерінің;

-Қаулылардың;

-Жарлықтардың;

Басқа да құқықтық құжаттардың  орындалуы жатады.

Нормативті қамтамасыз ету мыналар арқылы көрінеді:

-инструкция;  

-нормативтер;

-нормалар;

-тарифтік ставкалар;

әдістемелік нұсқаулар мен  көрсеткіштер және т.б.

Ақпараттық қамтамасыз етуге:

-Экономикалық:

-Коммерциялық:

-Қаржылай:

           -Басқа да ақпараттар беру кіреді.

Қаржылық ақпараттарда:

-Қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер;

-Әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы, дивидендтері:

-тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері;

-биржалық және биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде:

-шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері жөнінде хабарлар болуы керек.

Ақпаратты иемдену нарықтағы  жағдайды анықтауға бірден-бір пайдалы септігін тигізеді.

Әр түрлі ақпараттар, мысалы, жеткізуші, сатып алушы жөніндегі  хабарлар интелектуалды меншіктің  бір түрі болып табылады және кәсіпорынның жарғылық капиталында белгілі бір  үлеске ие.

5.2.Кәсіпорынның  қаржы ресурстары

Қаржы ресурстары. Бұл кәсіпорынның өз қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ағымдағы шығындармен өндірісті кеңейтуге жұмсалған шығындарды өтеу, қаржыға қатысты міндеттерді және еңбеккерлерді экономикалық жағынан ынталандыру ісін жүзеге асыру мақсатында құрылады.

Сонымен қатар қаржы ресурстары:

-өндірістен тыс саланың объектілерін дамытуға;

-Тұтыну

-Жинақтау

-Арнайы резерв қорларын  толықтыруға жұмсалады.

Қаржы ресуртарының алғашқы  қалыптасуы кәсіпорынның мекеме болып  құрылған, яғни жарғылық капитал (акционерлік  және жиналмалы капитал) жинаған  кезіне сай келеді.

Жарғылық капитал- бұл құрылтайшылар үлесінің негізінде құрылған кәсіпорын мүлкі.

Қаржы ресурстарынегізінен  пайданың есебінен қалыптасады. Сонымен  қатар:

-Тозығы жеткен (істен шығарылған) мүліктерді сатудан түскен түсімдер:

-Тұрақты пассивтер;

-Әр түрлі мақсаты түсімдер;

-Ұжым мүшелерінің әр  түрлі жарналары мен үлестерінен  құралады.

Тұрақты пассивтерге  қатыстыстылары:

-Жарғылық, резервтік және т.б капиталдар:

 

-Кәсіпорынның айналымдағы  несиелік қарыздар.

Қомақты қаржы  ресурстары:

-Кәсіпорынды құру немесе  оны қайта құру кезеңінде;

-Акция, обллигация және  басқа да құнды қағаздарды  сату;

-Құнды қағаздар және  басқа да эмиттенттердің дивиденттері  мен проценттерінен;

-Қаржы операцияларынан  түскен табыстары мен несиелерден  пайда болады.

Кәсіпорын қаржы  ресуртарын:

-өздері мүше асосиациялар мен концерндерден;

-өздері бағнышты ұйымдардан;

-мемлекттік басқару органдарынан  бюджеттік жәрдем (субсидия) түрінде;

-Сақтандыру ұйымдарынан  алуы мүкін.

Қайта бөлу кезінде қалыптасқан  қаржы ресурстарының бұл топтарында сақтандыру қорынан түскен төлемдердің  көлемі барған сайын артып отырады, ал түсімнің шығындар тізімі қатаң  шектелген бюджеттік және салалық  көздері азайып отырады.

Кәсіпорынның қаржы ресурстарын  пайдалану мына бағыттарда жүзеге асады:

өнімдерді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға қатысты ағымдықшығындар;

өндірісті ұлғайтуда және оны техникалық жағынан жаңғыртуда, материалдық емес активтерді пайдалануда  инвестицияланған ықаражаттарды капиталға  қосу;

құнды қағаздарға қатысты  қаржы ресурстарын инвестициялау;

қаржылық, банктік төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиісті жарналар төлеу;

әр түрлі ақша қорларын және олардың резервтерін кұру, силықтар беру

 Қайрымдылық мақсаттағы  демеушілік және т.б. көмектер  беру.

  Эмитент –эмиссияның (ақша,құнды қағаздар шығару) жүзеге асыратын мекеме немесе кәсіпорын.