Кіріспе

Бұдан бірнеше жыл бұрын Қазақстан Бүкілдүниежүзілк сауда ұйымына (БСҰ) кірігуі керек пе, болмаса мұндай шешім қабылауға тым ерте ме деген екіжақты пікірлер жиі айтылатын. Бүгінгі таңда, Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған соңғы онбес жыл ішінде экономикалық және саяси өмірінде кейбір мемлекеттерге жүздеген жылдар қажет ететін өзгерістерді басынан өткеріп отыр. Әсіресе, біздің елімізді толық нарықтық қатынастағы мемлекет ретінде әлемнің озық мемлекеттері мойындаған соңғы алты­жеті жылдың аумағындағы өзгерістер Қазақтанның экономикасы өркендей дамыған елдердің санатына ұмытлуы негізсіз емес екен көрсетіп беріп отыр. Ендігі жерде біздің БСҰ кіреміз бе жоқ па деп сауал қоюымыз қисынсыз. Қазіргі біздің мемлекеттің алдында тұрғар мақсат ол жуық арада БСҰ кірігу, бірақ жай ғана мүше бола салу емес, сол босағадан енген сәттен бастап өзімідің экономикасыздың өміршеңдігін дәлелдей алатындай болуымыз қажет. Мұндай ауқымды іс Елбасының соңғы жылдардағы Қазақстан Респубикасы халқына Жолдауларының негізгі желісі болып отыр. Онда елбасы Үкімет пен Қазақстан азаматтарының алдына бұрын ­соңды ТМД елдерінің ешқайсысы тіпті жоспарлап та көрмеген бәсекқаббетті елу елдің санатына енудің нақты жодары мен жоспарын жасап берді. Ал БСҰ кірігу бұл процессті жеңілдете түсетіні сөзсіз. Қазір біздің еліміз БСҰ мүше болуға байыппен дайындалып жатыр. Оны Қазақстанның осы ұйымның мүше елдерімен жүргізіп жатқан келіссөздерінен көрініс тауып, мүше бола қалған сәттен бастап қандай саясат ұстанып қандай жетістіктерге қол жеткізетініміз, қандай қиындықтар күтіп тұрғаны, оларды қайтіп жеңуге болатыны Үкіметтің күн тәртібенен түспей отыр.

Біздің ел табиғи ресурстарға бай ел. Демек, бұған дейін өз билігімзі өзімізде болмай өзіміздікі өзімізге бұйырмай келеген заман артта қалып, енді өз билігіміз өзімізге тиіп жатқанда осы байлықты ұқсата білуіміз қажет­ақ. Ол үшін сындарлы саясат, алыс жақын елдермен тату­тәттілік, жаһандану үрдісіне ілесе білуміз, білімге жаңа технологияны игере алуымыз бұл бағыттағы алғы және негізгі шарттар болып қала бермек. Дипломдық жұмысты жазу барысында алдыңғы қатарлы елдердің қатарына кірігу мақсатында істеліп жатқан іс шаралармен таныстым. Және бір таңқалатын жайт Президенттің ұстанып келе жатқан саясаты дұрыс екеніне көз жеткізе түсесің. Дипломдық жұмыс незінен БСҰ мүше болу үшін қандай шаралар жүзеге асырылу керектігі зертелді. Бұл Қазақстанның жуық жылдар аралығында бәсекқабелетті елу елдің санатында болу жоспарының ең бір негізгі тармағы іспеттес. Сондықтанда бұл екі мәселе бұл дипломдық жұмыста бөліп жармай бірге қарастырылды. Дипломдық жұмыстың негізді мақсаты Қазақстанның БСҰ кіргуге бүгінгі мүмкіндігін сараптау. Осы мақсатқа жетуде мынадай міндеттер қойылды:

            Бәсекқаблеттілікті арттырудың негізгі факторлары мен жолдарын қарастыру;

            Жаһандану жағдайындағы ұлттық бәсекқабілеттілікке жалпы сипаттама беру;

            Қазақстан экономикасын жаңарту мен әртараптандырудағы елбасының ұсыыстарын оқып үйрену;

            Қазақстандағы  инновациялық жағдайға қысқаша шолу жасау;

            Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияларды тартудың болашағын божап бағалау;

Дипломдық жұмысты жазуда негізгі сүйенген әдебиеттер ­ шетелдік және отандық экономистердің бұқаралық ақпарат құралдарындағы жарық көрген зерттеулері, елбасының соңғы жылдардағы Қазақстан халқына Жолдауы тағы басқалар.

1 Қазақстанның БСҰ-ға кіру проблемасына жалпы шолу

1.1   Қазақстанның БСҰ-ға кірігуіне қазіргі таңдағы кедергілер

Соңғы жылдары Қазақстанның  БСҰ (Бүкіләлемдік сауда ұйымына) кіруі қоғамның зейінін өзіне айтарлықтай аударды. Ел экономикасының  БСҰ-ның талаптарына сай екендігі туралы  бағалау пікір әр авторда әртүрлі. Сонымен бірге кең тараған, әсіресе ресми құжаттарда да (сауда және индустрия,экономика және бюджеттік жоспарлау министрліктеріндегі құжаттарда) «Экономикалық зерттеу институты» РМК сы дайындаған сараптау нәтижелері болды.

      Кіру немесе кірмеу бүгінгі күнде мәселеде тұрған жоқ, өйткені Қазақстанның БСҰ-на мүше болуы  жалтарусыз.

     Біздің ойымызша мәселенің басқа қыры бар. Экономикалық шығынды қалай мейлінше азайтып, Қазақстан үшін қалай  барынша пайда келтіре аламыз. Осыған байланысты Қазақстанның экономикалық-сауда шығынына алып келетін қандай да болмасын жағдай БСҰ-на кіру жолындағы елеулі кедергі. Сондықтан осы жағдай  еліміздің өмірлік маңызды  мүдделерін есепке алу үшін келіссөз процестерін жүргізуді қажет етіп отыр.

     Қазақстанның  БСҰ-на кіруі бойынша келіссөз процестері ұлттық бәсекелік артықшылығымыз бен экспортты дамытуды күшейтуді   анықтап алу үшін барынша  әрекеттенуі керек.

      Уругвай раундындағы ақтық келісімге қол қойылғаннан кейін  әлемдік сауданың көлемі 755 млрд долларға жыл сайын өскені болжанды.;әлемдік экономика көлеміндегі кіріс өсімі 1994-2004 жж 235-тен 305 млрд долларға дейін. ГАТТ мамандары есептегендей 2005 жылы бұл көрсеткіш 510 млрд дол. дейін өсіп, жалпы кіріс өсімі 1995-2005 жылдары 5 трлн дол. құрады.

     Қазақстан БСҰ-ның негізгі щарттарын қабылдаған жағдайда  кірісті бөлудің біркелкі болмайтындығын дұрыс сараптау нәтижелері көрсетіп отыр: біркелкі бөлінбейтін кіріс біздің пайдамызға бөлінбей, капитал, тауар, қызмет көрсету технологияларын көптеп экспорттайтындар ұтып кетеді.

     Кірісті жинақтайтын орталық орын болып «экономикалық ұштаған» деп аталатын АҚШ, ЕО, Оңтүстік-шығыс Азия болатыны анық.

    Жылына 755 млрд долларға өсетін сауда операциясынан  Оңтүстік-шығыс Азияға 185-195 млрд дол.(70-72 Жапонияға), ЕО-ға – 200-210, ал АҚШ-ға – 150-170 млрд дол., БСҰ-ның қалған 110-125 мүшелеріне, элитарлық клубқа кірмей қалған Қазақстан сияқты  оншақты бақылаушыларға қалған 200-220 млрд долларды бөлісуге тура келеді.1

       Сонымен, қосымша экспорт төмендегідей бөлінуі мүмкін: 26% - ЕО, 21- АҚШ, 24-Азияның жетекші елдері, соның ішінде 9% Жапонияға. Тарифтер төмендетілген жағдайдағы кірістердің бөлінуі де өзіне назар аудартады. Мұндай жағдайдағы кірістің бөлінуі де еуропа елдерінің керемет ұтатынын көрсетеді: ЕО-қа 50-55% кірістің өсімі, АҚШ-қа – 19 -22%, Жапонияға – 13-15%, Қазақстан сияқты қалған елдер қалдық пен шығындарды бөліседі.

     Сондықтан БСҰ-на кірудің  құралдары мен шарттары Қазақстанның қалдықтар мен шығындарды  бөлісетін елдердің қатарында қалмауын қамтамасыз етуі керек.

    Қазақстанның БСҰ-на кіру жолында принципті маңызды кедергілер де бар.Үш ірі аймақтық бірлестіктердің әр бірі (АҚШ, ЕО, Азия елдері) БСҰ-ын  өз мүдделерін іске асыратын құрал ретінде қарастыратыны белгілі. Оған дәлел – сауда дауларын қарастырудағы соңғы инстанция болып табылатын аппеляциялық органның арбиторларын сайлау бойынша созылған шиеленіс. Бұл органның қорытындысы ақтық болып табылады. АҚШ пен ЕО аппеляциялық органда (құрамы жетеу) екі орыннан алғысы келді, бірақ «Азия блогының» тегеурініменен олар бір орынды қанағат тұтуға мәжбүр болды.

Нәтижесінде аппеляциялық органның құрамына АҚШ, Германия, Жапония, Мысыр, Филиппина, Жаңа Зеландия, Уругвайлардың өкілдері кірді. Мысыр мен Уругвайдың Америкалық позицияны ұстанғанын ескерсек бұндай орын бөлуден ЕО ұтылып отыр. Аппеляциялық органға БСҰның мүшесі болған кез келген мемлекет коммерциялық дау-дамайларды қараушы арбитраждық комиссияның ұсынысымен келіспеген жағдайда арыздана алады. Арбиторлар қайта тағайындалу мүмкіндігімен 4 жылға тағайындалады. Сондықтан, Қазақстан мемлекеті басшысының бастамасымен Еуропалық экономикалық қауымдастықтың мүшелері (РФ, Беларус, Қырғызстан, ҚР) БСҰның аппеляциялық органының құрылымындағы бір орынға қол жеткізуі қажет. АҚШ президенті 1974 жылғы АҚШтың сауда туралы заңына сәйкес БСҰның талаптарына кереғар, АҚШтың ұлттық экономикалық мүдделерін қорғау үшін шектеулер қабылдауға (баж енгізуге) құқылы. Заңнамалық акт президентке шектеу енгізуге рұқсат береді, егер АҚШтың халықаралық сауда бойынша Комиссиясы қандай да бір өнім импортының ұлғаюы АҚШтың өндірісіне зиян келтіреді деп тапса. Аталмыш заңнамалық акт БСҰ рұқсат берген оның мүшесіне БСҰның шеңберінде өзіне қабылдаған бажды көтермеуге және Отандық өндірушілер импорттың бәсекесіне ыңғайлана алмай жатқан кезде квота тағайындамау міндеттемелерінен ауытқуға мүмкіндік беретін арнайы ескертпелердің Американдық түрі. Сондықтан БСҰға кіруден бұрын бұл салада екі жақты келісімге қол қойылып және Қазақстанның өндірістік, азық-түліктік және экономикалық қауіпсіздігіне зиян келтіретін жағдайда экономиканы қорғауға мүмкіндік беретін арнайы нормативтік акт қабылдау қажет. 2

БСҰға мүше болып кіру тұрғысынан Қазақстан соңғы уақыттарда РМК «Экономикалық зерттеу институты»ның сараптамаларына сәйкес көптеген көрсеткіштер бойынша жағдайы жақсы. Бұл ұйымға кіру қажеттілігі тағы да бірнеше себептерге байланысты, мысалы, ауылшаруашылығы ішкі субсидиялануға, ал қызмет көрсету саласы – бәсекеге т.б. мұқтаж. Сондықтан қандайда бір елеулі кедергінің болмауы туралы айту алғашқы кезде негізді болып көрінеді. Бірақ, маңыздылығының өзгеруі қажет емес және теріс салдарларға алып келетін Қазақстанның макроэкономикалық және микроэкономикалық бағыттарындағы статистикалық деректермен жете танысу институттың қорытындыларына күмән келтіреді.

Ел экономикасының нақты жағдайын сипаттайтын ресми статистиканың деректерін жаздырып талдаған кезде кейбір «алдыңғы ескертулер индикаторы» бойынша Қазақстанның БСҰға қауіпсіз және жеңіл кіруі үшін елеулі кедергілердің бар екендігі білінеді, атап айтқанда:

-         ағымдағы есеп бойынша қызмет көрсету балансының сальдосы;

-         ағымдағы опперациялардың есебі бойынша кіріс балансының сальдосы;

-         ағымдағы есеп бойынша төлемдік баланс сальдосы;

-         барлық өндірістік өнімдердегі қайта өңдеу өндірісінің үлесі;

-         мемлекеттік емес (жеке) сектордың сыртқы қарызының ІЖӨге шаққандағы пайызы;

-         еңбек қорының сальдосы (соның ішінде Қытайдан келетін жұмыс күшінің импорты). 3

Бірінші индикатор – ағымдағы есеп бойынша қызмет көрсету балансының сальдосын алып қарайық.

Бүгінгі күнде қызмет көрсету бойынша теріс сальдоның орасан масштабы сақталып қалған (2004 жылы ІЖӨге 7,1%). Бұл дегеніміз, шетелдік кәсіпорындардың қызмет көрсету нарығында Отандықтарды жыл сайын ІЖӨге шаққанда 7,1%-ке ысырып шығаруы. Сондықтан алғашқы уақытта болуы мүмкін келеңсіздіктерді жұмсарту үшін теріс сальдоның мөлшері ІЖӨге шаққанда 3-4%-дан аспау керек.

Біздің пікірімізше, баланс бойынша теріс сальдо мөлшерінің ІЖӨге шаққанда 3-4%-дан аспауы экономиканың қызмет көрсету саласында БСҰға кіруге дайын екендігі туралы билікке жіберген хабары. Қарсы жағдайда сауда балансындағы актив сальдо (2004 жылы 7 млрд АҚШ доллары) қызмет көрсету балансындағы пассив сальдо тарапынан жұтылып кетеді. 4

Қызмет көрсету нарығы экономикадағы белсенді дамушы сектор болғандықтан және оның үлесі БСҰда 49%-ға жеткендіктен оны әсіресе, Қазақстанның БСҰға кіру барысында басқа елдердің алдында міндеттеме қабылдау жағдайында мұқият талдау қажет.

Демек, БСҰға кірерден алдын біз қызмет көрсетудің пассивтік балансындағы кедергілерді мүмкіндігінше жойуымыз қажет. Экономикалық даму деңгейімен БСҰдағы қызмет көрсету үлесінің арасындағы статистикалық байланыстардың болуы әлемдік экономикадағы 204 мемлекеттің статистикалық деректерінің қомақтылығын дәлелдейді. Демек, БСҰға кіру жолында Қазақстан үшін қандай да бір кедергінің жоқ екендігі туралы пікір шындыққа жанаспайды. Бұл тураы екінші индикатор-ағымдағы операциялардың есебі бойынша кіріс балансының сальдосы да куә. Шетелдік инвестицияны жаппай тарту мен капитал экспортының төмен деңгейіне байланысты бізде теріс сальдо сақталған (2004 жылы ІЖӨға шаққанда 6,5%). ІЖӨ өсумен қатар экономикалық саясат кіріс балансы бойынша оң сальдоға жетуге мақсаттану керек. Демек, аталмыш көрсеткіш ІЖӨға шаққанда 2-3, әрі кеткенде 1-2% мөлшерінде болу қажет.

Кіріс балансының теріс сальдосының болмауы ұлттық экономиканың мығымдылығы мен қарсы тұру, сенімділіктің маңызды критерийі, сондай-ақ «дамыған» елдердің ғаламдасу жағдайындағы экономикалық қауіпсіздігінің көзге көрінерлік индикаторы.

Үшінші индикатор – ағымдағы есеп бойынша төлемдік баланс сальдосы. 2000-2004 жылдары Қазақстан оң сальдоға қол жеткізді. Бірақ 2001-2002 жылдары бұл межеге қол жетпеген еді. Сондықтан ағымдағы есептің маңызы бейтарап (нөлдік), асып кеткенде оң (2-3% ІЖӨға шаққанда) болуы тиіс.

Қазақстанның БСҰға ағымдағы есеп бойынша төлемдік баланстың оң сальдосын ұстап тұрған жағдайда мүше болып кіруі – ұлттық экономиканың әрі қарай дамуына қауіпсіз жолы және ел экономикасының қауіпсіздігіне төнуі мүмкін қатерді жұмсартатын қолайлы фактор. Екінші суретте экономикалық даму деңгейі мен аталмыш сальдоның маңыздылығының арасындағы тұрақты статистикалық байланыстың бар екендігі анық көрсетілген.

Келесі индикатор – Қазақстанның секторальдық бастамаларға қатынасуы. БСҰға басқа елдердің кіру тәжірибесі көрсеткендей көптеген елдер «нөлдік бастама» бабы бойынша сұрыпталған болатын. Оның өзі жеке елдердің делегациясының ұлттық экономиканың өмірлік мәні бар мүдделерін қорғау бойынша ұстанымдарының әлсіздігін көрсетеді.

БСҰ өкілдерімен келісімнің нәтижесінен ел үкіметінің келесі буыны немесе 2010-2015 жылдар үлгісіндегі үкімет зардап шегуге тиіс емес. Мазмұны бойынша «нөлдік бастама» түсінігі елдің өзіне белгілі бір тауар түрлеріне импорттық тарифты нөлге дейін түсіру міндеттемесін білдіреді.  

ИТА ақпараттық технология бойынша келісімді білдіріп, импорттық бажбен басқа да тарифтік сауда кедергілерін Келісімде айтылып өткен ақпараттық технология саласындағы өнімдерге қойылымын нөлге дейін төмендетуді түсіндіреді. 5

Бастапқы нәтижелер көрсеткендей Қазақстан секторальдық бастамалар бойынша талаптарды қабылдаған жағдайда бюджеттің жыл сайынғы шығыны 1,8 млрд теңге шамасында болуы мүмкін. Демек, Қазақстанның БСҰға кіру салдарының сандық бағасын шығару мүмкін емес деген кең тараған пікірге кереғар кедендік бақылау комитетінің статистикалық қоры және трендтік сараптама нәтижелері Қазақстанның секторальдық бастамаларға қосылған жағдайдағы мемлекеттік бюджеттің болуы мүмкін шығындарының сандық көрсеткіштерін (1,8 млрд. теңге) анықтауға мүмкіндік береді. 6

Бесінші индикатор – ауыл шаруашылығын қолдаудың агрегирлік шаралары. БСҰға кірген елдердің агрегирлік шараларының орташа статистикалық көрсеткіші ауыл шаруашылығының ҰЖӨ-нің 5-пен 10% аралығында. Қазақстанның ауыл шаруашылығының ҰЖӨ-дегі үлесі 8% құрайды, ал халықтың саны 37%-ға дейін жетеді. Сондықтан ҰЖӨ құрылымында қомақты үлесі бар экономика секторларының пайдасына шешілетін еңбек қорларының ішкі миграциясы облысындағы саясатты сатымен жүргізу қажет. Сонымен бірге, БСҰ-на жақында ғана кірген көрші Қытай мемлекеті өте үлкен пайда көруде. БСҰ-на кіру кезіндегі Қытай делегациясының жетістіктері ҚХР-ның жұмыс күшінің еркін қозғалуы үшін «дәлізге» қол жеткізуі және басқа елдердің оның қозғалуына квотамен шектеу қоюына тыйым салдыруы.

Елдегі прокуратура ұйымдарының деректеріне қарағанда Қазақстаннан Қытайға тек 2003 жылдың өзінде аударылған ақшалай қаржының жалпы сомасы 700 млн АҚШ долларын құрады. Қазақстанның бюджетіне түспеген жылдық салық сомасы 10 млрд-тан артық теңгені құрады. Бұл – Қазақстанның қаржылық қауіпсіздігіне төнген елеулі қатер.

Сондықтан БСҰ-на кірерден алдын ҚХР-ның демографиялық экспанциясына жол бермей еңбек қорларының қозғалысына квотаны анықтау (шектеу) үшін екі жақты Келісімге қол қойылуы қажет.

БСҰ-на Қазақстанның кіруі бойынша негізгі шарттардың бірі субсидиялар мен компенсациялық шаралар бойынша Келісімге қол қою. Субсидия экспортер мен өндірушіге бәсекелік артықшылық беріп саудаға теріс әсер етеді. Сараптау нәтижелері көрсеткендей ел экономикасының кейбір салаларында аталмыш Келісімнің талаптарына қайшы келіп, елеулі кедергілердің келесі тобын құрайтын тарифтік реттеу бар. 7

Қазақстанда қолданылатын жүктерді теміржол көлігімен экспорттық-импорттық және ішкі байланыстардағы тасымалдауға дифференциялық тарифтердің болуы ГАТТ-тың үшінші және он бірінші баптарына сәйкес келмейді. Осы баптарға сәйкес БСҰ-ға мүше елдер импортқа шығарылатын тауарларға ұлттық режим орнату қажет, сондай-ақ экспорт үшін де шектеу қолдануға тиіс емес.

Осыған байланысты БСҰ-ға кіру сәтінде келесі Қазақстандық тәжірибелерді өзгертудің қажеттілігі туындайды:

-         байланыс түрлері бойынша тарифтерді дифференциациялау;

-         экспорттық байланыстағы магистралдық теміржол торабының қызметтеріндегі тарифтерге қойылатын төменгі коэффициенттерді беру.

Экспортты жүзеге асыру үшін тасымалдау бойынша қызметке қойылатын тарифке жеңілдік (төмендетілген коэффициенттер) беріледі. Мысалы, «КЕГОК» АҚ торабы бойынша келетін электрожылулардың мөлшері бұл компанияның жалпы кірісінің 15% құрайды. Тарифке жеңілдік бермеу «КЕГОК» АҚ торабы бойынша электрқуатын Ресейге экспорттаудан бас тартуға алып келеді.

Сонымен бірге, аталмыш өнімді экспорттық-импорттық байланыста тасымалдау үшін төмендетілген коэффициенттер келесі мөлшерде беріледі:

-         көмірдің жалпы тарифының 50%-ы;

-         15% темір рудасы өнімдеріне;

-         25% күкірт қышқылына;

-         25% күкірт қышқылына және 15% ішкі республикалық байланыстағы көмір мен жанар-жағармайға.

Сонымен жоғарыда айтылғандар Қазақстан БСҰ-ға кіруге тиіс емес дегенді білдіреме? Әрине, жоқ. Тек Қазақстан мүмкіндігінше бар кедергілерді жойып және таза экономикалық пайда іздеу керек. Ол үшін Қазақстан Үкіметі:

-         қызмет көрсету мен кіріс балансындағы теріс сальдоның үлкен көлемін азайту;

-         ағымдағы есеп бойынша төлемдік баланстың оң сальдосын қолдау;

-         жеке сектордың сыртқы қарызының көлемінің өсуіне жол бермеу;

-         экономикалық экспансия саясатын жасап іске асыру;

-         ұлттық валютаның тиімді курсын ұстап тұруды қамтамасыз ету;

-         Қазақстан Республикасы мен ҚХР-дың арасындағы ҚХР-дан Қазақстанға келетін еңбек қорларының қозғалысына ҚХР-дың пайдасына шешілетін демографиялық баланстың теріс сальдосына жол бермеу үшін квотаны анықтау бойынша (сандық шектеу) екі жақты Келісімге қол қоюды ұйымдастырып, іске асыру;

-         айналымдағы валюталық операциялар туралы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізу және шетел азаматтарының шетелге валюта аудару кезінде салық органдарының анықтамасын міндетті түрде көрсетуін қарастыру;

-         Қазақстан аумағында бизнес жүргізу мақсаттарына сай келетін визалар түрін анықтау, және ел нарығында іс-әрекетте жүрген шетелдік азаматтарға мониторинг жүргізуді ұйымдастыру мәселелерін жасау;

-         салық органдары мен әділет органдарын шетелдік азаматтардан оларды заңды тұлғалар тарапынан тіркеуге алған жағдайда виза түрлері бойынша Қазақстанда тұру мәртебесін талап етуді міндеттеу;

-         Қазақтан республикасына уақытша келген шетелдік азаматтардың заңды тұлға болу тәртібін құқықтық реттеу;

-         Қаржылық мониторингтің елден капиталдарды заңсыз алып шығу факттерін жою және ескерту, анықтау тетіктерінің бірі болатын мүмкіндікті енгізуді қарастыру;

-         Субсидияланған және демпингтенген импортты анықтап көрсету мақсатында макро және микроэкономикалық барлау және қарсы барлау қызметтерін құру;

-         Заңдық коорпорациялар мен БСҰ-ның заңдық және экономикалық құралдарын сапалы меңгерген мамандандырылған кадрлерді мемлекеттік органдар, экспорттаушылар, «бизнес-қауымдастығы» және іскерлік салалар үшін дайындаудың ұлттық жүйесін құру мәселесін БСҰ-ның сот органдарында Қазақстандық кәсіпорындардың мүддесін қорғау мақсатында қарастыру. Бұл шараға шетелдердегі дипломатиялық корпустың қызметкерлерін тарту мүмкіндігін зерттеу;

-         Қазақстандық экспорттаушыларға шетелдік нарықтардағы өз өнімдері үшін кедендік-тарифтік режим бойынша жылдам ақпарат алуға мүмкіндік беретін деректердің электрондық қорын Қазақстанда құру және ақпараттандырумен ұлттық және болашақ экспорттаушылардың Халықаралық сауда орталығымен және «Әлемдік сауда торабы» бағдарламасымен іскерлік ортаны дамытып, қажетті ақпарат алу мақсатында тығыз байланыс орнату мәселелерінде қосымша шаралар қолдану;

-         Қазақстан іскерлерінің Конгресі және Форумымен бірге шетелдегі Отандық бизнес мүдделерін көздеп қорғаудың тиімді құралдарын анықтау және БСҰ-ның нормаларына сәйкес антидемпингтік қарастыру қажеттілігі туған жағдайда өз уақытында қозғау үшін «бизнес-қауымдастық», «экспортшылар одағын» дайындау бойынша құқықтық-ұйымдастыру шараларын қабылдау;

-         Қазақстанның экспорттық тауарына қарсы компенсациондық тергеуді болдырмау мақсатында елдің экспортқа бағытталған кәсіпорындарының іс-әрекеттеріне мониторинг жасау. Тауар құнына берілетін мүмкін болған субсидиялаудың жалпы көлемі 5%-дан аспау керек және өндіріс салаларының эксплуатациялық шығынын жабуға, және қарыздарды тікелей жабуға (мемлекеттің алдындағы қарыз, қарызды өшіруге субсидия т.б.) субсидия бергізбеу;

-         Фирмалар, ЖОО-лар және зерттеу мекемелері фирмалармен бұл жәрдем өндірістік зерттеу құнының 75%-ға дейінгісін жабатын немесе бәсекеге дейінгі сатыдағы жоба құнының 50% жабатын зерртеу істеріне бағытталған субсидиялауды күшейту бөлігінде дайындық жұмыстарын өткізу және ұсыныс енгізу;

-         Шетел нарықтарындағы Қазақстандық тауарларға қатысты мүмкін болған компенсациялық тергеулерді болдырмау үшін экспорттаушылармен бірге Қазақстан БСҰ-ға кіргеннен кейін белгілі бір тауарлар бойынша берілетін субсидия деңгейі өнімнің бір данасына есептегендегі құны 2%-дан аспау үшін комплексті шаралар жасап шығу;

-         Қазақстанның өңдеу өндірісінің тауарларының экспортын субсидиялау мүмкіндіктерін сараптап қарастыру;

Қазақстанның БСҰ-на кіргеннен кейінгі ауыл шаруашылығы өнімдері бойынша қосымша баж салығын импорттық және триггерлік (ішкі ұтынымдағы) бағалардың арасындағы айырмашылық 10%-дан жоғары болса, бірақ ішкі бағаның 40%-на тең немесе кем болса соманың 30%-на дейінгі мөлшеріне; айырмашылық 40%-дан асатын, бірақ ішкі бағаның 60% тең немесе кем соманың 50% дейінгі; айырмашылық ішкі бағаның 60% асатын, бірақ 75%-на тең немесе кем соманың 70%-на дейінгі; айырмашылық ішкі бағаның 75%-нан асатын соманың 90%-на дейінгі жағдайда енгізуге дайындық жұмыстарын жүргізу  қажет. 1

Кезеңді түрде жүргізілетін осындай саясаттың арқасында көптеген елдер мүмкін болған шығындарды мейлінше азайтып, өз азаматтарының тұрмыстық дейгейін көтеруде оң нәтижелерге ерісті.

1.2  Отандық тұтыну тауарларының бәсекқаблеттілігі туралы

Көтерме және бөлшекті сауданың мамандық  бағалауы бойынша шетелдік бәсекелестердің өнімінен халықаралық өндірістің сатылған өнімі таңдаулы. Сауда емес тауардың нарығынан халықаралық сауда таварлары бәсеке қабілетті, және дамыған әлдеқайда. Тауарлардың бөлек топтары бойынша қазіргі потенциал пищевой өндірісі халықтың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырады. Халықаралық өндірістер бағыты бойынша импорттық өнімін нарықтан шығарып тасталынады.

Саудалық тауардың топтары бойынша сол сияқты кейбір сыра бойынша, минералды су, шарап бұйымдары алкогольсыз ішімдіктер, кондитерлік бұйымдар, мал майы мен өсімдік майы, шұжық бұйымдары, майонез өнімі және т.б. халықаралық өндіріс толық немесе негізгі массадан импортты шығарады, яғни өткен жолдардағы халықаралық өндірістің тауарлық топтың берілгендері бойынша заттың нәтижелерімен салыстырғанда өндірістер өзінің бәсекелестік жақсы жақтарын сақтайды.

Өнімділік нарық 4-5 жыл бұрын негізінен өз-өзінен құрастырылды. Көп бөлігі импорттық өнімнен құралады және денсаулығы үшін қауіпсіздік, сақтау мерзімі, сапасының сұранысынан жауап бермеді. Шетелден әсіресе жақын арадағы шетелден өсімдік майы,қант және т.б көптеген санымен әкелінеді. Импорттық шараптың және спирттің,ұнның,нан бұйымдарының, минералды судың суықтандырылған ішімдіктердің толық болмауының шынайы көрінеді. Импортық сыраның халықаралық өндірістерге бәсекелестік ортаны құруға және нарықтан толығымен оны шығарып тастайды. Сол сияқты шарап бұйымдардың сондай жағдайды көруге болады.

Жалпы халықаралық сауда тауарлар нарығы импортпен көлемі бойынша, сапасымен, ассартиментпен, баға бойынша бәсекелеседі. Ассортиментін дамыту үшін және бәсекелестік ортаны сақтау

Халықтық тұтыну тауарлардың бәсеке  қабілеттілігі  туралы (зерттеу нәтижелері).  Сату және сатылған  нарығы мен тұтынушының импорттық аналогтардың Алматы қаласында сұраныс жүргізілді.

              Осы зерттеулердің келесі негізгі нәтижелер  60 көтерме сауданың азық-түлік  «Болашақ»  нарықта, азық-түлік нарықтағы  «Жұлдыз -95»  көтерме саудасы қамтылған тиісті кәсіпорынның зерттеу  бірлігінің  тиісті  бақылауды  кездейсоқ таңдау принципі бойынша жүргізіледі.  Импорттық тауарлардың респоренттер – сатушылардың халықаралық өндірістің ұқсастығы болатын 95 сұранылды.

              Алдағы жылдардың зерттеулермен салыстырғанда тұтынушылық нарықта достаточно высокая насыщенность  өндірістің  импорттық тауарлармен  құрастырылған  және оның жаңа түрлері пайда болуына  атап қоюға жөн.  Тауарлық топ бойынша  импорттық және  халықаралық тауарлар арасындағы зерттеу  нәтижелері үлкен айырмашылық көрсетілді.  Жеңіл  өндірістің  бұйымның  ұсынысында  импорттық  тауарлар басты ерекше  болып,  бұл саланың кризистік қалыпта  болатынын сипаттайды (қосымшаға қараңыз).

              Саудалық көтерме нарығында өндірістің импорттық тауарлар көрсетілген Россиядан,  Қытайдан және  туркиядан Шетелдік  тасымалдаушы  Ресейлік өндірушілердің  өнімі 70 Ғ арасында жүреді. Тауарлық топтан Қырғыстан, Ираннан,  Кореядан, Польшадан,  Хорватиядан тауарлар  кездеседі.

              Республикада өндірістің саудалық тауарларды.

Отандық тұтынушылық тауарлардың бәсекелестік қабілеттілігі туралы (тексеру нәтижелері)

Респонденттердің бағалауы бойынша негізгі массасында отандық азық-түлік тауарлары ұқсас импорт тауарларға сапасы бойынша емес, бағалық факторы бойынша, сонымен қатар ассортименттің шектігі және жақсы қаптың болмауы, жаңалықты енгізу және олардың белсенді таралуы бойынша орын береді. Көтермелі сауда мамандарының көрсетуі бойынша көтермелі нарықта әлі де деңгейі төмен және орташа табысты сатып алушылар келеді. Олар тауарларды сатып алғанда біріншіден бағаға назар аударады. Берілген кезеңде баға – тауардың жылжуында негізгі фактор болып табылады. 

Тұтынушылардың талғамдары, сонымен қатар, тауардың абыройымен, талдамалық сапасымен, пайдалылығымен, белгілі бір тауарлық марканың пайдалану дағдысымен анықталады. Көбінесе сатып алушылар танымал фирмалардың тауарларын сатып алады.

Дегенмен сатып алушылардан сауал жүргізген кезде олардың көбі қазақсатандық тауарларды алуға қызығңшылық танытанынынайтқан. Олардың айтуынша біздің тауарларымыз импорт тауарларына қарағанда, сапалы, пайдалы. Тұтынушылардың көп бөлігі әкелінетін импорт тауарлары генетикалық жетілдірілген шикізаттан жасалатынын түсінеді, сондықтан олар отандық экологиялық таза азық-түлік өнімдеріді көбірек таңдап соған басымдылық береді. Осындай сұраныстың бар болуына орай, отандық тауарлардың дамуының жақсы тірегі болып табылады. Сондықтан қазақстандық өндірушілерге сұраныстың бар болуын қолданып, нарықта өз сенімді ұяшығын жоғалтпау үшін маркетингтік стратегияны өте ұқыпты дайындауы керек. Ол үшін тұтынушының сұранысын зерттеу керек – оның талғамын, қызығушылығын тауарды тұтынушының талаптарына бағындыруы қажет. Талдау барысында нәтиже шығарылды - өнімнің жаңа түрлерін дайындау және шығару төтенше маңызды. Сонымен қатар, еске алған жөн – қазіргі уақытта отандық тұтынушылар зиянды консерванттары жоқ, экологиялық таза өнімдерді таңдайды.

Бөлек тауарлық нарықтың сипаттамасы төмендегідей.

Майонез отандық, ресейлік, түрік өнірушілермен ұсынылған. Бағалардың бірдейлігіне қарамастан, отандық өндіруші майонезі үлкен сұраныспан пайдаланады, өйткені оның дәмдік сапалығы жақсы және ол әртүрлі әдемі қапталған, ассортименті көп. Отандық майонез өндірушілер тұтынушыларға жаңалықтарды ұсынды, және төмен калорияланған, орташа калорияланған майонезді өндіріп, өнімді тұғырландыра бастады. Отандық майонез берілген нарықта өз тұғырын берік ұстауда.

Нарықта қойыртылған сүт негізінде тұтынушыны өзінің сапасымен жаулап алған, ресейлік өндірушілердің өнімі ұсынылған. Мамандардың бағалауы бойынша отандық қойыртылған сүт төмен сапалы, алғашында оған сұраныс болды және оның бағасы төмен болғандықтан әлі де сұраныста. Қазіргі жағдайда көтермелі нарықта оны қайта сату үшін ғана сатып алады. Көтермелі нарық мамандарының айтуы бойынша бізде қойыртылған сүтті дайындау үшін сүт жоқ, және қазіргі күнде бұл өнімді Ресейден және Голландиядан әкелінген кебілген сүттен өндіреді. Сонымен қатар, көтермелі нарық мамандарының айтуынша, отандық қойыртылған сүттің сапасын жоғарылату үшін әлі көп уақыт керек.

Берілген тауарлық топтан жаңаларынан ресейлік қаймақ ұсынылған. Бұл өнім, мамандардың айтуы бойынша, сүйгішкерлік. Баға бойынша қойыртылған сүтке қарағанда қаймақ қымбат. Қаймақтың әкелінуі оған деген сұраныстың болмауынан тоқтатылады. Қаймақ ассортименттің кең болуы үшін ғана ұсынылған.

Берілген тауарлық топтан қазақстандық нарықта өз тұғырын берік ұстайтын импортты қойыртылған сүт бәсекелес қабілетті болып табылады.

Сырттай сүт және сүт тағамдары нарығында өзара бәсекелес отандық тауар өндірушілер өте көп. Бірақ, талдау көрсетеді – ішкі бәсекелестіктен басқа, Қырғызстан сүт кәсіпорындары бәсекелестікті құрайды. Отандық сүт өнімдері әдемі қапталған кең ассортименті ұсынылғанымен, қырғызстандық сүт өнімдеріне көтермелі нарықта белгіленген сұраныс бар.

Қырғызсатннан әкелінген тетрапакеттегі сүтке сұраныс орташа. Қырғыздық йогурт тағамдарына сұраныс үлкен.

Бағасының жоғарлығына қарамастан, қырғыздық ірімшік өнімдеріне сұраныс үлкен, өйткені ол дәмдік сапасы бойынша жақсырақ. Қырғыздық сүт өнімдеріне  жалпы орташа сұраныс олардың дәмдік сапасының жақсы болуының арқасында ғана ұсталып тұр.

Берілген нарықта отандық өндірушілерге тұтынушыларды жоғалтып алмау үшін және бәсекелес қабілетті болу үшін өнімнің сапасын жоғарылату қажет. 

Нарықта импортты және отандық кең ассортиментті балмұздақ бар. Кеңірек ассортиментте балмұздақ ресейлік өндірушілермен ұсынылған. Бағасы қымбат болғандықтан өнімге сұраныс ораташа. Отандық балмұздаққа сұраныс үлкен, өйткені оның бағасы құпталған және дәмдік сапасы бойынша тұтынушыларға қолайлы.

Тұз ресей және отандық өндірісінің болып саналады. Бағасы бойынша ресей тұзы қымбатырақ. Ресей тұзына сұраныс төмен. Үлкен сұранысқа отандық өндірушілердің тұзы ие болып саналады. Тұтыну нарығында тар ассортиментте Италиядан, Ресейден әкелінген қымбат спагетти ұсынылған, олардың бағасы жоғары болғандықтан сұранысы оған аз.

Отандық спагеттиге сұраныс үлкен. Отандық өндірушілердің өнімі сапасы жағынан импорттық өндірушілерен төмен емес, және тұтынушылар үшін бағалары да тиімді. Отандық шараптарға бәсекені тұтынушылар арасында белгілі сұранысқа ие болатын негізінен ресей және молдав өндірушілері құрайды, бар болатын орташа сұранысқа тұтынушылардың талғамдық талаптары әсер етеді.

Зерттеу нәтижелері көрсетеді: бұрын тұтынушылар импорттық шараптардың ыдысының қызықты, әсем, ашық болуына қызықса қазіргі кезде шараптарды таңдауда оның ыдысының пішіні екінші деңгейдегі мәселе болып саналады.

Сұрау барысында анықталды: арақты тұтыну үшін, шараптарды күшейту үшін, тұнбалар үшін сатып алады. Отандық арақ сапасымен импорттық арақтардан кем емес, ол жеңілірек. Отандық араққа сұраныс жоғары, ресейдің – орташа.

Нарықта Молдавиядан, Грузиядан, Армениядан әкелінген коньяк бар. Импорттық шараптардың сапасы жоғары, сәйкесінше бағалары бойынша да жоғары. Сондықтан оларға сұраныс орташа. Жоғары сұранысты жоғары сапасы және тиімді бағасы жағдайында коньяктың отандық өндірушілері ұстайды.

Көтерме сауда мамандарының бағалауы бойынша алкогольді өнімдерге сұранысы ең алдымен бағалық факторға байланысты болады, 95 % алькогольді өнім айналымының 95 %-ына жуық отандық өндірушілер есебінен қамтамасыз етіледі.

Ассортименті бойынша отандық шарап-арақ өнімдеріне импорттықтарға жол бермейді, оның ассортименті кең.

Берліген тауарлық тобы бойынша отандық өндірушілер өзінің бәсеке позицияларын тұрақты ұстайды.

Жалпы алғанда тенденция бақыланады: сыра нақты түрде тұтыну нарығынан қатты спирттік өнімдерді итермелеп шығарады. Бұндай өсім сыраны тұтынушылар санының көбеюімен пайда болған, ең біріншіден жастарға байланысты, оны тұтынудың жалпы өсімімен, ассортименттің кеңеюімен, ыдыстың әртүрлілігінің ұлғаюымен, сыра сапасына тұтынушылардың талаптарының деңгейінің жоғары боуымен, сырт келбетіне және атақты сауда маркаларына байланысты.

Тұтынушылар, жалпы айтқанда, сыраның отандық өндірушілерді артық көреді. Импорттық сыраның неғұрлым жұмсақ дәмі аз деңгейде тұтынушылар талғамына жауап береді. Көтерме сауда мамандары сыраның қара сорттарға қызығушылығының төмендеуін байқайды. . 8

Кең ассортименте нарықта сыраның отандық өндірушілері ұсынылған. Неғұрлым көп сұранысқа ие болатыны «Ирбис» (Алматы) маркасы болып табылады, бұл сыраға сұраныс жоғары, сонымен қатар дефициттің беглелі деңгейін сақтай тұрып зауыт оны өндіруге үлгірмейді.

Нарықта ресейде өндірілген сырасы тар ассортиментте ұсынылған. Жоғары бағаларға қарамастан, «Балтика» ресей сырасына сұраныс жоғары, өйткені жергілікті өндірушілердің сырансына қарағанда ондағы алкоголь мөлшері жоғары. Сұраныс танымал деңгейде тұтынушылардың талғамына да байланысты болады.

Нарықта қаңылтыр ыдыстағы сыра бар. Қаңылтыр ыдыста ресейлік сыраны сатады, тек қана жақын арада жергілікті өндірушілер сыраны қаңылтыр ыдыста шығара бастады. Байқалған, тұтынушылар бұл ыдысқа ыңғайлыламағанның себебінен оларға сұраныс төмен. Ең көп тұтынушылардың талғамы шыны бутелкелерге келеді, ал қаңылтыр ыдыстар өтек көп танымал емес.

Берілген тауар нарығында бәсеке қабілетті болып қалу үшін отандық өндірушілер негізгі артықшылықтарды сақтау керек – сапасы, тиімді бағалары.

Натуралды шырындар көбінесе ресей және отандық өндірісімен көрсетілген. Ресейлік натуралды шырынға сұраныс орташа, отандық натуралды шырыныныңбағасымен салыстырғанда төмен бағасымен анықталған. Отандық өндірушілердің шырындары импорттық шырындарға тек қана бағалық факторы бойынша артта қалады. Өткен жылдармен салыстырғанда отандық өндірушілер натуралды шырындарының ассортиментін кеңейті, бұл сұраныстың ұлғаюына және сату көлеміне әсер етті. Отандық шырындарға сұраныс үлкен.

Натуралды шырынның белгілі бір түрлеріне (шие) жоғары бағалары ұсталынады, себебі сұраныстың жоғары болуына байланысты.

Нарықта сатуға төрт түрлі тәжік өндірушілермен 2 литрлік ыдыста шырын (150 теңге) ұсынылды,сұранысы отраша. Көтерме сауда мамандары байқағандай, тәжік өндірісінің шаранын тұтынушыар сатып алғанда тұтынушыға шырынмен бірге шыны ыдыс беріледі.

Натуралды шырындардың отандық өндірушілері бағалық факторы бойынша бәсеке қабілетсіз, бұл жағдайды тұзету жақсы болар еді.

Шылым нарығы көбінесе отандық өндірушілермен ұсынылған, тек қана 5 %-ы ресейлік. Ресейлік шылым өндірушілердің бар болуы шылымның бұл маркаларының белгілі сұранысымен байланысты. Өткен жылдармен салыстырғанда бұл нарық көбінесе отандық өндірушілермен толтырылған.  8

Отандық өндірушілердең кәмпиттеріне сұраныс жоғары, ол жоғары дәмдік сапасынабайланысты. Нарықта ресей кәмпиттері ассорти ұсынылған, өткен жылдардың зерттеулер нәтижелерімен салыстырғанда соған қоса түрік өндірісінің кәмпиттері падйа болды. Түрік кәмпиттері әсем орайда. Берілген кәмпиттерінің бағалары жоғары болғандықтан оларға сұраныс төмен.

Өткен зерттеулермен салыстырғанда ресей өндірушілері өнімді өте кең ассортиментте ұсындын, орайды жақсартты және жаңартты, осыған байланысты өз өнімдеріне орташа сұранысты сақтайды.

Отандық плиткалық шоколадқа сұраныс жоғары, ресейлік шоколадқа сұраныс – орташа. Ресейлік плиткалық шоколад көбінесе, жарнамаланған, белгілі тауарлық маркалы, мысалы «Нестле», көп түрлерінде берілген. Сонымен қатар, плиткалық шоколадты таңдағанда, қорытынды фактор болып, тұтынушының талғамы болады.

Шоколадты ассортині және қораптағы кәмпиттерді респонденттер сатып алғанда, көбінесе белгілі бір маркаға сүйенбейді.  Көбінесе шоколадты ассортині және қораптағы кәмпиттерді тұтынушылар үшін сатып алуға негізгі факторлар, сатып алынатын тауардың сапасы болып табылады. Тек сатып алушылардың кішкентай бір бөлігі сапасына қарамай, тек бағасына нұғұрлым көп сүйенеді. 

Тұтынушылар өнімнің аз ассортиментіне қарамастан, отандық тауарларды сатып алады.  Нарықта жергілікті және ресейлік шығарудың кондитерлік орамдар бар.  Импорттық өнімге сұраныс көп болады, себебі оның бағасы төмен. Отандық кондитерлік орамдарға сұраныс орташа, себебі олар сапалық және бағалық факторлар бойынша бәсекелік қабілеттілігі төмен.

Импорттық өсімдік майы негізінен Ресейден және Ираннан әкелінген. Импорттық өнімдерге орташа сұраныс сақталып отырады, себебі бағалары төмен. Отандық өнімдердің бағалары жоғары болуына қарамастан, сұраныс жоғары болады. Жоғары сұранысқа өнімнің сапасы әсер етеді.

Нарықта импорттық ашытқылардан көбінесе қытайлық және түріктік ашытқылар бар. Дәмнің жоғары сапасына отандық және түріктік ашытқылардың жоғары сұранысы әсер етеді. 

Ресейден, Украинадан, Қырғызстаннан әкелінген импорттық ірімшіктер. Бағалық айырмашылықтарға қарамастан, көтерме нарықтың мамандардың бағалануы бойынша сұраныс бірдей. Таңдауында негізгі факторы тұтынушының дәмдік талғамы болады. 

Кең ассортименте Ресейден және Қырғызстаннан әкелінген шұжықтар берілген.

Импорттық және отандық шұжықтарға сұраныс шамамен бірдей.

Ең алдымен, алдында жасалған зерттеулердің нәтижелерімен салыстыруы бойынша отандық өндірушілердің жақсарған позициялары бойынша тауарлық топтардың санына жатады:

1. Өтандық өндірушілер макарондарды неғұрлым түрлі-түсті қаптамада шығара бастады. «Браво» макарондардың отандық өндірушілердің біреуі өзінің өнімнің жарнамасына негізін жасады.  Бұл компанияны зерттеу уақытына жарнама акцмһиясы өткізілді: макарондардың бір пачкасын сатып алғанда екінші пачканы тұтынушы сыйлыққа тегін алды. Бір орадйың  бағасы 55 теңге.

Отандық макарондарға сұраныс жоғары, оған сапа, баға, жарнама акциялары, қаптаманың сыртқы түрі әсер етеді.

Бұл тауарлардың тобы бойынша отандық өндірушілер шетел бәсекелестерін нарықтан шығарып тастады.

2.  Ресейден, Молдовадан, Польшадан импорттық тұздалған өнімдер. Шетел өніммен салыстырғанда отандық тауарлардың жоғары бағасына қарамастан жоғары сұранысқа ие болып отыр. Тартымды қаптама түрінде үлкен ассортиментте берілген. Бұл өндірісті «Жібек Жолы» (Қапшығай) ЖШС реттеді. Сонымен бірге бұл кәсіпорын компотты шығарады, оған белгілі сұраныс бар.

3. Отандық өндірушілер қызан пастасының өндірісін реттеді, ассортиментін, қаптамасын жақсарды. Отандық өнімге сұраныс жоғары.

Импорттық қызан пасталарынан арасында, нарықта қытаймен шығарылған өнімдерге сұраныс орташа болып отыр. 

4.  «Омега» отандық өндірушінің жаңа түрлі-түсті қаптамадағы специйлердің ассортименті кең. Жоғары сұранысқа ие.

Сонымен бірге импорттық өнімдерге жоғары сұраныс болып қала береді, себебі тұтынушылар бір тауарлық маркаға үйренген. Импорттық специйлер көбінесе Ресейден, Хорватиядан, Прибалтикадан, Қытайдан  әкелінген.

5.   Отандық өндіруші «Омега» фирмасынан нарықта түрлі-түсті қаптамада кисельдер берілген. Отандық өндірушілер кисель өндірісін реттеп қойған, бұны кисельдің көп ассортименті және кисельді салмақпен сатуы растайды.

Ресейлік өндірушілер бәсекелестер болады.

6. Импорттық салмалар ресейлік, хорваттық өндірушілермен берліген.

Бірдей бағаларға қарамастан импорттық салмаларға сұраныс жоғары. Сұранысқа тауарлық марканың танымалдылығы және дәмдік сапалылығы әсер етеді.

Алдағы жылдармен салыстырғанда отандық өндірушілер қаптаманы, ассортиментін ұлғайты, мұнымен олар орташа сұранысты ұстап отырады.

7.  Нарықтаға жаңалардың арасынан картофельдік пюре, белорусстік өндірушілерден пластмассалық банкілерде гречтік ботқа, Ресейден дайын тауық және балық еті берілген. Германиядан тұздалған сосиски – нарықты төмен сұранысқа ие. Бұл өнім супермаркеттерде жоғары сұранысқа ие болады.

8. Тез дайындалатын кеспе нарығында негізгі үлесін ресейлік және қытайлық өндірушілер орын алып отыр. Сонымен бірге қырғыз өндірушісінен кеспе берілген. Оған сұраныс төмен, себебі ол нарықты жақын арада пайда болған және әлі танымал болған жоқ. 8

Сонымен бірге отандық өндірушілер бұл өнімнің түрін өндіруге мүмкіншілік бар, себебі республикада  ұн және макарондық өндіріс реттелген.

Жалпы азық-түлік тауарлары бойынша бәсекелестік қабілеттілігін талдап келсек, онда ол келесіні көрсетеді:

            отандық өндірушілердің азық-түлік тауарларына тұтынушылардың позитивті көз қарасы қалыптасты және тұрақтанды;

            азық-түлік тауарлардың нарығында бәсекелестік қабілеттілік проблемасы оң жағына шешіліп жатыр, сонымен бірге оңтайлы деңгейіне дейін бөлек тауарлардың орындары бойынша импорттың үлкен қорлары бар.

2 Бәсекқаблеттілікті арттырудың негізгі факторлары мен жолдары

2.1  Жаһандану жағдайындағы ұлттық бәсекқабілеттілік

Қазіргі уақытта «жаңа экономиканың» қалыптасуы мен глобализация шарттарында дүниежүзілік шаруашылықта  бәсекеқабілеттілік мәселелеріне үлкен көңіл аударылады. Интернет-экономика «жаңа экономиканың » алда жүрген бөлігі болып табылады.  Осы мәселенің мазмұны дамыған елдердің артықшылығы бар жаңа  бәсекені пайдалану, интернет-технологиялармен байланысты, интернет-кеңдігінің тез кеңейіп жатқан тиімді сегменттерді қамту. Американдық мамандар қорытындысы бойынша, осы оқиғалар шапшаң дамуы мүмкін. 2003 жылы американдық нарығының өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 35% интернет-нарық арқылы орындалуы керек еді, энергетика-28%, денсаулық сақтау-9%. Қазіргі кезде «кәсіпкерлік құрылымында түрлену нәтижесінде, дүниежүзілік нарығында ынтымақтасуға мен бақастасуға ұйымдастырылған ұйымдар емес, таза ноу-хау мен брендтермен иеленетін компаниялар жұмыс істейді» [9].

Нарық жүйесіндегі ұлттық бәсекеқабілеттілік - бұл экономикадағы тауарлар мен қызметтерді өндіру мен тұтыну, басқа елдерде тауарлар мен қызметтер өндірілген шарттарында бәсеке күресінде жүргізілуі тиіс. Осы бәсекенің нәтижесі халықаралық экологиялық стандарттары бойынша халық өмірінің деңгейі өсімімен сәйкес болу керек.

Бәсекеқабілеттілігінің критериялары сыртқы сауданың оң балансы, позитивті төлем балансы, алтынвалюталық резервтің өсімі болуы мүмкін емес, егер күрделі жүйесіндегі «ұйымдастыру деңгейімен – экономикалық инфрақұрылымымен - өмірінің сапасымен» байланысы болмаса.

Қазақстан халықтың жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім деңгейі бойынша жетінші ондыққа кіреді. Дүниежүзілік шаруашылығы 30 дамыған елдерге жол беріп отыр. Халық жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім көрсеткіші бойынша бізді Болгария, балтық жағасының елдері, Бразилия, Мексика және т.б. елдер озып отыр.

Әлеуметтік көрсеткіштері өте төмен деңгейде болып жатыр. Жалпыланған әлеуметтік көрсеткіш әлеуметтік даму индексімен сипатталады. Орта өмір сүру ұзақтығы халықтың жан басы шаққандағы нақты табыстарымен есептелінеді. Осы көрсеткіш бойынша Қазақстан 80 орын алып отыр. Әйелдердің өмір сүру ұзақтығы 69 жыл, ал ер адамдарда 58 жыл, Ресей елдірінен төмен болып отыр. Өзбекстанмен салыстырғанда әйелдердің өмір сүру ұзақтығы 70 жыл, ал ер адамдарда 63 жыл болып табылады.

Сондықтан дамыған елдердің әлеуметтік және экономикалық негізгі көрсеткіштер жетістіктер тезисі бойынша, халықтың жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім өндірісінің жедел дамуы жай түсіну ғана емес, біз осы экономикадағы әлеуметтік көрсеткіштердің ерекше дамуы бойынша кейін қалып отырмыз.

Біз ірі әлеуметтік жылжуды іске асыруымыз керек, яғни біздің әлеуметтік-экономикалық саясатты адамға бұрылуымыз қажет. Қазіргі уақытта экономикалық өсімнің ынталандыру концепциясы өз назарын: физикалық капиталды дамуына емес, негізінен адамның білім сапасын және деңгейін жоғарлатуға аударады. Осыған орай 1996 жылы ЮНЕСКО комиссия білімімен жарияланған баяндамасы «Білім : ішкі байлық» бастамасын салды. Сол кезден бастап Бүкілдүниежүзілік банктің барлық сынаушылар сол білім тезис адам капитал дамуының негізгі құралы және экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны болып отыр.

Мысалы, экономист Уильям Истерли білімге жұмсалған инвестициялар мен экономикалық өсім арасындағы байланысын статистика арқылы тауып алды және осындай шешімге келді.

1960 және 1990 жылы аралығында дүниежүзінде білімге шығындар өсіп қалды.  Мысалға, Непалда білім кереметі пайда болды, яғни бастапқы білім балалардың үлесі 1960 жылы 10%-нан 1990 жылы 80%-ға өсті. Білім шығындарының өсімі экономикалық өсімінің қарқынына ешқандай әсерін тигізген жоқ.  Кейбір елдерде білімге жұмсаулынған инвестициялар мен жалпы ішкі өнімнің өсім қарқынының арасында теріс корреляция белгілі болды. Мысалы, Анголда, Мозамбикте, Суданда, Сенегалда, Замбияда және т.б. елдерде білімге жұмсалған шығындар тез қарқынмен дамыды, бірақ бұл елдер экономикалық құлдырауында болып тұр. Жапония адам капиталына аз шығындалды, бірақ экономикалық өсімнің жоғары қарқындарын көрсетті. Кеңес Одағы батыс елдерімен бірге білімге бірдей шығындары болды, бірақ бұл технологиялық өсімінің өзгертілуіне ешқандай ықпал тигізген жоқ: соңғы 15 жыл ішінде КСРО экономикалық дағдарыста болды. Егер білім басқа механизмдердің комплексімен бірге барып жатса, сонда шығар экономикалық дамуында өз рөлін ойнай алады [10].

Қазақстан дүниежүзілік бәсекеқабілетті 50 елдер стратегиясының қатарына кіру жаңа фәлсафа құрылуына әкеп отыр, ол қазіргі кезде елдің экономикасындағы негізгі құраушысы бөлігі және осы замандағы өнеркәсіптік саласындағы интеллектуалды дамуының негізі болып табылады.  

Ұлттық нарығында Қазақстанның бәсекеқабілеттілігінің актуалды мәселелері 90 жылдарда пайда бола бастады, яғни баға реформалары, меншікті жекешелендіру, сыртқы саудаға монополиясын жою, дүниежүзілік эконономикалық кеңдігіне кіру және нарықтық бәсекесіне көшуге шарттар тудырды. 

Ұлттық нарығындағы елдің бәсекеқабілеттілігі дүниежүзілік нарығының бәсекеқабілеттілігінен айырмашылығы бар, әсіресе өтпелі экономикасы бар елдерде. Кеңес нарығындағы бәсекенің ерекшелігі басқа дүниежүзілік нарығындағы бәсеке әлеуметтік-экономикалық факторлардың дамыған сегменттермен: төлемқабілеттілік сұраныс құрылымының дамымайтындығы мен төмен деңгейімен, ұқсас тауарларға ішкі және дүниежүзілік бағалары арасындағы айырмашылығы, БСҰ-на кіретін елдердің басқа экспорттық және импорттық салығымен анықталады. Қазақстан нарығында шетелдік және ішкі қатысушылардың бәсекеқабілеттілігіне ықпал етеді:  монополия, көлеңкелік экономика, коррупция. Қазақстан дамытылып жатқан нарықтарының қатарына кіретін, дүниежүзілік нарығындағы дамыған сегменттерден өзгешелігенде, Қазақстанның шикізаттық сипаттамасы, яғни жоғары технологиялық өнімдер мен ғылыми қызметтері бар. Әр түрлі халықаралық экономикалық ұйымдарда өздерінің бағалау әдістері бар. Мысалы, Жалпыәлемдік экономикалық форумымен құрастырылған, бәсекеқабілеттілігінің өгей индексі арқылы  дүниежүзілік елдердің бәсекеқабілеттілігі бағаланады. 2005 жылдың мәліметтері бойынша 104 бағаланған елдердің арасында Қазақстан Республикасы 61 орында болып отыр. Жетекші орында: Финляндия, АҚШ және Швеция болып табылады. Бұл индекс төрт көрсеткіш арқылы негізделеді: макроэкономикалық жағдай, технологиялық жабдықтандыру, қоғамдық институттардың дамуы, елде инвестициялық климатының өрістелуі. Макроэкономикалық жағдай бойынша Қазақстан 41 орында, қоғамдық институттардың дамуы және технологиялық жабдықтандыру 76 – 77 орын алып отыр, бірақ Қазақстан қазіргі уақытта төменгі деңгейде болып жатыр. [11].

Жоғары макро көрсеткішке қарамастан, республиканың экономикасы  шикізат секторына бағытталған. Оны келесі құжаттар дәлелдейді. 2005 жылдың нәтижесі бойынша Қазақстанда ЖІӨ өсімі 9,4% құрайды. Осыған байланысты экономикалық өсім құрылымында белгілі өзгерістер пайда болады. Егер 2004 жылы жалпы ЖІӨ өсімнен өндіріс 32,3% қамтамасыз етсе, онда 2005 жылы оның бөлігі 14%-ға дейін екі есе қысқарды. Ол тауөндіруші және металлургия өндіріс негізінде болған экспорт шикізаттық саласының өсу қарқынның қысқару нәтижесінде пайда болды.

2005 жылы ЖІӨ өсімінің негізгі үлесін құрылыс саласы құрды. Ол  ЖІӨ-нің 27,1%-ті,ал 2004 жылы осы көрсеткіш 9,3% болды. ЖІӨ өсімінде сауда бөлігі 13,5%-тен 11,9%-ке дейін, транспорт 10,4%-тен 7,6%-ке дейін төмендеді.Ал байланыс саласының бөлігі 5,2%-тен 6,2%-ке дейін ұлғайды.

Өндірістің функциялануының нәтижесін бағалайтын болсақ, ең  алдымен келесіні белгілеу керек, егер 2001-2004 жылдарда өндіріс өнімдерінің орташажылдық өсім қарқыны 10,9% тең болса , онда 2005 жылы  ол 4,6%-ке тең,  яғни ол 2,4 есе кеміді.Сонымен қатар мұнай және газ конденсатын өндіру өсімнін қарқыны 13,9%-тен 4,2%-ке немесе 3,3 есе сәйкесінше қысқарды. Осыған байланысты үкімет бұйрығымен «Химикалық-технологиялық зерттеу ортасы» (РГП "ЦХТИ") Республикалық мемлекеттік мекеме құрылды.Оның  құрамына металлургия және байыту, А.Б. Бектурова атындағы химикалық ғылым, Д.В. Сокольско­го атындағы органикалық катализа және электрохимикалық институттары кіреді.Оның мақсаттары ғылым сферасындағы өндіріс-шаруашылық қызметі, химиялық, электрохимиялық, мұнайхимиялық, катализа, шикізатты рационалды және тиімді байыту, түпкі өнімге дейін шикізатты комплекстік - химикалық, химико-биологиялық, химико-фармацевтикалық қайта өңдеу, жаңа материалдарды алу үшін технологияларды құрастыру және жүзеге асыру саласындағы ғылыми- ұйымдастырулық, ғылыми-зерттеу қызметі.

Бүгінгі күні Қазақстанда өндірістін қайта өндіру саласындағы инвестициялық және инновациялық белсенділігінің деңгейі әлі де төмен. Машинақұрылыстың жалпы көлемі тек қана 0,3%, химикалық өндіріс-0,03%,  текстильді өндіріс - 0,07% құрайды. [11].

Соған қарамастан біз 50 дамыған елдердің қатарына кіру мүмкіндігіміз бар. Қазақстанның инновациялық жолға өтуі үшін барлық жағдайлар бар, мысалға: энерготасушы және шикізатпен қамтамасыз ететін табиғи ресурстар, орта және жоғарғы білім дамыған жүйесі, ғылыми кадрлар.

Жаһандану шартында әрбір ұлттық экономика жалпы организм ретінде болып есептеледі. Оның ішкі сапасы белгілі мемлекеттің экономикалық субъектілері халықаралық бәсекеге қабілеттілігінің орташа деңгейін   қарастырады. Бұл субъектілер ұлттық экономикалық ортаны функционалдайтын кәсіпорынның негізгі массасын құрайды.

Экономикалық әдебиетте «ұлттық бәсекеге қабілеттілік» деген ұғым жоқ. Бұған байланысты көп көзқарастар бар. Бұл жайында нақты анықтаманы Ф. Праде  берген: "Әлемдік нарықта мемлекеттің мүмкіндігі, өзінің бөлігін қалыпты ұлғайтып отыру". Бұл жерде мемлекет басқа мемлекеттерге қарағанда өзінің артықшылықтары бар, олар әлемдік нарықта өзінің позициясын ұстауға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.

Еңбек бөлінісіндегі кез- келген мемлекеттің орны және рөлі олардың  әлемдік нарыққа шығаратын тауар тобының өндіруінің артықшылығында, олардың сапасында ғана емес және сонымен қатар жалпы ұлттық экономиканың тиімділігінде анықталады. Тек қана осындай негізде әлемдік шаруашылықтың өзгерістеріне тез бейімделуге болады.

Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігінің қазіргі шартында- басқа мемлекеттермен салыстырғанда қаншалықты тауарды тиімді өндіреді, бөледі және сататынын, сонымен қатар экономикалық потенциалын көтеру үшін өзінің экспорттық артықшылығын белсенді пайдалануының нәтижелік көрсеткіші болып табылады.

Бұл көрсеткіш өзінде көптеген элементтерді жүзеге асырады, солардың қатарында мемлекеттің табиғи байлықтары, жұмыс күшінің сапасы және көлемі, технологиялық дамудың деңгейі. Өз кезегінде технологиялық даму деңгейі көптеген параметрлерді құрайды. Ол өндірістің салалық құрылымын және мемлекеттің экспортын әлемдік құрылыммен салыстырғанын мінездейді. Бұл жағдайда өндіруші мен өңдеуші салалардың көлемді салмағында,  өңдеуші салалардың жоғары технологиялық өндірістің бөлігі,  құрылымы туралы, қызмет сферасында және оның құрылымындағы ЖІӨ бөлігі туралы сипатталып отыр.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриальды-ин­новациалық даму стратегиясы экономиканы диверсификациялау жолымен тұрақтандыруға бағытталған. Соңғы жылдары экономикалық өсімнің  жоғарғы қарқыны тауөндіруші өндірістің қарқынды дамуына байланысты дамыды. Ол жалпы өндіріс  құрылымында үзіліссіз дамып, республиканың жалпы өндірісінің жартысына (52,5%  2004ж) жетті. Мемлекеттің экспортында 2004 жыл бойынша минералды өнімдердің және металдардың бөлігі 87% құрды. 1990 жылдан бастап мұнай шикізат саласының бөлігі 3-6 есе қысқарды. [11].

Индустриалды- инновациялық даму стратегиясының ұзақ мерзімді мақсаты, шикізатты дамытудың бағыттынан кету, экспортқа бағытталған тауарға және бәсекеге қабілеттілікке жағдай жасау, қызмет көрсету сферасында және өңдеу өндірісіндегі жұмысы және қызметі, сервистік- технологиялық экономикаға өту перспективасына бағытталған. 

Қазақстанның геоэкономикалық жаһандану стратегиясының шарты, кешенді бірнеше ғылымдар саласынның марапатталу арқасында еңбегі және капиталы көп өңдеуші өндіріс салаларын қорғауға, соның ішінде шетел инвесторларына қолайлы жағдай жасауға бағытталу керек.

Осымен Қазақстанның ВТО- ға кіру саясаты анықталады. Бір жағынан Қазақстандық экспортерлер осыған қызығушылығын білдіреді. Өйткені, дамыған және дамушы елдердің нарығына тең құқылы қол жеткiзе алады,  соның арқасында жалпы мемлекеттің экспорттық табысын ұлғайтады. Екінші жағынан ВТО- ға кіру өңдеуші және өндіруші салаларды қорғайтын отандық  тарифті және тарифті емес барьерлердің қысқаруына әкеп соғады.

Қазақстан ВТО- ға кіруі маңызды емес, ол отандық өндірушілерді қолдауға мемлекеттік бағдарлама құру арқылы өз пайдасын табуы керек.  Өзінің нарығын біртіндеп ашуына құқығын дәлелдеу қажет. ВТО- ға кіруге асығудың қажеті жоқ, себебі, бүгінгі асығып шешім қабылдау мемлекеттік экономикалық қорғанысқа қауіп тудырады деген қорытындыға келеміз.

2.2  Қазақстан экономикасына шетелдік инвестицияларды тарту: қазіргі және келешектегі жағдайлар

Қазақстандағы дамып жатқан экономика жағдайында құрылымдық қайта құруда әлеуметтік және өндірістік потенциалдың ең маңызды құралы – инвестициялар болып табылады. Кеңейтілген қайта құру қатынастардың жүйесінде инвестиция маңызды құрылымдық қызметін атқаратына және ивестициялық құралдарды шаруашылықтың қай түріне салатындығына қатысты біздің болашақ экономиканың құрылымы байланысты болады. Қазіргі кезде инвестицияның көп бөлігі шикізатпен байланысты бағытпен жұмыс істейтін жобаларға салынған деп айтуға болады. Сондықтан, инвестиция салу формалары мен приориттетеріндегі акценттерді өзгертуді қажет етеді. Дүниежүзіндегі деңгейден қалмау үшін, ғылыми техникалық прогрессті инвестициялаудың тиімді механизмін дұрыстау  керек. ҚР президентінің Қазақстанның халқына жолдауындағы, жақын жылдары 50 бәсекелестік елдердің қатарына кіру үшін инвестицияларды экономикалық эффект сияқты, сонымен қатар берілген процесстегі әлеуметтік салаларға тарту қажет. 

Инвестициялық капиталдық ағымы туралы халықаралық сұрақтар қарастырылған алғашқы фундаментальды еңбегі, бұл Рудольф Гильфердингтің әйгілі жұмысы "Фи­нансовый капитал" (1909 ж.) және оның ішіндегі "Экспорт капитала и борьба за хозяйственную территорию" деп аталытан бөлімі маңызды болып табылады.[ 12.  ]

Давид Рикардо "Начала политической экономии"  атты еңбегінде  тауарлар дамыған елдердің арасындағы айырбас обьектісі ретінде болады, «... машинадағы және саудадағы жаңалықтарға байланысты өзгереді, және тамақты табу және өсіп келе жатқан халыққа өмірге қажетті басқа құралдарды табу қиындықтардың ұлғаюмен, олардың арасында пропорция ретінде бөлінеді».

Республикаға құйылатын шетел инвестицияларды негізінен үш түрге бөлуге болады:

- тікелей шетел инвестициялар;

- экспорттык несиелер;

- дамуға жариялы көмек.

Инвестиция көлемі бойынша көшбасшы АҚШ болып табылады. Содан кейін Оңтүстік Корея, Ұлыбритания, Туркия, Франция, Жапония, Италия, Канада және т.б. мемлекеттер.

Тікелей шетел инвестицияларға қатынастар біркелкі емес екендігін белгілеу керек. Бір жағынан, тікелей шетел инвестицияларды тарту, мемлекеттің өндіріс тиімділігін арттыру мен жұмыс орындарын құру үшін қажет. Екінші жағынан, шетел инвестициялардың келуі қазастандық нарықтағы отандық өндірушілерге кері әсер келтіру қиындықтары туады.

Бірақ теориялық жағынан қарастырсақ, шетел инвесторладың келуі отандық өндірушілерге кері, сонымен қатар тиімді әсер тигізуі мүмкін. Шетелдермен бәсекелесетін отандық кәсіпорындар үшін кері әсерлер, егер олар бәсекелестік емес болып шықса, нарықтан шығумен байланысты болады.   Егер де еңбек нарығында маңызды мәселелер болмаса, нашарлау өндіруші кәсіпорындардың нарықтан шығуы, ресурстардың тиімді бөлінуіне, яғни жалпы экономиканың тиімділігінің өсуіне әкеледі.

Бәсекелестің артуы отандық кәсіпорындарға оң әсерін тигізеді, өйткені ондай бәсекелестік оларды тиімді жұмыс істеуге , шетел технологияларды мен басқару тәсілдерін тартуға итереді.

Қызық заңдылықты байқауға болады. Шетел фирмалармен бәсекелестіктің оң әсерінің көлемі, аумақтағы жұмыс күшінің білім деңгейіне байланысты болады. Аумақтағы жұмыс күшінің білім деңгейі жоғары болған сайын, сыртқы тиімділік оң бағытқа жоғары болады. Білімді жұмыс күшінің бар болуы, техникалық процестерді және өсіп кеткен бәсекелестікке  жауап ретіндегі басқару тәсілдерін  жаңарту процесін жеңілдетуге көмектеседі. 

Біздің мемлекетімізге келетін, ең маңызды және көлемді шетел капитал түрінің бірі болып, 17 дүниежүзінің мемлекетінен 22 млрд. АҚШ долларына алынған экспорттық несиелер болып табылады.

Қазақстан Республикасы үкіметінің кепілдігіне алынған жариялы қарыздар мен экспорттық несиелер бөлігі, жалпы сыртқы қаржыландырудың 26 % құрады.

Қызықты жақтардың арасында тәуекелдерді бөлу шартымен, екінші деңгейлі банктерге кепілдендірілген экспорттық несиелерді беруге бағытталған, экспорртық несиелерді тиімді пайдалануды жоғарлату мақсатында мемлекет үкіметі қатаң қаржы-несие саясатын жүргізеді.

Қазақстанмен  жүргізілген 1992-1994 жылдардағы шетел несиелер сызығы бойынша сыртқы несиелерді үлкен масштабты тартуды талдау барысында, сыйақы ставкасы бойынша жоғары деңгейді белгілеуге болады. Және бұл ставканың бағасы несие алушының мемлекетінің даму деңгейіне, сонымен қатарнесие ұсынған қаржы институтына байланысты өзгеріп отырды.

Ең маңызды қаржыландыру көздерінің бірі, даму мақсатына бағытталған дамыған мемлекет үкіметінің жариялы көмегі ретінде, жеке құрылыс жобаларды қаржыландыру, өндірістік және техникалық көмек, күтпеген жағдайларды алдына алу көмегі, сонымен қатар әскери соқтығыстарды алдын алу мен одан өтуге көмек беру түрінде болады.

Донор мемлекеттердің дамып келе жатқан мемлекеттерге және өтпелі экономикасы бар елдерге жариялы көмегі негізгі 3 этаптан құрылады:

- гранттар – қайтарылмайтын негізде берілетін көмек;

- жеңілдіктермен несиелер – коммерциялық банктердің несиелеріне қарағанда, көбінесе ұзақ мерзімге және төмен пайызбен беріледі;

- үкіметтердің халықаралық ұйымдарының бюджетіне (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық Валюталық Қор, Дүниежүзілік банк), сонымен қатар аймақтық даму банктерінің бюджетіне – Азиялық даму банкі, Африкалық даму банкі, және Америкааралық даму банкінің бюджетіне салымдары.

Мемлекет үкіметі жариялы көмектің дамуын тиімді пайдалану және тарту сұрақтарына үлкен назар аударады. Осы бағытта Қазақстан көптеген халықаралық қаржылық, экономикалық ұйымдармен, мысалы Халықаралық Валюталық Қор (ХВҚ), Халықаралық Қайта құру мен Даму банкі, Азиялық Даму Банкі (АДБ), Еуропалық Қайта құру мен Даму Банкі және Жапония, АҚШ, Түркия және т.б. донор-мемлекеттердің үкіметтерімен тығыз байланыс  жүргізеді.

Тәуелсіздігімздің бірінші жылдары жоғарыда көрсетілген ұйымдардың және донор мемлекеттер беретін қарыздардың құралдары, төлем балансын ұстауға, ұлттық валютаны тұрақтандыруға және техникалық көмекке бағытталған болатын. Қазіргі кезде қарыздың көп бөлігі маңызды экономикалық салаларындағы үлкен инвестициялық жобаларды қаржыландыруға жұмсалады. Сонымен қатар әлеуметтік саланы дамытуға үлкен назар аударылады.

Тәуелсіздік алғаннан бері республикада 20-ға жуық қарыздар туралы келісімдер жасалды. Республиканың төлемдік балансының қолдауымен 8 млн АҚШ доллары сомасында Австрия және Швеция үкіметіне қарыздар түгелдей жіберілген.

Азиялық Даму Банкі республикаға 160 млн. АҚШ доллары сомасында қарызды пайдалануға берді.

АҚШ, Жапония, Еуропалық Союз, Азия Даму Банкі, Дүниежүзілік Банк, Ұлыбритания, Франция сияқты елдермен техникалық көмек сызығымен Қазақстан осындай әлемге әйгілі донорлармен ынтымақтастық орнатты. Негізінен техникалық көмек министрлік пен ведомстваларға институционалдық көмек көрсетілген, экономикалық реформаларға іске кірістірілген.

2005 жылдың 1 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Дүниежүзілік Банк  Қазақстанның ауыл шаруашылығын қолдау жобаның екінші этапын өндіруге қарыз туралы келісім жасады.[13]

Ресми көмектің  ерекшелігі көптеген жағдайларда тығыз байланысқан болып келеді, яғни ол шартпен беріледі, алушы мемлекет алынған құралдарды тауарларды алуға және алушы донор елге жұмсайды немесе белгілі бір мемлекеттерге.  

Нәтижесінде, донор-мемлекет бірден екі есепті шешеді- кемірек дамушы елдерге дамыту қатынасын және мемлекет-донор өндірушілерге экономикалық қолдау көрсету. Міндетті түрде мына жағдайды ескеру керек, берілген жағдай алынған қаржылық көмектің тиімділігін түсіреді, осы жағдайда барьерлер қалыптасқан олар әртүрлі параметрлермен тауарлар мен қызметтерді алады. [14] 

Жоғарыдағы көрсетілген шарттардан басқа ресми көмектің  мына түрі де қалыптасқан келтірілген нарықтық реформамен көмектің тәуелділігі.  Осылайша, өзгертуді сәтті өткізетін елдер үлкен көлемде шетелдік көмекті алуға есептейді.

Шетелдік инвесторларға жағымды түрі мемлекеттің  қолайлы шарттары- инвестициялық климаты болса, саясаттың тұрақтылығын қосқанда, экономикалық өсімнің перспективасы,  валюталық шектеулердің қатысуы, мемлекеттік реттеудің либеральдық қатысуы.

Инвестициялық саясат белгіленген капиталдық салымдарды приоритетті бұрылысына көзделген. Инвестициялық климат белгілі бір елге инвестицияларды салудың тарту дәрежесін анықтайды, және экономикалық және саясаттық тәуекелдер қабылданады. [14] 

Шетелдік инвестицияларды тартуда басты қатерге транферттік қатерлер жатады, валюталық, саясаттық, және дебиторлармен байланысты  басқа да қатерлер.

Қолайлы инвестициялық климатты құруға көптеген факторлар әсер етеді, бастылары саясаттық, экономикалық және әлеуметтік.

Бүгінгі күнде жоғарыдағы көрсетілген факторлар қолайлы инвестициялық климатты құру үшін позитивті әсер етеді.

Республикада қоғамда саясаттық тұрақтылық өткізіледі, халықаралық даулар болмайды, білімді және белсенді үлкен (республикалық) және кіші (аймақтық) ҚР халықтарының ассамблеясы қалыптасқан.

Бұдан басқа, Қазақстанның экономикалық авторитеті және саясаттық халықаралық дамуы да өткізіледі.

Қазақстанды әлемнің 100 елі мақұлдады, олардың 70-мен дипломатиялық қатынастар орнатты. Қазақстан БҰҰ-ға қабылданды. [13

ЮНЕСКО және басқа көптеген халықаралық ұйымдар, Дүниежүзілік сауда ұйымына  шығуға жұмыс жасауда, 700-ге жуық мемлекет аралық және үкімет аралық келісімдер және 100-ге жуық әлемнің мемлекеттерімен келісімдер жасалған.

Елдің үлкен табиғи байлықтары, мұнай, газ, түрлі түсті және қара металлдары, агроөнеркәсіптік секторы, және тағы да басқа минералдық –шикізат ресурстары экономикалық факторға жатады және қолайлы инвестициялық климатқа әсер етеді.

Жалпы инвестициялық климатты жақсарту үшін  нарықтық сипаттаманы жекеменшік формада ұлғайту, кәсіпкерліктің кіші және орташа  звеноларын дамыту, салықтық заңдарды қалыптастыру жатады.

Қолайлы инвестициялық климатты қалыптастыру болашақта тартылған шетелдік несиені және займдарды жағдай көрсетеді және екі жақты салық салудың конвенциясы көрсетеді. Осылай Қазақстан:  Франция, германия, Түркия Республикасы, Швейцария, Канада және басқа елдермен лайықты құжаттарды келісті.   

Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей,белгілі бір келісімдерді орнатқанда ең керектісі шетелдік капиталсалымдарын тарту. Қытай Халық Республикасы қорғаныс және инвестициялық қатыныс туралы мына елдермен келісім жасады Швеция, Румыния, ГФР, Франция, Бельгия, Финляндия, АҚШ, Канада, Норвегия, Таиланд және тағы басқа мемлекеттер.

Қазіргі уақытта мемлекеттің үкіметіне осындай шарттарды жасауға үлкен бұрылыстар керек, осылайша Қазақстанның имиджін салымдарды салуда тартымда мемлекет болуын мықтайтын еді.

Несиені беру кезінде қауіп қатерлер туады, яғни қарыз алушылар алған сомасын бере алмайды.  Ертеректе Дж.Кейнс өзінің зерттеуінде «Пайыз бен ақшаның жұмысбастылық жалпы теориясында»  айтты: «Инвестицияның мөлшеріне екі қауіп әсер етеді, мұны әдетте шатыстырады бірақ оларды ажырата білу керек біріншісі- бұл кәсіпкердің қаупі немесе қарызгердің, яғни бұл ол есептегендей белгілі бір табыс алу мүмкін бе, әлде  жоқпа деген ойда болады. Егер адам картаға өзінің ақшасын салса, онда тек қана осы қауіп туралы болады.  Екінші қауіп бұл қарыз берушінің қауіп қатері деп айтуға болады, яғни мұнда қарыз беру болады».

Халықаралық несиелеуде әртүрлі қауіп-қатерлер болады яғни оларды алдымен талдап және өлшеп алу қажет. Сонымен қатар, сақтандыру қаіп-қатері де бар, оның басты сызығы ішкі және сыртқы несиелеу болып табылады. [13] 

Қаржылық ресурстардың қайтарылмауының қаупін нақты анықтау мүмкін емес. Бірақ,  сыртқы жүзпайыздық кепілдік болған кезде теориялық нөлдік қауіп бар. Бұл жағдайда несие берішінің қарызды жоғалту қаупі болмағандықтан, кепілдіктің бар болуынан артықшылықтардың көп бөлігі қарызгерге қалады.

Осылай кепілді ссуда кезінде негізгі қиындық бюрократиялық кедергі болып табылады. Несие беруші тоқтатылудың және төлемеудің қаупін өтеу мақсатында проценттік ставканы қауіптің болмаған жағдайдадан жоғары қоя алады.

Тәуекелдің дәрежесін кеміту жоғалтудың ықтималдығы мен көлемін азайту болып табылады. Қаржылық тәуекелді өтеудің нақты құралын таңдау кезінде инвесторлар келесі принциптерге негізделеді:

1) меншікті капиталдан жоғары болмайтын тәуекелдің дәрежесін шектеу;

2) берілген қауіптің түрімен байланысты болашақ кірістер немесе шығыстарды болжамдау;

3) әрбір оперциялар бойынша табыстылықтың шекті деңгейін  орнату.

Шығыстың максималды сомасы құралдардың келуін есептеумен меншікті қаржылық ресурстар көлеміне қатынасын инвестициялау  шығыстың максималды сомасы құралдардың келуін есептеу мен меншікті қаржылық ресурстар көлеміне қатынасымен анықталатын тәуекелдің дәрежесі көрсетіледі.

Шетел экономистердің қауіпті шаралар бойынша зерттеулері 0-ден 3-ке дейін шектеу құрайтын оптималды коеффициент, банк­роттыққа әкелетін 0,7 -ден жоғары тәуекел деңгейін анықтауға мүмкіндік берді.

Қазақстанда инвестициялық климаттың тартымдылығын мойындау инвестициялық рейтингті екі халықаралық рейтингтік агенттіктен алуы болып табылды.

Екі рейтингтік агенттіктен инвестициялық рейтингтің бар болуы республика үшін бірнеше артықшылықтар береді: Қазақстан міндеттемелері үшін төмен инвестициялық тәуекел, өз міндеттемелерін жабу үшін қабілеттілік, инвесторлық базаның кеңеюы.

Қазақстан Standartd & Роог's рейтингі бар, спекулятивті рейтингтік категориядан инвестициялық рейтингтік категорияға өткен тоғызыншы мемлекет болды.  Standartd & Роог's-тан ұқсас рейтинг Хорватия и Мексикада бар. Бір деңгейге жоғары  Султанат Оман, ОАР және Таиланд орын алады.

2002 жылдың қыркүйегінде Қазақстанның егеменді рейтингін инвестициялық деңгейге Мооdу's Investors Service халықаралық рейтингтік агенттік көтерген.

Сонымен қатар, ҚР Президенті жанында инвесторлар кеңесі құрылды.   Нақ осында екі жақ позициялар түсіне алады және  бір бірімен келісетін шешімдерді таба алады.

Мемлекеттің қосымша шетел инвестицияларды тарту үшін инвестициялық климаттың үлкен мағынасы бар екенін 2005 жылдың сәуірінде Лондонда өткен «Қазақстанның инвестициялық климаты» атты ғылыми-практикалық конференция куәландырады.

Мемлекетке инвестициялық класс рейтингін, экономикалық жағдайдың жақсаруын иелендіру шетелдіктердің Қазақстанға және отандық банктерге көзқарастарын өзгертті.

Отандық банктердің Батыста алатын табысы дүниежүзілік нарықта салыстырмалы жоғары емес пайыз бойынша ұзын қорларды тартатын ірі банктердің  активтілігімен шарттанады. Ал құламалы доллар шетел займдарын одан әрі арзандатты.

Сыртқы займдарды тарту банктерге активтер мен несиелердің жоғары екпіндігін сақтауға мүмкіндік береді; банктерге сыртқы нарықта алып, алынған займдарды ішкі нарықта орнату пайдалы.

Республиканың инвестициялық климатын жақсарту үшін Ұлттық мұнай қоры құрылды. Оның қаражаттары 2006 жылдың ортасында 8 млрд. АҚШ доллардан жоғары болды. Олар тек мұнай мен мұнай өнімдерін сатудан ғана емес, сонымен қатар түсті металдарды сатудан  толықтырылады. Қаражаттардың бір бөлігі инвес­тициялық қорды, жаңа Даму Банкін  капитализациялауға, және құрылған Инновациялық қорға бағытталған. [13] 

2003 жылдың 8 қаңтарында ҚР «Инвестициялар туралы» заң қабылданды. Бұл заң Қазақстан Республикасының инвестицияларымен байланысты қатынастарды реттеуге бағытталған және инвестицияларды ынаталандырудың заңды және эконмикалық негіздерін анықтайды.

Қазақстан Республикасының кепілдігі бойынша халықаралық несиелерді қаржыландыру шарттары шетел несиелерді тарту мен техникалық жәрдем кезінде үлкен роль атқарады. Сыртқы қаржыландыру шарттарының маңыздылығы Қазақстан қайтара алатын болашақ қаражаттарда көрсетіледі.  Осыған байланысты шетелдік несиелік жолдарға қызмет көрсететін банктер несиелер мен займдар шарттарын бағалауға сауатты қарау керек.

Осылай шетелдік несиелер мен займдарды тарту облысында заңдық реттеу мемлекеттер-донорлар алдында  дефолттар пайда болу қаупін төмендетуге мүмкіндік береді.

Жақын арадағы болашақта шетел инвестицияларды тарту үшін негізгі приоритеттер түрінде өмірді қамтамасыз ету салалары және экспортты-бағдарлық  өндірістер болады: электро­энергетика, мұнайгаздық және мұнайлы-­химиялық салалар, металлургия, коммуникациялар, агроөнеркәсіптік кешен.

Экономикалық өсу стратегиясын жүзеге асыру үшін, сонымен қатар экономиканың приоритетті бағытттардың дамыту үшін  ҚР Үкіметі инвесторлар үшін инветициялық мүмкіншіліктерді жақсартты.

Жоғарыда айтылған приоритетті бағыттар бойынша әртүрлі жеңілдіктер жүйелері анықталды. Олар кәсіпорындар мен ұйымдарға 2-3 жыл ішінде жеке өндірістік базаны құру мен мемлекет экономикасының дамуына үлесін қосуға мүмкіндік береді.

Берілген бағыт тұрақтылықты бюджеттің шығыстарын қысқарту бойынша емес, әлеуметтік-экономикалық шығындарсыз оның кірісін жоғарлату бойынша қамтамасыз етеді.

Бұл бағыттың теориялық негізін Дж. Кейнс және ұсыныс экономикасы теориялары құрайды. Соңғысы «Сэй заңы» мен «рационалды күтулер» теориясына негізделеді. Бұл теория сұраныстың жоғарылауын әкелетін өндірістің жеке түрлерін инвестициялау үшін мемлекеттік саудаларын, түсімдерді жоғарлату үшін қоғамдық жұмыстарды үлкейтуді айқандайды.

Шетел инвестицияларын тарту жаңа технологияларды, менеджмент пен маркетингтің жаңа әдістерін енгізуге, инвестициялық сферада жаңа жұмыс орындарын құруға әсерін тигізеді. [13] 

Шетел инвестицияларды Қазақстан экономикасына тарту макроэкономикалық мінезде стратегиялық және тактикалық мақсаттарды шешуге бағытталған объективті қажетті процес ретінде қарастырылады.

2.3 Білім жүйесін жетілдіру – бәсекеқабілеттіліктің алғы шарты

Бәсекеге түскен тұлғалар өздерінің жеке бас пайдаларын көздей отырып қоғамдық мүддеге қызмет ететінін бұдан екі жарым ғасырдай бұрын А. Смит айтып кетсе, кейін оның ізбасарлары осы жағдайды толықтыра, яғни бәсекенің қоғам үшін төмен баға, қызмет көрсету жағдайының жақсара түсетінінің сыртында оның ресурстарды тиімді бөлуі арқыфлы жалпы экономика үшін игілікті болатынын атап көрсеткен болатын.

Алдына БСҰ кіру, әлемдегі бәсекеқаблетті елу елдің сапына ену сияқты асу-асу межелер қойып отырған Қазақстан үшін бәсекеге барынша бейімделудің қаншалықты қажет екені түсінікті. [15] 

Кез-келген экономикалық субъктінің бәсекеқаблетті болуы үшін бірнеше алғы шарттар қажет. Дүние жүзі елдерінің ішінде ең бәсекеқаблеттілердің бірі болып есептелетін АҚШ-тың осынау жетістіктерінің негізігі факторларына тоқталалық.  Біріншіден, аталмыш мемлекет елдегі жұмыс күшімен  салыстырғанда энергия көзі жеткілікті саналатын минералық ресурстарға, жері аса құнарлы егістік алқаптарға өте бай. Екіншіден,  техникалық прогресстің деңгейі АҚШ-та жоғары қарқынмен дамыған және жұмыс істеу әдістері ғылыми зерттеулердің соңғы жетістіктері арқасында үнемі жетілдіріліп отырады.  Үшіншіден, америкалық жұмысшының еңбегі орасан көлемдегі негізгі капиталмен астасып пайдаланылады. Бұл көрсеткіш тоқсаныншы жылдардың өзінде-ақ бір жұмысшыға шаққанда 30 мың АҚШ долларынан асып жататын; Төртіншіден, американдық жұмысшылардың денсаулығы, білім деңгейі мен біліктілігі, шешім қабылдаудағы табандылығы мен батылдығы көптеген елдердің жұмысшыларымен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Бесіншіден, америакандық басқару жүйесінің аса тиімділігі, яғни кез-келген жағдайға тез төселіп, бейімделе алуы. Алтыншыдан, өнімділікке оң ықпал жасайтын елдегі саяси, әлеуметтік, іскерлік климат. Жетіншіден, көпшілік тұтынуына арналып шығарылған тауарлардың тез тарауын қамтамасыз ететін орасан ішкі рыноктың болуы. Міне, осы жағдайлардың арқасында АҚШ бүгінде әлемдегі ең  бәсекеқаблетті елдің бірі болып отыр. Енді осы айтылғандардың бәрін Қазақстан экономикасына ойша әкелетін болсақ бізге нендей шараларды алдымен, қандай шараларды кейінірек жүзеге асыру керек деген сауал өздігінен туындайды. [15] 

Қазақстанның табиғи байлық қорының қомақты екенін қазіргі күні әлем мойындап отырған жайт. Ал жоғарыда сөз болған басқа басымдықтарға келетін болсақ олардың қай-қайсысы да (қайсыбірі тікелей, қайсыбірі бірі жанама) елдің білімділік деңгейі арқылы айқындалады. Демек, ең алдымен біз бар күшті бүгінгі  жас жеткіншек, ертеңгі білікті маман, қала берді елдің ертеңгі иелері жастарды біліммен қамтамасыз етуіміз керек. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдында заман талабына сай, білімді біліктілікпен ұштастыра отырып елдің ертеңгі жарқын болашағын жасайтын мамандарды даярлау сияқты аса күрделі міндеттер тұр. [16] 

Осы тұрғыдан алғанда қазіргі таңдағы білім жүйесіндегі ізденістердің уақыт өте келе өз жемісін берері сөзсіз. Бәлкім қандай да бір жекелеген үрдістерге, бұрын-соңды басымыздан кешпеген жаңашылдықа ұмтыламыз деп кейбір қиындықтарға да тап болармыз. Бірақ мұның өзі қатені екінші рет қайталамау үшін қажет.  Ал жалпы алғанда, негізгі алған бағытымыз, яғни білім беру жүйесінің әлемдік стандарттарға сай жаңа бардарламасын даярлау қажеттігі бүгінгі күннің өзекті проблемасы. Осы орайда Ұлттық бірыңғай тестілеудің (ҰБТ) биылғы жылғы өзгерісі, яғни жоғары оқу орнына түсуге қажетті балл санын 50-ге дейін көтеру, тест сұрақтарының күрделігілігін арттыру, жекелеген пәндерден міндетті түрде ең төменгі балл деңгейінің болуы дер кезінде ойластырылған өте тиімді шара. Келер жылы тестілеуге енгізетін пәндердің санын алтыға дейін жеткізу осы бастаманың қисынды жалғасы болмақ. Мұның өзі қазіргі оқушыларға, студенттерге, келешек мамандарға олардың білім деңгейі бүгінгі талапқа сай болмайынша діттеген жерден шығу мүмкін еместігін ашып көрсетсе керек. Және мұндай талапты мектеп мұғалімдері де, ата-аналар да, ең бастысы мектеп бітіріп жатқан түлектер де дұрыс қабылдай, қортынды шығара білгенін күні кеше ғана өткен ҰБТ-дің нәтижесінен көріп отырмыз. [16] 

Дамыған мемлекеттердің қайсыбірін алмасақ та оларда білім мен біліктілік бәсекеқабілеттіліктің негізгі, ілгері итермелеуші факторына айналып отыр. Жиырмасыншы ғасырдың 80-90 жылдары АҚШ-та, Жапонияда, басқа дамыған елдерде экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық бағыты, жаңа философиясы қалыптасты. Оның шешуші рөлі адам факторы деп анықталды. Біздің елімізде бұл тұрғыда да елеулі істер атқарылып жатқанын айта кетуіміз керек. Республикалық «Болашақ» бағдарламасы, мемлекеттік грантпен оқытылатын студенттердің санының жылдан жалған көбеюі, оқу-тәрбие ісінде ерекше көзге түсіп, ғылыми зерттелерге ат салысып жүрген ізденімпаз студенттерге түрлі арнайы степендиялардың тағайындалуы осының айғағы. Бірақ, бұл шаралар осы бағытта атқарылар істердің бастамасы ғана десек, қателеспесек керек. Нарықтық қатынастар кез-келген экномикалық субъетінің сәт-сайын өзгеріп жататын нарықтық жағдаяттарға тез бейімделе, табан астында шұғыл да оңтайлы шешім қабылдай алуын талап етеді. Бұл үшін жас маман мектеп, жоғарғы оқу орнында алған білімін іс жүзінде, практикада, күнделікті өмір мен өндірісте қолдана білуі ауадай қажет. Демек, білім ошағы жастарды теориялық біліммен сусынатып қана қоймай оны қай кезде, қалай пайдалану керектігін үйретуі тиіс. Сайып келгенде білім берудің дәл қазіргі негізгі мақсаты да осы. Бұдан шығатын қорытынды: білім беру ісін машықтық сабақтармен ұштастырып, түрлі жаттығулармен пысықтап өмірдің кез-келген қиындығынан жол тауып шыға алатындай етіп тәрбиелеу керек. [17] 

Әр адамның әлеуетті (потенциалдық) мүмкіндігін кеңінен пайдаланудың ең дұрыс жолы баланың бойындағы табиғи қаблетті тап басу болып табылады. Шәкірт болмысындағы осы бір тума қаблетті неғұрлым тез тани, оның ұшталуына барлық мүмкіндікті уақтылы жасай білсек, соғұрлым жас жеткіншектен еліне берері мол білікті маман, талантты ұйымдастыушы, дарынды ғалым тәрбиелеп шығаруға болады. Бүлдіршіннің не нәрсеге бейім екенін жазбай тану бастауыш және орталау мектеп мұғалімдерінің міндеті болса, осы бір табиғи шоқты жалынға айналдыру жоғары сынып ұстаздарының борышы.

Талантты шәкіртті талантты ұстаз тәрбиелесе нұр үстіне нұр. Бірақ осы қаблетті, талантты ұстаздарға қамқорлық жағы білім беру жүйесінің кемшін тартып жатқан жағы. Тіпті жоғары оқу орындарындағы ұстаздардың біліктілігін сарапқа салып, кімнің кім екенін анықтау жағы жеткіліксіз десек асырып айтқан болмас еді. Оқытушыларды әр үш жыл сайынғы аттестациялаудың қазіргі қолданылып жүрген нысаны ешқандай сын көтермейді және көбіне-көп формалды түрде ғана өткізіледі. Мұның сыртында жоғарғы оқу орнындағы оқытушының біліктілігі оның жеке басының ғылыммен қаншалықты айналысатынымен, дәлірек айтсақ жазған мақалаларымен, монографияларымен ғана екшеленеді. Біздіңше бұл дұрыс емес. Есепке оқытушының студенттермен қалай жұмыс істейтіні, шәкірт бойындағы табиғи қырлардың ашылуына қаншалықты мұрындық болатыны, олардың түрлі байқаулармен жарыстарда, олимпиадаларда жеткен жетістіктері алынуы керек. Бір сөзбен айтқанда, егер біз білім беру жүйесін әлемдік стандартарға сай жетілдіргіміз келсе ұстазға қойылатын қатаң талаппен қоса оның еңбегін бағалау нысандарын да түбегейлі өзгертуіміз керек. Және бұл баға оның келешек ұрпақты тәрбиелеудегі жеткен жетістіктеріне тікелей байланысты болуы шарт. Сөйтіп оқытушыны шын мәніндегі өз биігіне көтеруіміз қажет. Бұл жастарға да аға буын ұстаздарға да қатысты проблема. [17] 

Жас маман өзіне қамқорлық көрсетіп жатқан отаны үшін аянбай еңбек етуі үшін оның тұрмысын-тіршілігі жақсарып, әлеуметтік проблемалары еш қиындықсыз шешіліп жатуы тиіс. Отан сүйгіштік  (патриотизм) қасиеттерді жастардың бойына құрғақ сөзбен емес нақты істермен дарыту үкіметтің, қолында билігі бар мемлекет қызметкерлерінің, қала берді кез-келген аға буын өкілдерінің борышы. Жеке тұлғаға деген талап күшейген сайын оған деген құрмет те осы деңгейде жоғарылап отыруы тиіс, әсіресе оңы мен солын енді танып келе жатқан  жастар үшін. Осы алға қойылған қыруар істерді жүзеге асыруға әр адам өзінің қолындағы мүмкіндігін пайдаланып ат салысса еліміз экономиканың өсуі, оның нақты нәтижесі ретінде тұрмыс-тіршілігіміз жақсарып, Ел басының биылғы жылғы халыққа жолдауында айтқан бәсекеқалетті 50 елдің қатарына ену мақсатымыз да орындалатыны сөзсіз. Сайып келгенде елу елдің санатына ену біздің әлемдік масштабпен алғанда қай деңгейде екенімізді шамалауға қажетті көрсеткіш қана, ал негізгі міндет еліміздің гүлденуі, әр азаматтың өзін бақытты сезінуі, сондықтан да бұл межелік бағдарлама. Ал бар табиғи байлықтың ортасында отырған Қазақстанның  негізгі  және түпкі мақсаты оны дұрыс игеріп, елдің игілігіне жұмсап, әлемдік озық елдердің санатына еніп, ертеңгі ұрпаққа экономикасы кемелденген, өркениетті өмірді тарту ету.

2.4 Қазақстандағы  инновациялық жағдай

Инновация бәсекелестікте алатын орыны өте зор, сондықтан  бәсекелестікті талдау кезінде инновацияны қысқаша айтып кету менімше міндет.

«Инновация» ағылшын тілінен  аударғанда жаңалық еңгізу,жаңашылдық деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік процесті,өнімді немесе қызметті игеру ,қазірғі тілмен  түсіндіргенде жаңалықты инвестициялау дегенге келеді. Ал тамыры тереңде жатқан термин латын тілінде жаңару .өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі деген түсініктерді береді.

Қазіргі әлемдік  экономикада  инновацияның алар  орыны орасан. Инновациялық  тәжірибені  өндіріске  қолданбастан бәсекеге қабілетті өнім алу  мұмкін еместігін  дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы салаға  жұмсауда. Осыған байланысты нарықтық экономика  кезеңіндегі бәсекелестік күресте инновация өнімнің өзіндік құнын азайту, инвестициялар ағынын арттыру, өнім қндірішінің имиджін қалыптастыру  және  жаңа  рыноктарды, оның ішінде  сыртқы  рыноктарды бағындырудағы  аса тиімді әрі таптырмас  құралға айлануда.

Инновацияның дамуына қозғаушы тетік- бірінші кезекте нарықтық бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірішілер немесе қызмет көрсетушілер әр дайым өндірісті дағдарысты болдырмаудың жолымен тауарын өткізетін жаңа нарықтарды іздестірумен болады сондықтан, инновцияны бірінші болып тиімді игерген кәсіп орындар өз бәсекелестері алдында басымдаққа ие болады. Бүгінгідей жана өнім түрлері өсіп , тұтұнушы талғамы артып отырған уақытта әсіресе шығын кәсіп орындардың екемділік қабілеттерін күшейту аса қажет екенін көрсетіп отыр. Әлемдік тәжіреби бойынша мындай «шағын шабықтар» қайранда қалып қоймаулары үшін түрлі салалардағы жаңа өнімдер мен жаңа технологияларды шығарудың алдынғі сапында  жүреді екен .

Еліміздегі ғылыми техникалық және инновациялық қызмет саласындағы мемлекеттік саясат бағыттары белгіленеді. Аталмыш саясаты жұзегеасыруды келешекте мемлекеттің қатысумен маманданған қорлар құрып, онда жинақталған қаржыны инновациялық салаға тарту ,инновациялық  инфроқұрымдар құрып, кадырларды даярлау,авторлық кұқұқты, патенттер мен сауда белгілерін қорғау, отандық кәсіп орындарын үздік әлемдік тәжіребиге сәйкес сапа стандарттарына өту, халық аралық ұйымдар мен қаржы құрлымдараның гранттарын тарту көзделген.

Таяуда Қазақстан халықтары Ассамблеясының онінші сессиясында сөйлеген сөзінде Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев «Биылғы жылы қолға алынған индустриялы –инновациялық саясат бойынша біз алдағы он екі жылда шикізаттық бағыттан толықтай өндеуші салаға ауысамыз. Алайда , бұл аса күрделі процесс. Инновация дегеніміз жай ғана зауыт салу емес , әлемдік, өнерлік, республикалық рыноктарда сұраныстарға ие,тұрақты табыс әкелетін өнімді шығаратын кәсіп орын кұру» дей келе ,даму стратегиясын жүзейге асыру арқылы еліміздегі еңбек өнімділігі келешекте 3 есеге өсетінін айтты. Қарапайым тілімен айтқанда, 2015 жылы Қазақстандықтардың айлық табысы қазырмен салыстырғанда үш есеге дейін ортады, деді Мемлекет басшысы.

Ойымызды түйендер тұста айтарымыз, дүниежүзілік экономикамен ықпалдастыққа тас– түын  дайындықпен жақындап келе жатқан Қазақстанның онновациялық әлеуетіннің де мол екеніне ешкім күмән келтіре қоймайды. Алла жазса алдағы он– он бес жылда мұхит асып– айшылық алыс жерлерге барған оттандасымыздың «Қазақстанда жасалған» деген тауармен табыса алатынын сеніммен  айтқымыз келеді.

3 Президенттің Жолдаулары бәсекқабелтті елу елдің санатына кірігу мен БСҰ мүше болудағы негізгі бағдарлама ретінде

3.1  Әлемдік экономикаға кірігу – елдің экономикалық дамуының негізі

Қазақстанның әлемнің бәсекеге барынша қабілетті әрі серпінді дамып келе жатқан мемлекеттерінің қатарына қарай қадам басуы жолындағы негізгі жеті басымдықты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауында былайша белгілеген болатын:

            Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі – елдің экономикалық дамуының сапалық серпілісінің негізі;

            Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру;

            Халықтың неғұрлым “әлжуаз” топтарын қорғайтын және экономиканың дамуына қолдау көрсететін осы заманғы әлеуметтік саясат;

            Осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру  және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі;

            Демократияны одан әрі дамыту және саяси жүйені жаңарту;

            Осы заманғы қауіп-қатерлер мен қыр көрсетулерге қарсы бара-бар ұлттық қауіпсіздік стратегиясын іске асыру;

            Қазақстанның мүдделерін, өңірлік және әлемдік дамудың серпінін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытты одан әрі іске асыру. [18]

Осы басымдылықтардың ішінен БДҰ кіруге тікелей қатыстыларына жеке жеке тоқталып оның маңызын қарастыруға болады. Алдымен, әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі (бірінші басымдылық) мәселесіне келетін болсақ Елбасы мынадай жәйттерге бас назар аударуды және жоспарлаған, дәттеген межеге жету үшін осы бағыттарды басшылыққа алуға болады.

Халықаралық маңыздағы “серпілістік” жобаларды іске асыру, индустрияны дамыту, әлемдік рыноктың белгілі бір тауашаларында бәсекеге қабілетті бола алатын тауарлар мен қызметтерді өндіру.

Қазақстан түпкі өнімдерін экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, мұнай-газ, көлік саласында және машина жасау мен металлургиядағы, химия мен агроөнеркәсіп кешеніндегі басқа да ішкі салаларда бірлескен кәсіпорындар құруға және дамытуға арқа сүйеуі керек. ОСыған абйланысты Қазақстан Республикасының алдында халықаралық ұйымдардың белсене қатысуымен биотехнологиялық орталықтар; өңірлік ІT-орталық ретінде ақпараттық технологиялар паркін дамыту міндеті тұр.

Үкімет ұлттық тауарлар мен қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттілігін қолдауға бағытталған нақты бағдарламалар қабылдауы қажет. Жеке меншік бизнесті қолдаудың және оның тауарлары мен қызметін әлемдік рыноктарға жылжытатын мамандандырылған құрылымдар болуы шарт, мұндай ұйымдардың әлемдік тәжірибесін зерделеп, оны Қазақстан жағдайына бейімдеу керек.

Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер мен ассоциацияларға қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі.

Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады және қатысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға кірігуімізге жәрдемдеседі әрі біздің экспорттаушыларымызға қолдау көрсетеді.

Өңірлік серіктестікке келгенде, Қазақстан ЕурАзЭҚ шеңберінде өзара тиімді ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас Экономикалық кеңістікті қалыптастыруға одан әрі септесе беру ниетінде болуы шарт.

Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму банкі, Азия даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса назар аудару керек.

Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда бәсекеге қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіру

Қазақстанның БСҰ-ға кіруі жолындағы келіссөз үдерісі тоқтаусыз жүргізіліп жатыр. Республиканың сыртқы сауда режимін реттейтін заңдарының едәуір бөлігі қазірдің өзінде БСҰ нормаларына сәйкес келтірілді енді біреулерін Парламентте талқылауда.

«Қазақстанның осы халықаралық экономикалық ұйымға енуі Қазақстанның дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін кең мүмкіндіктер ашатынына сенімдімін. Дегенмен осы мүмкіндіктерді ұтымды әрі тиімді пайдалана білу керек». [18]

Әлі қолға алынбаған секторлардағы шетел инвесторларының құрылтайшылық қатысуы деңгейіндегі экономикалық тұрғыдан өзін ақтамайтын шектеулерді алып тастау ел экономикасы үшін тиімді болмақ.

Экспорттық-импорттық кредиттеуді дамытуды мемлекеттік қолдау

Шикізаттық емес тауарлардың экспорты мен жоғары технологиялық жабдықтардың импортын қолдау мен кредиттеу басымдыққа айналуға тиіс.

Бүгінгі күні дайын өнімдер экспортының көлемі жылына 2 миллиард АҚШ долларын құрап отыр. Шикізаттық емес экспорт он жылға жуық осы деңгейде қалып келеді. Ендігі жерде осы көлемді үдемелі түрде ұлғайтатын уақыт жетті. Мұны Ел басы өзінің Жолдауында баса айтқан болатын.

Қазақстанның жаңа технологияларды әзірлейтін және дамытатын халықаралық компаниялардың құрылтайшысы және акционері ретінде қатысуы.

Қазақстанға өзінің ғылыми әлеуетіне қоса жоғары технологиялардың халықаралық бизнесіне қатысатын және оған бастапқы құрылтайшылық деңгейінде қатысу жөнінде бастамашылық танытатын уақыт жеткенін де Президент атап көрсеткен болатын.

Бұл жерде осы жұмыс үшін жауап беретін Инновациялық қордың атқаратын рөлі өте маңызды. Осы орайда экономикалық дамудың барынша “серпілісті” бағыттарындағы озық технологиялық идеяларды игеру үшін күллі дүние жүзіндегі жаңа немесе енді қалыптаса бастаған жоғары технологиялық компаниялар акцияларының пакеттерін сатып алатын басқа елдердің өнегесіне ден қойғанымыз абзал.

Қазақстанда зиаткерлік меншік құқығымен және сауда маркасымен қорғалған тауарлар өндірісі үшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру.

Қазақстанның авторлық құқық пен сауда белгісін қорғаудың қатаң кепілі ретіндегі беделін нығайту бізге экономиканың жаңа секторларын белсенді түрде дамытып, әртараптандыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанда алдамыш өнімдерге төзбестік көзқарас туғызуға бағытталған жариялы науқан жүзеге асырылуға тиіс, сонымен қатар зияткерлік меншік құқығын бұзу мен сауда белгілерін қолдан жасаушылар үшін әкімшілік және қылмыстық қудалау шараларын қабылдау керек. Мұндай шаралардың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өнімдер шығарушылардың мақұлдауы мен қолдауына ие болып, Қазақстан экономикасына жаңа инвестициялар ағысын қамтамасыз етіп, оны әртараптандыруға кең мүмкіндіктер ашар еді. Егер Қостанай облысына келетін болсақ мұндай өнімдер өндіріп жатқан «Арай», «Деп», «Арасан» тағы да басқа өндірушілерді мысалға келтіруге болады.

Ең жоғары халықаралық стандарттарға сай келетін академиялық орталықтар мен оқу орындарын құру

Қазақстанда халықаралық ұйымдардың қатысуымен осы заманғы ғылыми орталықтар мен “технологиялық парктер” құру мен дамыту, жаңа технологияларды игеру үдерісіне қолдау көрсету мен кадрлардың білігін бағдарлаудың икемді жүйесін қалыптастыру керек.

Ғылыми әлеуетті дамыту қолданбалы ғылымды өндіріс пен бизнеске мейлінше жақындатуға бағытталуға тиіс.

Көш басында жүрген академиялық институттар мен орталықтарды Қазақстанға тарту үшін тиісті алғышарттар жасау қажет. Бұл үшін бізге Қазақстанда халықаралық оқу орындарын бірлесе дамыту үшін “инкубациялық жобалар” үлгісіндегі құралдарды пайдалануымыз керек. Осы орайда қазір елдегді ең үздік оқу орындары үкімет тарапынан қаржыландырылатын түрлі жобаларға қатысуда. Мұндай игілікті істерге біздің Амет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік универстеті де ат салыуы шарт. Қазірдің өзінде университет ректоры профессор Х.Уәлиев мұндай жобаларға қатысуға университетің профессор­оқытушылар құрамы мен талантты студенттерді дер кезінде шақырып отыр. Экономика және қаржы институтында да мұндай жұмыстар қолға алынып күзге дейін бірнеше жобаның нұсқасы жасалу жоспарланып отыр.

“Инкубациялық жобаларды” дамытуды көтермелеу мақсатында Үкімет, Үндістанда жасалғандай, ғылыми орталықтарды дамыту үшін жер телімдерін тегін беру, бастапқы капитал бөлу, қажетті негіздік инфрақұрылымды жасақтау және басқа да бірсыпыра шараларды ұйымдастыру мәселелерін шешуге тиіс деп атап көрсеткен болатын Елбасы. [18]

Осы заманғы және бәсекеге қабілетті көлік-коммуникациялық инфрақұрылымды дамыту

Қазақстанның көлік-коммуникация кешенінің басты мақсаты еуразиялық көлік жүйесіне кірігу болып қала береді. Көлік-коммуникация кешенін дамыту Еуропа мен Азия ортасындағы аралық көпір болып отырған еліміздің геостратегиялық орналасуының артықшылықтарын пайдалануды толығымен қамтамасыз етуге тиіс.

Жүктердің тез өткізілуін ұйымдастыру жөнінде тиімді рәсімдер енгізу үшін көршілермен арадағы нақтылы уағдаластықтарды дамыту қажет.

Осы және басқа да міндеттердің бәрі Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясын әзірлеу мен іске асыру барысында ескерілуге тиіс.

Бұл мәселелерді шешуде біз мемлекеттік-жеке меншік серіктестікті қамтамасыз ету тетіктеріне баса назар аударылға тиіс.

Табиғат ресурстарын пайдаланудың ашық саясатын іске асыру

Табиғи ресурстарды пайдаланудың, трансұлттық компаниялармен және өңірдегі басты көршілерімізбен ынтымақтастықтың айқын әрі тұрақты шарттарын қамтамасыз етудің ашық саясатын жүргізуге бастама көтерген Қазақстан оны одан әрі жүргізе берегені абзал. Бұл Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге нақты үлес қосып отырған келешегі зор сенімді әріптес ретіндегі беделін нығайта түседі.

Қазір Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік рынокқа жеткізудің арналарын әртараптандыру мен олардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ мұнай-газ кешеніне тікелей қатысты тереңдете өңдеу салаларының ең озық қарқынмен дамытылуына баса назар аударуылу керек.

Алматыны қаржы және іскерлік белсенділіктің ірі өңірлік орталығы ретінде дамыту

Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде Алматының серпінді дамуы Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар мен мүмкіндіктер туғызу мақсатына бағытталуға тиіс. Осы жерде Алматы қаласында бастау алып жатқан қаржылық институттарының көптеген филалдары, еншілес фирмалары респубиканың облыс орталықтарында ашалып жатқаны. Мұндай еншілес кәсіпорында мен филалдар қазірдің өзінде біздің Қостанай облысында да аз емес екенін біздені екінші дәрежелі банктердің филаларының, түрлі несие беретін кісіпорындардың бар екенін мысал ретінде келтіріп кетуге болады.

Қаржы орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымдар, ең алдымен, телекоммуникациялар жасақтау қажет. Сонымен қатар іскерлік қасиетімен танылған әрі осындай орталықтар мен сырт жерлерде  еркін аймақтар құру жөніндегі жұмыс тәжірибесі мол мықты менеджерлер тарту қажеттігі де анық.

Жоғарыда айтылған басымдылықты нақты іске асыру мақсатында Елбасы Үкіметке мына міндеттерді тапсырды:

2006 жылы қолданылып жүрген нормативтік-құқықтық базаға талдау жасап, ретке келтіру. Қазақстан Республикасының “Бәсекелестік және монополистік қызметті шектеу туралы” Заңының жаңа редакциясын, “Концессиялар туралы” және “Өңірлік қаржы орталығы – Алматы қаласы  туралы” заңдарды әзірлеу.

Салықтық және кедендік әкімшілік жүргізу реформасын іске асыру, отандық өндірушілерге мемлекеттік көмек көрсетуді қайта бағдарласын, техникалық реттеудің ішкі стандарттарын БСҰ-ның халықаралық стандарттарына сәйкес келтіріп, қаржылық қызмет рыногын реформалауды жалғастыру.

БСҰ-ға кіру шеңберінде Қазақстан экономикасының кейбір салаларын, әсіресе, шикізатты өңдеуді дамыта отырып, ауыл шаруашылығын қолдауға мүмкіндік беретін арнаулы экономикалық “бейімделу бағдарламасын” әзірлеп, іске асыру.

Халықаралық рыноктың Қазақстан бәсекеге қабілетті өнім беруші бола алатын барлық секторларын ізерлей зерделеуді жалғастырып және соны ескеріп, халықаралық бәсекеге қабілетті ұлттық тауарлар мен қызметті қолдаудың нақтылы және нысаналы бағдарламасын жасау.

Даму институттарымен және жетекші қазақстандық компаниялармен бірлесіп, мақсатты орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік жобалар тізбесін түзіп шығу. Индустриялық аймақтардың, атап айтқанда, Астанадағы аймақтың, арнаулы экономикалық аймақтардың, көлік-логистикалық орталықтардың мәселелерін пысықтау. Қытаймен шекаралық ынтымақтастықтың “Қорғас” орталығын дамытуға ерекше назар аудару.

Мемлекеттік даму институттарының іс-қимылын үйлестіру үшін құрамына барлық даму институттары кіретін Басқару компаниясын жасақтау.

2006 жылы Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы бекітіліп, онда мемлекет-жеке меншік серіктестігі негізінде инфрақұрылымды дамыту бойынша бизнеспен арадағы тиімді ынтымақтастық қамтамасыз ету. Еуропа – Азия аралығында сапалы тасымалды қамтамасыз ету үшін кем дегенде 2-3 авиациялық торап құрылу. Әуе тасымалына сапалы қызмет көрсетілуін қамтамасыз ету үшін Астана қаласында қызмет көрсету орталығы құру.

3. 2  Қазақстан экономикасын жаңарту мен әртараптандыру

Ел экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру (екінші басымдылық) турасындағы бағыттар мына жайттарды қамтиды. [18]

Президент ұсынған бағыттар біздің бүгінгі жағдаймызды ежей­тегжейлі зертегеннен кейінгі қорытынды. Солардың бірі ақша-кредит саясаты. Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты – инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік «Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар» деп атап көрсетті Елбасы. [18]

Ақша-кредит саясатының келесі міндеті – қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру.

Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс екеніне назар аударды Президент.

Қадағалау тәртібі мен тиімді салық саясаты. Салық және кеден саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.

Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының мөлшерлемесін төмендету қажет.

Ірі салық төлеушілерден түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек екеніне баса айтты Елбасы. Ол бөлім тексеру ісіне мүдделер қайшылығынан ада халықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.

Экономиканың отын-энергетика және өндіруші секторларының тиімділігі мен экономикалық қайтарым деңгейін арттыру жайлы. Ішкі және әлемдік рыноктардың жаңа тауашаларын біз өндіруші өнеркәсіптің мұнай, газ және басқа салаларында терең өңдеуді дамыту есебінен игеруіміз керек.

Әрбір мұнай-газ кеніші кәсіпкерлікті дамытудың осы заманғы тұрмыстық қызмет көрсетуден бастап, ең озық инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз ету саласына дейінгі ауқымды қамтитын өзіндік тұтас аумақ ретінде қарастырылуға тиіс. Тұтынушыларының алдында Қазақстан сенімді өнім берушінің абыройын жоғары ұстауға зор міндет болып есептеледі.

Мемлекеттік активтерді тиімді басқару. Үкімет мемлекет активтерін басқарудың ашық және айқын жүйесін жасауы қажет. Мемлекеттің меншігіне түгендеу жүргізіп, күллі еліміз үшін біртұтас деректер базасын жасаған жөн. Медетшілік жасау немесе банкроттық туралы шешім шығарған кезде біртұтас өлшемдер қолданылуы керек. Банкроттық шығынды мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін қалпына келтіру мүмкіндігі қалмаған жағдайда жасалатын соңғы қадам болуға тиіс.

Банкроттықты мемлекеттік мүлікті басқарудың өзі үшін ең ұтымды тәсілі санайтын белгілі  бір конкурстық басқарушыларды қайталап қатыстыру тәжірибесінен арылып, бұл салада барынша бәсекелестік туғызуды ойластырған дұрыс. Қажеттігіне қарай, мемлекеттің неғұрлым ірі активтерін басқару үшін халықаралық компанияларды да жалдау керек екенін ел ПрезидентіЖолдауда баса айтты.

Нарық қағидаттары негізінде мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы экономикалық өзара қатынастардың тиімділігін арттыру барысында экономикаға мемлекеттің қатысуын әкімшілік реформаның есебінен оңтайландыру жұмысы алдағы мінтетер қатарында тұр.

Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.

Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Келісім-шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін экономикалық, әкімшілік, керек десеңіз, қылмыстық жауапкершілік билік органдарының өкілдеріне де, сондай-ақ экономикалық өмірдің басқа да барлық агенттеріне қолданылуға тиіс.

Біз үшін миноритарлық акционерлер мен құрылтайшылардың құқықтарын қорғау жөніндегі бара-бар заңнаманың болуы өте-мөте маңызды. Сондай-ақ, ұлт меншігінен қайтадан алуға қарсы заңнамалық кепілдіктер берілуін қарастыру қажет. “Электрондық үкімет” жүйесін шұғыл енгізу қажеттігін Елбасы  баса көрсеткен болатын. «Ол мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттырып, сыбайластық пен әкімшілік кедергілерді кемітуге қол жеткізеді» деліген Жолдауда. [18]

Мұндай игі шаралар қазір жер­жерде қолға алынып жатыр. Қостанай қаласында «электрондық үкімет» облыстық Л.Н.Толстой атындағы кітапқанаға орнатылады. Бүгінгі күні оған қызу дайындық жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бұл шынындада игі іс болатынын ешкімнің шүбәсі болмаса керек.

Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту турасында. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналып, қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейтіуі қажет.

Сонымен қатар, металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған “жасырын” монополияларды жою қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына кіруі үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасаған тиімді.

Өңірлік әлеуметтік даму мен кәсіпкерлік корпорацияларын құру есебінен экономикалық өркендеудің өңірлік “локомотивтерін”  жасақтау

Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар (ӘКК) – бұл өз қызметін өндірістен және тауарлар мен қызмет сатудан пайда табу мақсатында ұйымдастыратын тұрлаулы бизнес-құрылымдар. ӘКК-нің коммерциялық корпорациялардан басты айырмашылығы сонда, олар алынған пайданы өздері мүддесін көздеп құрылған сол өңірдегі халықтың әлеуметтік, экономикалық немесе мәдени мақсаттары үшін қайтадан жұмсайды.

Қазақстанның түрлі өңірлерінде бастапқы кезеңде қолдарына коммуналдық меншікті, жерді, жаңа бизнес жасау үшін пайдалануға болатын жұмыс істеп тұрған рентабельсіз кәсіпорындарды беру арқылы ӘКК жасақтауға болады. Әрбір ӘКК өзіндік бір өңірлік даму институтына айналуға тиіс, оның еліміздің тиісті өңіріндегі мемлекеттік активтерді басқаратын холдинг компаниясы ретінде жұмыс істеуі мүмкін.

Содан кейінгі кезеңде басқару тәжірибесін жинақтауы мен ӘКК-нің капиталдану деңгейінің артуына қарай олардың өңірлік және халықаралық рынокқа шығуымен қоса, “жауапкершілік аясын” кеңейту мен әртараптандыру жөнінде айтуға болады.

Бұл корпорациялардың қызметі жаңа жобалар тартуға, шағын және орта бизнесті дамытуға, кооперациялануды күшейтуге бағытталады.

Сөйтіп ӘКК ірі жұмыс берушілерге әрі ел дамуының жолбасшысына айналады, бұл ретте ол мемлекеттік қызметшілер санын өсіріп, мемлекетке салмақ салмайтын болады.

Экономиканы теңдестіре дамыту қажеттігіне сай келетін аумақтық дамудың барысы. Бүгінгі таңда тұтас алғанда еліміздегі экономикалық жаңарудың “локомотиві” болуға қабілетті дамыған өңірлік орталықтардың экономикалық қызметін жандандыруға, сондай-ақ өңірлердің ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет. Мұның бәрі де Қазақстанның 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясында бейнеленуге тиіс.

Астананы осы заманғы әлемдік стандарттарға сай келетін қала ретінде, Еуразиядағы халықаралық ықпалдастықтың ірі орталықтарының бірі ретінде дамытудың бүгінгі жай күйі. Қысқа мерзімнің ішінде Астана еліміздің осы заманғы жедел өсіп келе жатқан ірі қаласына айналып үлгерді. Оның еуразиялық кеңістіктегі үлгілі астанаға айналуы үшін, еліміздің тұрлаулы дамуын қамтамасыз етудің негізіне айналуы үшін толық мүмкіндігі бар.

Елордада бірегей академиялық орта қалыптастыру үшін біз халықаралық деңгейдегі беделді университет құру қажеттігін Елбасы екінші басымдылықтың тоғызыншы бабында атап көрсетті.

Сонымен қатар, құрылыс материалдары, жиһаз, азық-түлік өнеркәсібі салаларының өндірістері және басқа да бәсекеге қабілетті бағыттар шоғырландырылатын индустриялық аймақтың дамуын да қамтамасыз ету қажеттігі де қазіргі өмір табабынан туындап отыр.

Әрбір құрылыс салушы өз капиталының бір бөлігін қаланың әлеуметтік саласының дамуына жұмсауға тиіс. Бұл қаланы дамыту үдерісіне бизнесті және халықты тартудың маңызды факторы болып табылады.

Әлемдік бизнестің, іскерлік туризмнің, халықаралық маңызы бар ғылыми және мәдени шаралар өткізудің тартымды орынына айналдыру үшін қаланың беделдік бейнесін көтере беруге баса көңіл бөлу керек.

Келешекте қаланың дамуы Теміртау, Қарағанды агломерациясы және Щучье-Бурабай курорттық аймағы қалаларын қамту арқылы құрылатын желілік “өсу аймағының” жасақталуы арқылы өзгеруге тиіс. Осы екінші басымдылықты жүзеге асыру мақсатында мынадай елеулі істерді орындау қажеттіні шығады.

        Валюталық операцияларды жүзеге асыру тәртібін оңайлату арқылы “Валюталық реттеу туралы” Заңға тәуелді актілерді әзірлеу жұмыстарын аяқтау;

       2007 жылдан бастап қосымша құн салығының ставкасын 1%-ға, ал 2008-2009 жылдары  қосымша тағы да 1-2 %-ға азайту. Осы жерде айта кететін жайт құн салығының мөлшерлігі (ставкасы) биылғы 2007 жылдың басынан бастап 1%-ға төмендеді;

       2008 жылдан бастап әлеуметтік салық шамамен 30%-ға азайтылып, ол жұмыс берушілерді жұмысшылар жалақысын өсіруге ынталандыру;

       2007 жылдан бастап, барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10%-дық белгіленген мөлшерлемесі енгізілсін. Еңбекақысы аз жұмысшылар санатының табыс деңгейін сақтау мақсатында айлық есептік көрсеткіштің орнына олардың салық салынатын табысынан ең аз жалақы мөлшерін алып тастау. Президенттің бұл тапсырмасы да қазіргі күні іс жүзіне асырылып жеке тұлғалардан алынатын салық мөлшері жаңа әдіспен есептелетін болды. .

       2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап шағын бизнес субъектілері үшін салық салудың кемітілген бірыңғай мөлшерлемесі енгізілу.

       Ұлттық банк пен Қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі агенттік компаниялардың жарғылық қорындағы үлестері аз инвесторлардың, акционерлер мен құрылтайшылардың құқықтарын қорғау туралы заңды әзірлеу.

       “Электрондық үкімет” жобасын іске асыруды жеделдетсін. Ол үшін биылғы жылы “Біріздендірілген номерлердің ұлттық тізілімі туралы” Заң қабылдануға және “Ақпараттандыру туралы” Заңға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілуге тиіс. Нақты іске асырылған жағдайда мұның өзі әрбір азаматтың енді қазіргі кезде жиі талап етіліп жүрген СТН, ӘЖК, төлқұжат нөмірі және басқа да құжаттардың орнына өзінің әмбебап дербес кодын иеленуіне мүмкіндік береді.

       2006 жылы Қазақстанның 2015 жылға дейінгі Аумақтық даму стратегиясын әзірлеуді аяқтау;

       2006 жылы Астана қаласының 2030 жылға  дейінгі стратегиялық даму жоспарын және Астананың әлеуметтік-экономикалық дамуының 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыруды қолға алу;

       Алты ай ішінде заңнамаға “Самұрық” мемлекеттік холдинг компаниясының қызметіне қатысты өзгерістер енгізсін және ұлттық компаниялардың құнды қағаздарын қаржы рыногына шығару бағдарламасын әзірлеу.

3.3 Осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігін арттыру мәселесі

Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіруге тікелей әсер ететін басымдылықтың бірі осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру.

Осы заманғы білім беру және білікті кадрлар даярлау жүйесін дамыту

Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.

Сондықтанда Қазақстанға экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажеттігі туындайды. Осы орайда он екі жылдық оқуға көшу шеңберінде техникалық және кәсіби білім беретін оқу орындарында одан әрі оқуды таңдағысы келетіндерге он жылдық орта білім беруді жоққа шығаруға болмайды. Адамның өмір бойы білім алуы үшін жағдай туғызу керек. Жоғары білім алғысы келетін адамдар үшін мемлекеттік бюджет қаржысы есебінен 12 жылдық білім алу жөніндегі ұсыныстар әзірленуге тиіс.

Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс. Осы заманғы мемлекеттік менеджерлер даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясының негізінде шетелдік серіктестердің қатысуымен ең жоғары халықаралық стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы қажет.

ЖОО-лардың мәртебесі мен мамандыққа қарай мемлекеттік гранттардың құнын саралауды ойластыру абзал.

Бәсекеқаблеттікті арттыудағы ендігі бір басымдылық (бұл Жолдауда реттіліг бойынша жетінші басымдылық) Қазақстанның мүдделерін, өңірлік және әлемдік дамудың серпінін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытты одан әрі іске асыру

Біздің елдеріміз арасындағы ауқымды интеграциялық үдерістер негізінде Ресеймен стратегиялық серіктестік қатынастарын дамыту

Қазақстан-Ресей қатынастары сенім мен стратегиялық серіктестіктің жоғары деңгейінде тұр.

Ресейлік бағыт – Қазақстан сыртқы саясатының аса маңызды басымдығы.

Қазақстан мен Ресей арасында сындарлы үнқатысу жолымен және өзара мүдделерді ескеру арқылы шешілмейтін проблемалар жоқ. Бұл саяси, сондай-ақ экономикалық мәселелерге де қатысты.

Бүгін басты мәселелер ЕурАзЭҚ, БЭК, ШЫҰ шеңберінде сауда-экономикалық ынтымақтастықты кеңейту мен өңірлік ықпалдастықты дамыту саласында жатыр. Мұнда қауіпсіздікті нығайту мәселелері маңызды орын алады. Аталған салалардың бәрінде де Қазақстан мен Ресейдің ұстанымдары ұқсас әрі жақын.

Қазақстан экономикалық және саяси ынтымақтастық мәселелері бойынша Қытай Халық Республикасымен екіжақты шарттарды іске асыруды жалғастыра байланыстар орнатудан басқа балама жоқ екенін негізге алады. Экономикалық ынтымақтастық халықаралық қауіпсіздік проблемалары бойынша белсенді саяси үнқатысумен бекемделуге тиіс.

АҚШ-пен өзара қарым-қатынастардың жоғары деңгейін нығайту

Қазақстан мен АҚШ арасында ұзақ мерзімді және тұрақты серіктестік қатынастар орнаған, бұлар халықаралық энергетикалық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, лаңкестік пен діни экстремизмге қарсы күрес, демократиялық өзгерістерді жалғастыра беру мәселелері бойынша өзара іс-қимылдың кең ауқымымен сипатталады.

Ендігі жерде экономикалық саладағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту, америкалық инвестицияларды тарту және Қазақстанда озық технологиялар енгізу үшін қолайлы жағдай туғызу күн тәртібінде тұр.

Еуропалық Одақпен ынтымақтастықты дамыту

Қазақстан ЕО-мен ынтымақтастыққа өңірлік және халықаралық қауіпсіздік, экономика, әлеуметтік және мәдени даму салаларында зор мазмұн беруге мүдделі. Біз өзіміздің еуропалық серіктестерімізге инвестициялық қызмет, ірі халықаралық жобаларды іске асыру, біздің елімізге озық технологиялар мен білімді тарту үшін қолайлы жағдай туғызуымыз керек.

ЕҚЫҰ-мен осы заман проблемалары мен қыр көрсетулерін шешу, бейбітшілік пен қауіпсіздікті, адамның негізгі бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі ынтымақтастықты нығайту орынды болмақ.

Көршілес Орта Азия мемлекеттерімен ынтымақтастық

Біздің өңірде ықпалдастық қарқынын төмендетпеудің маңызы зор. Біз мәдениетіміз бен тарихымыздың ортақтығы жақындастырып отырған көршілес Орта Азия мемлекеттерімен жан-жақты байланыстарымызды дамыта беруге тиіспіз. Біздің сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы ықпалдастығымыздың келешегі зор.

Мұсылман әлемі елдерімен біздің қатынастарымызды дамыту

Қазақстан мұсылман әлемі елдерімен халықаралық ынтымақтастық пен мәдени алмасулар құрылымдарына белсене қатысу мейлінше табиғи нәрсе. Қазақстан Республикас сондай-ақ ислам және Араб Шығысы елдерінің көпшілігімен өзара тиімді және өзара байытатын екіжақты қарым-қатынастарды белсенді дамытып келеді.

Халықаралық қоғамдастықта елімізді мекен ететін және біртұтас Қазақстан халқын құрайтын барлық ұлт өкілдерінің толеранттылығын, конфессияаралық және мәдениетаралық келісімін қамтамасыз етуге бағытталған дәйекті саясатымыз қазірдің өзінде кеңінен танылып отыр. Халқымыз осы заманғы және бәсекеге қабілетті зайырлы мемлекетті белсене орнатып жатыр. «Сондықтан да мен қазірдің өзінде мұндай тәжірибе жинақтаған Қазақстанның халықаралық деңгейдегі мәдениетаралық және конфессияаралық үнқатысу орталықтарының бірі ретінде қызмет атқаруға әзір екенін тағы да қуаттағым келеді» деп атап көрсетті Елбасы өзінің жолдауында. . [18]

3.2 Елбасының 2007 жылғы Қазақстан халқына жолдауындағы әлемдік экономикаға кірігу мүмкіндікері

3.2.1  Бәсекеге қабілеттілік – қазақстанның әлемдік экономикаға табысты кірігуінің кілті

Елбасының биылғы, яғни 2007 жылғы Қазақстан халықына Жолдауын бұдан бұғынғы бастамалардың заңды жалғасы ретінде, әсірее алға қойған мақсаттарға жетудің нақты жолдарын көрсететін бағдарлама деп қабылдауға әбден негіз бар. Шынында да, «Қазақстан ­ 2030» стратегиялық бағдарламаның ойдағыдай орындалуына кепілдік ретінде биылғы Жолдама өзінің практикалық жағымен ерекшеленеді. 2006 жылы жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған жыл болып есептеледі. Бұл турасында өзінің 2007 жылғы жолдауында Елбасы ашып айтты. «Бұл – біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты – Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы» деп атап көрсетті Нұрсұлтан Назарбаев. [19]

Қазақстандықтар үшін бұл айтылан шараның жеткіліксіз екенін де айтып кеткен болатын Президент. Қазақстанға экономиканың барлық деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да перспективалы бәсекелестік артықшылықтарымызды қажеттілікпен әрі сарабдалдықпен анықтауға және пайдалануға тура келеді.

Жүйелілік – таяудағы онжылдықта Қазақстанның алға жедел жылжуымыздың басты қағидасы, болып қалады. Бұл үшін бізде барлық алғышарттар бар. Біздің иелігімізде:

            орасан зор аумақ;

            ұтымды географиялық және коммуникациялық-көліктік орналасуымыз;

            елеулі табиғи ресурстарымыз бар.

Біз өңірлік экономикада көшбасшылық шептерге шықтық, халықаралық әріптестерімізбен сындарлы қатынастар орнаттық, саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылыққа қол жеткіздік. Сондықтанда ендігі жердегі жаңа «кезеңнің жаңа міндеттері» мына төмендегідей он тармақты міндеттер  болмақ. [19]

3.2.2  Жаңа заманға сай жауа міндеттер

Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін қазақстандықтар он басты міндетті шешуге тиіс, олар:

1)     экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.

Бұл орайда, экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету үшін толымды стратегия әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ оның орындалуына қатаң бақылау қажет. Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен өндірістерінің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік даму үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс.

Бізге ендігі жерде “жинақталған” экономикалық өсуді жай пайдалану емес, осы өсуді нақты басқаруды үйрену, сөйтіп оны сапалық жаңа деңгейдегі экономикалық дамуға ұластыру керек. Осы жнінде Елбасы «біз Қазақстанды индустрияландыруға халықаралық рыноктардың талаптары мен шарттарына сай келетіндей қағидаттық жаңа тұрғыдан келуді қамтамасыз етуге тиіспіз» деп айқындап берді. [19]

Аса ірі монополистерді қайта құрылымдау мен бәсекелестік қатынастарды дамыту есебінен біздің табиғи монополиялар аясын қысқартуымыз қажет.

Экономиканың табиғи монополиялар сақталатын секторларында бізге салалық реттегіштердің көмегімен тарифтік және техникалық реттеу жөнінде елеулі жұмыс жүргізуге тура келеді.

Ырықтандыру жағдайында біз қаржы жүйесінің тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге міндеттіміз.

Біздің тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруылып, оның дамуы халықты өз салымдарын бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартумен астасуы қажеттігітуындап отыр. Үкіметтің халықты инвестициялық сауаттылық әліппесіне тиісінше үйрету жөнінде кең ауқымды жұмыс жүргізуі керектігі жөніндегі Назарбаевтың ұсынысы бұрын­соңы қаражаттарын инвестициялауға бағыттамаған қазақстандықтар үшін қызығушылық туызуы сөзсіз.

Қазақстан үшін қолайлы шарттармен БСҰ-ға кіруі – біз қол жеткізуге міндетті мақсат.

Бізге халықаралық техникалық стандарттарды барынша жедел де кеңінен енгізу қажет. Бұл жөнінде Президент «Үкіметке беретін ең басты тапсырмам осы» деп атап кқөрсетті. [19]

2) өңірлік экономикада сапалық жаңа табыстарға жету және жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды қамтамасыз ету.

Қазақстанды экономикалық дамудың “өңірлік локомотивіне” және оны әлемдік экономиканың табысты “ойыншысына” айналдыру ертеңгі күннің емес дәл бүгін бастайтын шара. Әлемдік шаруашылық жүйесінде нақтылы қазақстандық “тауашаларды” іздестіру мен игеру, шетелдік әріптестермен ірі озық жобаларға қатысу, сондай-ақ біздің экономикамызға қатысушыларды жан-жақты және жауаптылықпен қолдау, соның ішінде, оларға сапалы инфрақұрылымдық қызмет көрсету арқылы қолдау жөнінде ең таяудағы және алыс болашақтағы міндеттер бағдарламалары болуы керек.

Бұл ретте негізгі назарды Ресей, Қытай, Орталық Азия, Каспий мен Қара теңіз өңірлерінің рыноктарына шоғырландыру барынша тиімді болмақ. Осы пікірді қазақстанның экономистеріның барлығы бірдей қолдап отырғанын айта кеткен жөн. 

ТМД, ЕурАзЭҚ, ШЫҰ шеңберіндегі экономикалық ықпалдастық саудадағы басты бағдар болып қала береді. Біз мемлекеттердің Еуразиялық экономикалық одағын құруға жетуді, оны біздің басқа көршілеріміздің кіруі үшін қолайлы етуді ұсыну БСҰ кірігудегі басты шартардық бірі блып қала бермек. 

Қазіргі кезде әлемдік рыноктарда біздің тауарларымызға, қызметтерімізге және озық идеяларымызға жаңа “тауашалар” құру мен жеңіп алу үшін жеке меншік бизнес пен мемлекеттің күш-жігерін топтастыру мәселесі қай кездегіге қарағанда да өзекті болып отыр. Қазақстанға бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыруда мемхолдингтердің рөлі мен орнын айқын анықтап алудың маңызы орасан зор. «Бұл міндетті мемхолдингтердің өздерін тікелей қатыстыра отырып, шешу жауапкершілігін Үкіметке жүктеймін» деді өзің жолдауында Н. Назарбаев. [19]

3) өндіруші сектордың тиімділігін арттыру.

Қазақстан алдағы уақытта да байсалды әрі өзара тиімді энергетикалық саясат жүргізу ниетінде.

Біз Қазақстанның аса бай жер қойнауын игеріп жатқан шетелдік әріптестерімізді елдің мүддесіне қарай нақты бетбұрыс жасап, біздің экономикамызды әртараптандыруға шешуші түрде қатысуға, әлбетте, нарықтық негізде қатысуға көндіруге тиіспіз.

Бұл мәселеде Қазақстанмен келісетін компаниялар ғана  біздің қолдауымызға ие болуы керек. Бұл орайда алдымен, Қазақстанның ұлттық басымдықтарын негізге алу әр қазазстандық үшін міндет. 

Бұл ретте Қазақстан энергия ресурстарын беріп отырған көршілеріміз бен халықаралық әріптестеріміз мүдделерінің тұрақтылығын, болжамдылығын және ұзақ мерзімділігін қамтамасыз етуге тиіспіз.

Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті.

Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс.

4) өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету өте-мөте маңызды.

Үкіметтің экономиканың басымдықты шикізаттық емес секторларында инвестициялық “серпінді” жобаларды іске асыру жөніндегі өзінің бас стратегиясы болуы керек.

Жаңа экономикалық жағдай мен басымдықтарды ескере отырып, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асырудың тиімділігіне баға беретін мерзім жетті. Сондай-ақ индустриялық әртараптандыру жоспарларын қалыптастыру жөніндегі талаптар мен ұсыныстарды да тұжырымдау қажет. Жекелеген жобаларды алғашқы қаржыландырудан әртараптандыруды ауқымды қаржыландыруға көшетін мезгіл жетті.

Бұл – шағын және орта бизнестің белсенді қатысуы жағдайында Үкіметтің, әкімдердің, мемхолдингтердің жауапершілігі.

5) өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа рөлімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту.

Біз стратегиялық инфрақұрылымның даму келешегін айқын пайымдай білуіміз және, ең алдымен, инфрақұрылымдық қызметті тұтынушы біздің отандық компаниялардың бәсекелестігін, сондай-ақ өзіміздің халықаралық экономикалық ықпалдастығымыздың мүдделерін ескере отырып, осы саладағы басқарудың сапасын едәуір арттыруға тиіспіз.

Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз экономикасының мүдделеріне бағындыру керек.

Біздің өскелең экономикамызға электр энергетикалық ресурстарды дамыту мен басқаруға және Қазақстанда атом энергетикасының негіздерін қалауға деген қағидаттық жаңа көзқарастар талап етіледі.

Бұл – өңірлер әкімдерінің, Индустрия және сауда, Көлік және коммуникациялар, Білім және ғылым, Денсаулық сақтау, Энергетика және минералдық ресурстар министрліктерінің, сондай-ақ мемхолдингтердің жауапкершілігі.

6) осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, “парасатты экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту.

Білім беру реформасы табысының басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады.

Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз. Бізге халықаралық стандарттар деңгейінде оқу орындарын тіркеу мен аттестациялаудың пәрменді жүйесін жасау керек.

Жоғары білім беру саласында дәл және инженерлік ғылымдарды басымдықпен дамыту – бұл дамуымыздың жаңа кезеңінің міндетті шарты.

Біз жоғары технологияларды енгізу мен инновацияларды қолдауға бағытталған бірыңғай мемлекеттік стратегия жүргізетін боламыз.

Әлемдік шаруашылық байланыстарына белсене кіріккен барлық осы заманғы бақуатты мемлекеттер “парасатты экономикаға” сүйенген болатын. Ал ондай экономика жасақтау үшін, ең алдымен, өз қарауымыздағы адами капиталымызды дамытқанымыз жөн.

Бұл да – өзіміздің ортақ қазақстандық жобамызға қатысушылардың баршасының, алайда, ең алдымен, Білім және ғылым министрлігі мен Индустрия және сауда министрлігінің жауапкершілігі.

7) атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту.

Біз шын мәнісінде зәру адамдарға атаулы қолдау көрсету жөніндегі саясатымызды жалғастыра береміз, бірақ оны нақты нарықтық қағидаттар негізінде шешеміз, бұлар:

қолжетімді тұрғын үй сатып алу мен жылжымайтын мүлік рыногын дамыту мәселелері. Мемлекеттік тұрғын үй салуды дамыту бағдарламасын іске асырудың екі жылында 11 млн. шаршы метрден астам тұрғын үй іске қосылды. 2007 жылы 7 млн. шаршы метр іске қосылады. Үш жылдың ішінде 160 мың отбасы мен жарты миллионнан астам қазақстандық жаңа қоныстанушылар атанады. Бағдарлама 30 пайыздық озықтықпен орындалуда;

медициналық қызметтің сапасын жақсарту және денсаулық сақтаудың жоғары технологиялық жүйесін дамыту;

жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіру және жұмыс орындарын жасақтау.

Бұл үшін мемлекет, ең алдымен, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі және Денсаулық сақтау министрлігі жауапты болады.

Сонымен қатар Үкіметке Астананың әкімдігімен бірлесіп, еліміздің бас қаласында тұрғын үй құрылыс жинақтаулары жүйесі арқылы бюджет саласының қызметкерлері үшін жедел қарқынмен тұрғын үйлер салу мәселесін пысықтап, қолға алуды тапсырамын.

Бұл елордамызда құрылатын қуатты медициналық және білім беру кластерлерін білікті кадрлармен қамтамасыз ету үшін қажет.

8) Сегізінші міндет – дамуымыздың жаңа кезеңінің ығытына сәйкес саяси жүйемізді жаңғырта жаңарту.

2007 жылы біз жүйелі демократиялық реформаларды одан әрі іске асыруға кірісеміз.

Демократиялық реформалар бағдарламаларын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемкомиссия саяси партиялар¬дың, қоғамдық бірлестіктердің, сарапшылардың ұсыныстарын, еліміз азаматтарының пікірлерін қорыта келіп, мемлекеттегі алдағы саяси жаңғыртулар жайында нақты ұсыныстар дайындады.

Маңыздысы сол, бұл ұсыныстар бөгденің тәжірибесін көшіру немесе дерексіз теорияларды қайталау емес. Олар біздің қоғамымыздың қажеттіліктерін, қазақстандық нақтылықтарды ескереді. Бізде саяси реформалардың өз моделіміз, саяси көшудің өзіндік “Қазақстан жолы” қалыптасу үстінде.

Оның ерекшеліктері мен етене белгілері – президенттік басқару жүйесін сақтау, реформалардың кезеңдестігі, қабылданған шешімдердің екшенділігі, жалпыұлттық үнқатысу мен негізгі саяси күштердің топтасуы.

Ұсыныстардың құқықтық ресімделуін қамтамасыз ету үшін қазірдің өзінде іске кіріскен заңгерлер тобы еліміздің Конституциясына, сондай-ақ жекелеген заңдарына өзгерістер енгізу жөнінде ұсыныстар әзірлеуде.

Тұтастай алғанда, демократиялық реформалардың алдағы кезеңі мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі.

Біріншіден, Парламенттің өкілеттігін кеңейту.

Парламенттің Конституциялық Кеңесті, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп комитетін қалыптастырудағы, сондай-ақ, тұтастай алғанда, бюджетті бекіту мен атқарылуын бақылау мәселелеріндегі өкілеттіктері ұлғайтылады. Парламенттің Үкіметті жасақтаудағы рөлі күшейтіледі.

Екіншіден, саяси партиялардың рөлін арттыруға бағытталған шаралар қабылданатын болады. Партиялық фракциялардың өкілеттіктерін кеңейту, саяси партияларды республикалық бюджеттен қаржыландыру ұсынылады.

Біз Мәжілісті сайлау кезіндегі партиялық тізімді кеңейту туралы мәселені де қараудамыз.

Үшіншіден, реформалардың аса маңызды бағыттарының бірі – сот-құқық жүйесін жетілдіру болады. Биылдан бастап біз алқа билер сотын енгіземіз. Тұтқындауға құзырлылықты соттарға беру туралы қағидаттық шешім қабылданды. Біз біртіндеп осы заманғы және ашық тұрпатты сот өндірісіне көшеміз.

Төртіншіден, жергілікті өкілетті органдарды дамыту. Біз мәслихаттарды күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беретін боламыз. Мәслихаттардың тексеру комиссияларын нығайтамыз.

Уақыт өте келе аудандық мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың негізіне айнала алады.

Саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты – биліктің бір мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың барлық Конституциялық құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып, қоғам мен мемлекетті басқарудың барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете алатын осы заманғы демократиялық пішініне қарай қадам басу.

Қуатты мемлекеттік билік пен демократия – бір-біріне кереғар емес. Демократия тек заңдылық қатаң сақталатын жерде ғана дамиды.

Мен Парламентті, Үкіметті және азаматтық қоғамның барлық институттарын осынау басты мақсатқа қол жеткізуге шақырамын.

9) халықаралық іс-тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу.

Біз мемлекеттік басқарудың корпоративтік басқару, нәтижелілік, ашықтық және қоғам алдындағы есептілігі қағидаттарын арқау ететін сапалық жаңа моделін түзудеміз.

Біздің мақсат – Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау. Олар болса, мемлекет көрсететін қызметтің басты тұтынушылары – барлық азаматтар мен бизнестің тікелей талаптарына бағынуға тиіс.

Осынау міндетті шешудің жауапкершілігін тұтастай Үкіметке жүктеймін.

10)  – жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ілгерілету.

Бүгін біз басқа елдермен көкейкесті проблемалардың кең ауқымын шешуде ынтымақтасып отырмыз. Бұл энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету де, өмірлік маңызы бар әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу де, лаңкестікпен күрес те, індеттер мен экологиялық апаттарға қарсы күрес те. Біз алдағы уақытта да өңірлік ынтымақтастық пен халықаралық қоғамдастықтың жауапты мүшесі ретіндегі өзіміздің рөліміз бен беделімізді нығайта беретін боламыз.

Бұл – барлық саяси, экономикалық және қоғамдық басшылардың, алайда, ең алдымен, біздің сыртқы саяси ведомствоның жауапкершілігі.

Енді бір 10 жылдан кейін жаңа Қазақстанды жаңа әлемде таныту үшін біз жаңа уақыттың өктем талабына дер кезінде әрі лайықты үн қатуға тиіспіз.

Сондықтан да «Үкіметке 2030 Стратегиясының негізгі қағидаларын Жаңа Кезеңде дамытатын барлық жоғарыда аталған міндеттерді дәйектілікпен шешуді тапсыратынын» басып айтты Елбасы өз Жолдауында. [19]

Қорытынды

Жоғарыда қарастырылған мәселелерді түйіндей келе мынадай қорытынды шығаруға болады:

1) Қазақстанның БСҰ кіргуінің оңы мен солын, пайдасымын зиянын егжей­тегжейлі зертеу жұмыстарын одан әрі жүргізе беру, және оған мүше болған күнде пайда болатын қиындықтарды алдын­ала «көре­біліп» оған ыждағатты дайындалу;

2) БСҰ кірігуді Қазақстан Республикасының ең бәсекеқаблетті елу елдің санатына ену бағысындағы елеулі жұмыс ретінде оған ерекше басымдылық беру;

3) БСҰ кірігудің алғы шарты экономикамыздың бәсекқаблетті болуымен тікелей байланысты екенін терең түсініп, осы жоғары деңгейдегі бәсекеқабелеттілкке қол жеткізудегі шаралар ретінде мына мәселелерді күн тәртібінен түсірмеу:

      білім беру деңгейін барынша жоғарылатып, барлық жаңашылдықтың бастамасын білім сапасын жақсарту сөйтіп теориялық білімды практикамен ұштастыру, техника мен технологияны игеруге жастарды баулу;

      Қазақстанның байлығын байыппен игеру үшін ел экономикасына шетелдік және өз мемлекетіміздің экоомикалық  субъектілері арқылы инвестиция тарту.

Қазақстан Президентінің биылғы Жолдауын басшылыққа ала отырып Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін мынадай он міндетті шешуге ат салысу; қазақстандықтар он басты міндетті шешуге тиіс, олар:

1)  экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.

2) өңірлік экономикада сапалық жаңа табыстарға жету және жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды қамтамасыз ету.

3) өндіруші сектордың тиімділігін арттыру.

4) өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету.

5) өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа рөлімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту.

6) осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, “парасатты экономиканың” негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту.

7) атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту.

8) дамуымыздың жаңа кезеңінің ығытына сәйкес саяси жүйемізді жаңғырта жаңарту.

9) халықаралық іс-тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу.

10)  – жаңа Қазақстанның Орталық Азия өңірі мен әлемдік қоғамдастықтағы жетістіктері мен мүмкіндіктерін ілгерілету.

Бүгінгі күні Қазақстанның саяси және экономикалық өмірінде терең реформалар жүріп жатыр. Күні кеше ғана Елбасы еліміздің Ата заңы ­ Конституцияға уақыт талабына сай түбегейлі өзгертулер енгізу туралы ұсыныс жасады. Мұны Қазақстан халқы зор қуаттаумен қарсы алды. Егер әр қазақстандық ел Президенттінің Жолдауындағы көрсетілген міндеттерді өзінің қасиетті боырышы деп ұғынып оны орындауға бел шеше кіріссе біз жуық арада ең алдыңғы қатарлы дамыған елдердің санатында болатынымызға еш күмән жоқ.

Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі

1.      К. Т. Арыстанбеков,На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть, АльПари №2, 2005 г.

2.      Бейсембетов К., Избасаров А., Долдаханова Ж., Дуйсебаев Б. К воп­росу о реалиях вступления Казахста­на в ВТО и ее функционировании // Альпари. - 2003. - № 3-4. - С. 3-11;

3.      Мырзахметов А.М. Путь к ВТО // 2003. - № 3-4. - С. 21-24;

4.      Кожахмедов Д.Б. К вопросу вступления Казах­стана в ВТО: машиностроительный комплекс // АльПари. - 2003. - № 3-4.- С. 25-32;

5.      О мерах Национального банка по защите товарного обеспече­ния национальной валюты в услови­ях вступления Республики Казахстан в ВТО // АльПари. - 2003. № 3-4. -С. 33-38;

6.      К. Арыстанбеков. Экономическая политика Казах­стана в условиях высокого уровня иностранных инвестиций// Вопросы экономики.- 2004- № 8 - С. 110-120: // АльПари- 2004.- № 4.-С.17-28.

7.      Есентугелов А. Е. На пути вступления Казахстана в ВТО нет преград №3 12-20. АльПари, № 2, 2005 г

8.      Долдаханова Ж.С. О конкурентспособности отечественных потребительских товаров (результаты обследованияю)             

9.      Эксперт-2000. -№20; Новая экономика. - Вып. 1. - С.2-3.

10. Деловая неделя 30 декабря 2005 г, с. 6.

11. 3. Кенжебаева, Национальнаяконкурентоспособность в условиях глобализации, АльПари №3­4, 2006 г.

12. Лазин А.В. Кредитный рейтинг инвесиционного уровня, Финансы №2, 2005

13. Жаркынбаева А., АльПари №3­4, 2006 г

14. Сакс Дж. Рыночная экономика и Россия. М.: Экономика, 1995.

15. Әбдіманапов С. «Бәсекелестік  білім деңгейінің сапасымен өлшенеді». «Егеменді Қазақстан»  23 сәуір 2004 ж.  

16. Маконнелл К. , Брю С. «Экономикалық теория принціптері» 1 том, Мәскеу 1992 ж.

17. Сағадиев К.  «Бәсекеге қабілеттіліккті өзіміз жасауымыз керек», «Егеменді Қазақстан» газеті 6 мамыр 2004 ж.

18. Архипов М.С. «Экономикалық теория», Юнити Мәскеу 2001ж.

19. «Егеменді Қазақстан» газеті  23 сәуір 2004 ж.   Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық  университетінің ректоры

20. Грязнова А.Г. , Юданов А.Ю. «Рессей практикасы және микроэкономикалық теория»  ИТД  «КиноРус» Мәскеу 1995 ж.

21. Куликов Л.М. «Экономикалық теория негіздері» , «Қаржы және есеп» Мәскеу 2001 ж.

22. Камаев В.Д. «Экономикалық теория», Гуманит Владов Мәскеу 2001ж.

23. Қуат Бораш «Егеменді Қазақстан» газеті,  2 наурыз 2004 ж.

24. Маршел Альфред «Экономикалық ғылымның принциптері» 3 томда Прогресс ,Мәскеу 1993 ж.

25. Хелбронер Р. ,Турау Л. «Барлығы үшін экономика» Новосибирск 1996 ж.

26. Казахстанская прада, 27 ақпан 2001 ж

27. Калиева Г.Т. «Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их устойчивости».

28. Көшебаева Г.К., к.э.н, Банки Казахстана №12 – 2005 г.

29. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары.- Алматы: Экономика, 2000

30. К. Маркс,  Каитал, 1995 жыл, 1 том, 76 бет

31. Лушина С.И., Слепова В.А. Финансы: Учебник.- М.: Экономистъ, 2003.- 21 – 67 с.

32. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық.- Алматы: Экономика, 2003.- 176 – 192 бб.

33. Основные направления денежно-кредитной политики Национального Банка РК на 2002-2004 годы, Материал из Интернета

34. Райзберг Б.А. «Курс Экономики», 1997 г.

35. Сайденов А., Банки Казахстана • №10 • 2005

36. Саниев М.С Ақша, Несие, Банктер , Алматы-2001, 59 бет

37. Сейiтқасымов Ғ.С. Ақша. Несие. Банктер. : Оқулық.- Алматы: Экономика, 2001.- 3

38. Статистический бюллетен Национального Банка Республики № 2. Алматы, 2005г.

39. Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года. Утвержден Указом Президента РК 04.12.2001г. Аста­на, 2001г.

40. Шишкин А.Ф.  учебник «Экономическая теория», 1996 г. Москва.

5