Өнімді жүзеге асырғаннан кеткен шығынға факторлық талдау жасау

       Нормативті калькуляция – белгіленген материалдық және еңбек шығындары нормалар мен өндіріске қызмет көрсетуге смета негізінде айқындалады.

       Сметалық калькуляция – жаңа өнімге жасалады. Нақты калькуляция, өнімді өндіруге және өткізуге пайдаланған нақты сомасын бейнелейді.

       Тікелей  шығындардың белгіленген нормалары  мен жоспарлы кешенді баптар  негізінде дайындаған өзіндік  құнының есебін – нормалар әдісі немесе тікелей есеп әдісі дейді. Осы әдіс көп еңбекті қажетсінетіндігіне қарамастан, кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын жоспарлау әдісінің негізгісі болып саналады.

       Калькуляцияның таңдамалы әдісі – техника–экономикалық факторлар бойынша шығындарды есептеп, өнімнің ақша бірлігіне шаққан шығындардың деңгейін анықтайды.

       Болашақ  бизнес–жоспарларды әзірлегенде, өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының параметрлік әдіспен де жасалу мүмкін. Осы әдіс – өнімнің өзіндік құны серпіні мен оның базалық сапалық сипаттарының өзгеруі арасындағы байланысты белгілейді.

       Нарықтық  экономика жағдайында кәсіпорын жоспарлы кезеңдерді, шығындар мен өзіндік құнды жоспарлау әдістері мен түрлерін дербес таңдайды. Соңғы кезде кәсіпорындар өзіндік құнды анықтаудың екі нұсқасын пайдаланады: бірі – бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін, екіншісі – салық салумақсаттары үшін.

       Өнімнің  жекелеген түрлерін өндіру мен  өткізуге жұмсалған шығынды топтастыру  мен есептеу тәсілдерінің басқалары:  бөлшектік, бөлшектік–операциялық, тапсырыстық, өңдемелік әдістер, жиірек қолданылады.

       Тау–кен кәсіпорындарында өндіріс шығындарын қалыптастыру орны, шығындарды есептеу толықтығы және олардың міндетіне байланысты өнімнің өзіндік құнының мына түрлеріне ажыратылады: учаскелік немесе цехтық, өндірістік (жалпы шахталық, каръерлік, кеніштік) және толық өзіндік құны.

      Пайдалы қазбаның цехтық, учаскелік құны цехта немесе телімде кен өндіруге жұмсалған шығындардың мөлшерін анықтайды. Өнімнің өндірістік өзіндік құны, кәсіпорында шығарылатын өнімге жұмсалған барлық шығындарды қамтиды. Осы шығындардың мөлшері, кеніштің барлық цехтары мен телімдердің шығындарын, жалпы өндірістік, әкімшілік–басқару шығындарын есепке алады.

       Түсті  металургияның тау–кен кәсіпорындарында калькуляциялық баптары бойынша өнімнің өзіндік құны былай топтастырылады:

1. қосалқы материалдар;
2. технологиялық мақсаттарға арналған энергия;
3. өндіріс жұмысшыларының негізгі жұмысақысы;
4. өндіріс жұмысшыларының қосымша жұмысақысы;
5. әлеуметтік сақтандыру төлемдері;
6. амортизация;
7. бос кеңістікті толтыру шығындары (жерасты кеніштерде);
8. ішкі кеніш жүктерді басқа жерге орналастыру (ашық кен жұмыстарында);
9. өндірісті дайындау мен игеруге жұмсалған шығындар: соның

ішінде:

        а) жаңа техниканы игеру қорына  төлемдер;

        ә) кен дайындау жұмыстарына  арналған шығындарды өтеу;

     10) жабдықтарды күту мен пайдалану жөніндегі шығындар;

     11) цехтық шығындар;

     12) аяқталмаған өндіріс:

            айдың басында (+)

            айдың аяғында (–)

     13) кен дайындау жұмыстары кезінде жолай кен өндіру;

      14) жалпы кеніш шығындары;

      15) басқа өндірістік шығындар;

      16) өндірістен тыс шығындар.

       Өнімнің  өзіндік құнының құрылымы деп – өнім өндіруге жұмсалған жалпы шығынында жеке элементі мен бабының шығындарының пайызбен көрсетілген арақатынасын айтады. Тау кен кәсіпорындарының құрылымы бірдей емес. Өнім өндірудің жалпы шығындарында осы немесе басқа шығындардың үлесі қаншалықты жоғарылығына орай өнеркәсіп салалары: көр еңбекті, материалды, қорларды және энергияны қажетсінетіндерге (сіңіретін) бөлінеді. Тау кен өнеркәсібі еңбекті көп қажетсінетін өндіріс, болмағандықтан, өнімнің өзіндік құнына еңбекақы үлесі жоғары – 30-50% құрайды. Мұнай өнеркәсіп, негізгі қорларды көп қажетсінетін өндіріс болып саналады.

    Кен өндіретін  кәсіпорындарда жұмысақы үлесі—30-50 %, материалдар үлесі—8-20 %, электроэнергиясы—7-12 %, амортизация аударымдары —14-28 % құрайды.        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      

                                                   Қорытынды

      

       Өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге және өнімді сатуға кеткен барлық шығындардың сомасы, яғни өнімді өндіруге кеткен еңбек шығындарының (нақты еңбек, өткендегі еңбек) жиынтығы.

       Кәсіпорынның  қызметін айқындайтын экономикалық  көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің  өзіндік құны болып табылады. Бұл оның пайдаланылған өндіріс құралдарының шығынын және еңбекке ақы төлеуді қоса есептегендегі оның ақшаға айналдырылған құнының бір бөлігі.

       Өнімнің  өзіндік құны белгілі бір өнім  өлшемін өндірудің және сатудың  кәсіпорынға қаншаға түсетінін  көрсетеді.

       Өндірілген  өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнының құрамына кірген, өндірісте тұтынылған элементтер шығынының орны толтырылады, ал қалған қаржының бір бөлігі ұлғаймалы өндірісті дамытуға жұмсалады.

       Өндіріс  тәсілінің негізгі экономикалық санатының бірі бола отырып өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның экономикалық тиімділігін анықтайтын неғұрлым толық көрсеткіш болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                             Қолданылған әдебиеттер

 

       1. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Э. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. Алматы: Экономика 2003.

     

       2. А.Қ. Ерали, М.Ғ. Қабылбеков. Кәсіпорын экономикасы: Оқулық – Алматы: ҚазҰТУ, 2004.

      

       3. Дүйсенбеков К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы – Алматы: Экономика. 2001.

      

       4. Қаржылық есеп: Оқу құралы/ Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жанатаева А.Ә. – Алматы: Экономика, 2001.