Нарықты зерттеу және сегменттеудің пәні мен әдістері

2.нарық-өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыныс процестерін қамтитын адамдар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастарының жүйесі. 

  Нарықты жүйе жеке меншіктің үстемдігі, қоғамдық еңбек бөлінісі, ақша арқылы жүзеге асырылатын айырбас қатынасының кеңінен дамуымен сипатталады. Бұл жүйе зерттеу және сегменттеудің орындылық қағидасына, яғни минималды шығындар арқылы максималды нәтижеге жетуге ұмтылысқа негізделеді.

   Нарықты зерттеу және сегменттеу - өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны. Осыған сүйенсек, нарық - бұл нарықты зерттеу және сегменттеудің іске асырылу механизмі, бұл "не, қалай, кім үшін өндіру керек?" мәселелері баға, сұраныс пен ұсыныстың көмегімен шешілетін өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар жүйесі. Сатуға арналған өнімдерді өндіру орын алған жердің бәрінде нарық пайда болады.Нарықты зерттеу және сегменттеудің қызмет етуі белгілі оның элементтерінің болуын қажет етеді. Бұл элементтер жиынтығы нарықты жүйені құрайды.

• өнірушілер мен тұтынушылар;
• жеке меншік немесе аралас меншік;
• баға белгілеу;
• сұраныс пен ұсыныс;
• бәсеке;
• шектелген мемлекеттік араласу.

Нарықты шаруашылықтың субъектілері:

1. Үй шаруашылықтары - адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік  иесі болып табылатын,  өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.

2. Фирма (кәсіпорын) - өнімдерді сату мақсатында дайындау  үшін   өндіріс   факторларын   қолданатын,   пайданы максималдандыруға талпынатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.

3. Мемлекет - бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер. 
Нарықты шаруашылықтың бұл субъектілері әрқашан сатушы және сатып алушы рольдерін атқарады. Олай болса, нарық мүмкін болатын барлық арымдардың ортасында болады: ақшалай - сатып алушылардан сатушыларға сатып алынған тауарлар үшін төлем түрінде; материалдық ағымдар - сатушылардан сатып алушыларға ресурстар, өнімдер, қызметтер, тауарлар түрінде. Мұндай жағдай кері байланыс жүйесін құрады, мұның өзі кез-келген зерттеу және сегменттеудің тұрақтылығы мен тиімділігінің шарты және ең бастысы нарьқтың негізгі функциясы болып табылады.

Нарықтың  күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.

Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар объектілерінің  зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып табылады.

Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, "нарықты зерттеу және сегменттеудан жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық тудырады".

Нарықтың  атқаратын қызметтері:

• реттеуші;
• ақпараттық;
• санациялық;
• делдалдық;
• баға белгілеу.

 Нарық  күрделі құрылымнан тұрады. Зерттеу және сегменттеу құрылым келесімен анықталады:

• меншік формасы;
• тауарөндірушілер құрылымы;
• сауда түрлері;
• жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.

  Құрылымы  бойынша нарықты келесі критерий  бойынша бөлуге болады:

1.Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:

• тауар мен қызмет нарығы;
• өндіріс факторлар нарығы;
• қаржы нарығы;
• ақпарат нарығы.

2.Географиялық  орналасуы бойынша:

• жергілікті;
• аумақтық;
• ұлттық;
• әлемдік.

 

3.Бәсекенің шектелу  деңгейі бойынша:

• жетілдірілген бәсеке нарығы;
• монополистік бәсеке нарығы;
• олигополия нарығы;
• монополия нарығы.

4.Нарық қатынас  субъектілерінің түрлері бойынша:

• көтерме сауда нарығы;
• бөлшек сауда нарығы;
• ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.

5.Заң нормаларына  сәйкестігі бойынша:

• ресми нарығы;
• қара базар нарығы.

 

  Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер) жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады. Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:

• топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
• бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
• өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
• акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
• коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;
• коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер;
• жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
• сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жатады.

 

Әдибиеттер:

 

1. Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.
2. 2 Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
3. Зерттеу және сегменттеу предприятия. О.И. Волков. М. Инфра – М 1998г
4. Камаев В.Д. и др. Основы экономики .-М.: 1992.

 

Бақылау сүрактары:

1. Нарық моделдерін білу.
2. Әр мемлекет бойынша сипаттау

 

 

 

 

Тақырып 6. Сұраныс пен ұсыныстың  нарықты тетігі.

 

Тақырып мақсаты:

Сұраныс пен ұсыныс – нарықты зерттеу және сегменттеудің мәселелерін шешетін категорияларымен таныстыру

 

Сүрақтар:

1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Сұраныс қисығы.
4. Сұранысты анықтайтын факторлар.
5. Ұсыныс кисығы.
6. Ұсынысты анықтайтын факторлар.
7. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
8. Нарықты тепе-тендік.

 

 Нарықты зерттеу және сегменттеу сұраныс пен ұсыныстың бітпейтін өзара әрекеттестігімен сипатталады. Сұраныс дегеніміз - адамдардың тауар сатып алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа ықпал тигізеді. Сұраныс заңы - сұраныс көлемінің бағаға кері төуелділігі деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым жоғарылайды. Сұраныстың қисық сызығы - сұраныс заңының графикалық бейнеленуі. Сұраныстың бағаға кері тәуелділігі мына себептерге байланысты: 1) баға төмендегенде сатып алушылар саны көбейеді; 2) түтынушының сатып алу қабілеті өседі; 3) арзандаған тауардың қосымша бірліктерін сатып алу тиімді болады. Баға әсері сұраныс шамасын өзгертеді де, сұраныстың қисық сызығы бойынша (D) көрінеді. Бағадан тыс факторлар сұраныстың өзін өзгертеді және сұраныс қисығын оң жаққа (өскен жағдайда) және сол жаққа (төмендегенде) ысырады.

  Ұсыныс дегеніміз - сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер етеді. Ұсыныс заңы -ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі: баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды. Ұсыныстың қисық сызығы - ұсыныс заңының графикалық бейнеленуі. Бағадан тыс факторлар ұсынысты өзгертеді де, ұсыныстың қисық сызығы оң жаққа (өскен жағдайда), сол жаққа (төмендегенде) ығыстырылады.

 Сүраныс мен ұсыныстың  өзара ерекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс мен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықты бага тепе-теңдік бағадан артық болса, артық ұсыныс (артылып қалу) пайда болады, немесе ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер на рықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс (тапшылық) пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы  ұсыныс шамасынан басым болады.

 Тауардың  бағасының өзгеруі, тұтынушылардың  кірісі мен басқа тауарлардың бағасы сұранысқа әр түрлі әсер етеді. Икемділік дегеніміз - бір айныманың екінші айныманың өзгеруіне пайыздық өзгерістің қатынасы ретінде көріну реакциясы.

 Тауар  баға икемділігіне көбірек ие  болған сайын оның алмастырушылары көбірек болады (немесе тұтынушыға қажеттігі аз болса). Ұсыныстың икемділігіне ықпал ететін маңызды фактор - уақыт. Ұсыныс әдетте ұзақ мерзімге икемді (өйткені өндірісті үлғайту немесе өндірісті басқа бір түріне ауыстыруға мүмкіндік бар) - бағаның өзгеруі ұсыныс шамасына әсер етеді.

 

Қисық сұраныс нәтижелері

               

°_э         Q

 

 

 

Сұраныстың қисық сұраныс                        Бағадан тыс факторлардың әрекет нәтижесінде

бойынша қозғалу  бағаның өзгеруіне           сұраныс өзгереді (қисық сызықтық ысырылуы).

орай сұраныстың ұлғаюын білдіреді           Оң жаққа ығысуы - сұраныстың ұлгаюы

Сұраныстың бағадан  тыс факторлары.

 

                                                               

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ұсыныстың бағадан тыс факторлары.

 

                

 

 

 

 

 

 

 

 

Икемділік түрлерімен өзгеруі процесстері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдибиеттер:

 

1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)

2. Блинов А.О. Малое  предпринимательство. Организационные  и правовые основы деятельности. М. Ось-89. 1998г.

3. Мамыров Н.К., Ихданов  Ж.  Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана  (теория,опыт, прблемы). Учебное пособие-Алматы: Зерттеу және сегменттеу, 1998г-248с.

4. Мамыров Н.К. Смагулов  Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы  предпринимательства. Учебное пособие  - Алматы 1997г-72с.

 

Бақылау сұрактары:

 

1. Сұраныс пен ұсыныстың түсінігі, олардың қызметтері.
2. Сұраныс заңы.
3. Ұсыныспен Сұраныстың өзара байланысы.
4. Нарықты тепе-тендік.

 

 

Тақырып 7. Нарықтық бәсеке.

Тақырып мақсаты: Бәсеке нарықты зерттеу және сегменттеудің негізгі белгісі екендігін дәлелдеу

Сүрактар:

1. Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу рөлі.
2. Бәсекенің формалары мен қызметтері.
3. Монополиялық бірлістіктер.
4. Бәсеке мен монополияның бірігүі. ҚР бәсеке нарығын қалыптастыру проблемалары мен жолдары.

     Бәсеке  латын сөзі «бірге жүгіру» деген мағына. Оны халық адамдар арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-қарсылықты бақталастық пен бәсеке.

Кәміл бәсекеге көпшілік фирмалар бір текті өнім өндіріп сататын нарықты құрылым тән. Салаға ену және шыру шектелмеген. Әр фирма саланың жалпы өнім көлемінің азғантай бөлігін шығарады. Мұндай жағдайда бірде-бір фирма өнім бағасына әсер ететіндей нарықтың бөлігіне ие емес.

Жетілдірілмеген бәсеке белгілі  бір монополиялық билігімен ерекшеленеді. Оның пайда болуына салаға ену кезінде заңны және табиғи тосқауылдар әсер етеді. Тосқауылдардың мықтылық дәрежесіне сәйкес не таза монополия, не монополистік бәсеке, не олигополия пайда болады.