Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы, құрылымы

 
Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы, құрылымы

Үздіксіз  өндірістік  үдерісті  қамтамасыз  ету  үшін  негізгі  өндірістік қорлармен  қатар  оған  заттармен  материалдық  ресурстар  қажет. Еңбек заттары  еңбек  құралдарымен  бірге   үдерісіне  қатысып, олардың  құны өндірілетін  өнімнің материялдық  негізін  жасап,  өнімнің  өзіндік  құнын құрайды.

Өндірістік  айналым  капиталдың заттық элементтерінің айналымдылығымен,  еңбек  үдерісімен   және  негізгі  өндірістік  қорлармен тығыз  байланыста  болады. Кәсіпорынның  айналым   қоры мен  айналым капиталы  түсінігін, оның  мәнін, қызметімен  құрамын   қарастырайық. Бұл түсініктер  барабар  ұғымдар  емес  екенін  естен  шығармау  керек. Айналым қоры  бұл  өндірістік  мүндетті, ал  өндірістің  өзіндік  құнының   негізгі бөлігі. Оның  негізгі  өндірістік  қорлардан  ерекшелігі  айналым  қоры  әрбір өндірістік   толығымен  тұтынылып, өзінің  құнын  өндірілген өнімге толығымен  өткізеді.

Айналым  қоры  өндірісте  пайдалануға  немесе белгі бір жұмыс пен қызметті орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған  жартылай  өңделген  өнімдер, құрастырушы өнімдер, отын, ыдыс, ыдысқа  арналған материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа да материалдар, қосалқы  бөлшектер  және  басқа  да  материалдар аяқталмаған өндіріс түрінде болады. Өнім бірлігіне жұмсалған шикізат, материалдар, отын мен энергия шығыны неғырлым аз болса, өнімді өндіруге және дайындауға жұмсалатын еңбек шығыны соғырлым үнемді әрі оның өзіндік құны арзан болады. Айналым қорына қарағанда айналым капиталы экономикалық санат ретінде кең мағынаны береді. Ол айналым қоры  мен айналыс қорынан тұрады. Айналыс қоры қызмет барысында сатуға шығарылғандайын өнім, тауарлар, сондай-ақ кәсіпорын кассасындағы немесе банкінің есеп айрысу шотындағы қаржылар және дебиторлық қарыздар түрінде корінеді. Айналыс қорлары құн түзуге қатыспайды, бірақ түзілген құнды жеткізуші болып табылады. Айналыс қорының негізгі қызметі — ақшалай қаражат арқылы айналымның үздіксіздігі мен бір қалыптылығын қамтамасыз ету. Сонымен, айналым капиталы деп өндірістік айналым қоры мен айналыс қорына арналған кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын айтамыз.

Айналым капиталы дегеніміз  — өндірістік айналым қорлары  мен айналыс қорларын құруды және олардың үздіксіз айналымдылығын қамтамасыз ететін алдын ала бөлінген ақшалай  қаражаттардың жиынтығы. Өндірістік айналым қорлары — бұл еңбек  заттары (шикізат, негізі материалдар  мен жартылай өнделген өнімдер, қосымша  материалдар, отын, ыдыстар, қосалқы  бөлшектер және т.б.) мен аяқталмаған  өндіріс өнімдері. Өндірістік айналым  қорлары өндіріске өзінің табиғи-заттық күйінде қатынасады да, өнім дайындау үдерісінде толығымен тұтынылып, өзінің құнын жасалатын өнімнің өзіндік  құнына өткізеді. Өндірістік айналым  қорлары құрамындағы өндірістік қаражаттардың мөлшерімен, ең алдымен  өндірісі ұйымдастырудың техниакалық  денгейімен және дайындалатынө өнімнің  өндірістік цикілінің ұзақтығымен  сипатталады. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін жеткілікті көлемдеайналым капиталының  болуы қажетті алғышарт болып  саналады. Демек айналым капиталы өндірістің үздіксіз жұмыс атқарауын  қамтамасыз етеді. Ең бастысы, мына мәселені анықтауы қажет: кәсіпорын айналым  қоры мен айналыс қорын мейлінше тиімді пайдалану үшін не істеу керек  және өнімнің материал сыйымдылығын төмендетіп,айналым қаражаттарының айналымдылығын жеделдету үшін қандай шаралар қолданған жөн деген  мәселеге қатты көңіл бөлу керек.

Кәсіпорынның іс-әрекеттерін  қамтамасыз етудегі міндетті шарт —  қолда бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым капиталы — бұл  өндірістік айналым қорларын құру, айдалану және үздіксіз өндірістік роцестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету  үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. Айналым капиталының мәні — ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.

Айналым капиталы - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып және өзінің құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.

Айналым капиталының  құрылымы деп барлық жиынтығындағы  олардың бөлек элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының  құрылымына талдау жасау және оны  жетік білу маңызды мәселелерінің  бірі болып саналады. Себебі, белгілі  бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын  қызметінің не ол, не бұл мезетін  сипаттайды.

Кәсіпорында айналым  капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің ықпалымен  өзгеріп отырады. Әрбір нақты  кәсіпорында айналым қаражатының  шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және т.б. байланысты болады.

Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:

• өндірістік айналым қорлары;
• айналыс қорлары;

Кесте-1. Айналым  капиталы

Айналым қорлары			Айналыс қорлары
өндірістік запастар	Аяқталмаған өнадіріс	Болашақ кезең шығындары	Қоймадағы дайын  өнімдер	Жөнелтілген, бірақ  ақысы төленбеген тауарлар	Есептеулердегі  ақша құралдары	Ақша және т.б. қаражат  айналымы
Нормаланған			Нормаланбаған

Өндірістік айналым  қорлары — өндірістік процессте  бір рет қолданылады және өзіндік  құнын толығымен өндіріетін өнімге аударады. Өндірістік айналым қорлары  өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен мелалл өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.

Өндірістік айналым  қорларына шикізат, негізгі және қосымша материалдар, комплекттік  бұйымдар, өндірісте аяқталмаған  өнім, отын, тара және басқа еңбек  құралдары.

Өндірістік айналым  қорлары мынадай топтарға бөлінеді:

• Өндірістік запастар. Оларға — шикізат, негізгі материалдардың, отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 тенгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде шығарылған жартылай дайын өнімдер.
• Болашақ кезеңдердің шығындары — жаңа өнімдерді әзірлеуге және игеруге еткен шығындар.

Айналыс қорлары  — запастағы дайын өнімдер, әлі  бағасы төленбеген, бірақ жөнелтілген  тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.

Сонымен, айналым  қорлары — бұл өндірістік айналым  қорлары мен айналыс қорларын құруға арналған, кәсіпорынның ақша қорлары.

Айналым капиталының  қаржыландыру көздері

Тузілу көздеріне  қарай айналым капиталы меншікті және несиелік болып екіге бөлінеді.

Меншікті айналым  капиталы — бұл үнемі кәсіпорын  иелігінде болатын және өз ресурстары (пайдадан және т.б.) есебінен құралатын  қаражаттар болып саналады.Қозғалыс үдерісі негізінен меншікті капитал  қатарына уақытша бос тұрған еңбекақы төлеу үшін жиналған қаражаттар кіруі  мүмкін. Бұл қаражаттар меншікті капиталға  теңестіріледі немесе тұрақты пассивтер  деп аталады.

Несиелік айналым  капиталы деп банк несиесі, несиелік қарыз (коммерциялық несие) және басқа  да пассивтерді атайды.

Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының жалпы көлемін (норматив) жоғарғы басшылар бекітеді және ол бір жыл ішінде тек кәсіпорынның өндірістік жоспары өзгерген жағдайда ғана өзгеруі мүмкін. Өндіріс жоспарын орындауға, өнімді өткізуге, сондай-ақ төлемақыларды белгіленген мерзімінде төлеуге қажет кәсіпорынға бекітілген аз мөлшерлі меншікті айналым капиталын  құру үшін норматив белгіленеді.

Жыл сайын кәсіпорындардың  және бірлестіктердің қаржы жоспарында меншікті айналым капиталының нормативінің өсімі,ең алдымен, жеке ресурстар (пайда  және т.б.) есебінен құралады.

Меншікті айналым  капиталының өсімін қаржыландырудың  негізгі көзі кәсіпорынның пайдасы  болып табылады. Сонымен қатар, меншікті айналым капиталының өсімін қаржыландыруға меншікке теңестірілген тұрақты  пассив деп аталатын өзге де көздерді пайлалану қажет болып табылады. Өкінішке орай, қазір БЕС-ке сәйкес тұрақты пассивтер меншікті айналым  капиталына жатпайды. Өмірде бұл қаржыландыру көзін кәсіпкерлер үнемі пайдаланып отырады. Бұл, әсіресе, қаржы ресурстары жаппай тапшы болған өтпелі кезеңде  кеңінен қолданыс тауып отыр.

Тұрақты пассив деп  кәсіпорын айналыста үнемі пайдалатын,бірақ  оның меншігіне жатпайтын пассивтерді  атайды. Олар келесілерден тұрады:

а)жұмыскерлер мен  қызметкерлер еңбекақысына берілетін  ең аз мөлшердегі көлемі есебінен;

ә)әлеуметтік сақтандыру мен салық төлемдерінен;

б)келешекте болатын  төлемақылар резервінен;

в)ағымдағы сыйақы тағайындауға арналған материалдық  ынталандырудың тұрақты айнымалы қор  қалдығынан, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени іс-шаралар мен тұрғын үй құрылысына арналған қорлардан;

г)жабдықтаушыларға құжаттары ресімделмеген тауарлар бойынша берешектен;

ғ)заңнаға сәйкес сатып алатын тауары үшін ең аз мөлшердегі алдын ала төленген қаржы көлемінен.

Тұрақты пассивтерді  меншікті айналым капиталына теңестіру  қажет, себебі олар үнемі кәсіпорын  иелігінде болады және шаруашылық айналыста  пайдаланылады.Олардың үлес салмағы, әсіресе еңбекақы өнімнің өзіндік  құнының едәуір бөлігін құрайтын өнеркәсіп салаларында, сондай-ақ өнімнің  жартылай дайындығы бойынша төлем  жүргізетін салаларда жоғары болып  келеді.