Экономикалық теорияның қалыптасып дамуының негізгі мектептері

 

 

 

 

 

 

 

 

СӨЖ

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Экономикалық теорияның қалыптасып дамуының негізгі мектептері. Экономика саласындағы нобель сыйлығы лауриаттары. Қазақстан Ресаубликасындағы жекешелендіру процестерінің ерекшеліктері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Семей 2014

 

МАЗМҰНЫ:

 

 

1 КІРІСПЕ

Экономикалық теория — бұл:

• ұдайы өндірістің фазалық динамикасы және ұзын толқындар динамикасы арқылы жүріп отыратын, экономикалық өсудің заңдылықтары мен факторлары туралы ғылым, ұлттық байлық туралы ғылым;
• қажеттіктерді қамтамасыз ету үшін тауарлар өндірісінде, оны айырбастауда шектелген ресурстарды (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік) пайдалану туралы ғылым;
• өндіріс пен айырбас әрекеттерінің түрлері туралы, адамдардың күнделікті іскерлік өмірі туралы және өмір сүруге қажет заттар алу туралы ғылым.

Ең алғаш рет б.з.д. III-ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас, ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда «үй шаруашылығын жүргізудің өнері» деген мағынаны білдіреді.

Экономикалық теория дербе ғылым болып XVIXVII ғасырларда тауар – ақша қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.

 

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 Экономикалық теорияның қалыптасып дамуының негізгі мектептері

Экономикалық теорияның қалыптасып дамуының негізгі мектептері – олар:

1. Меркантилизм – бұл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.
2. Физиократизм – қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген қағида ең бірінші «физократтар» мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының еңбегінде деп есептеді.
3. Классикалық саяси экономия - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған.
4. Марксизм. Зерттеудің негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды.
5. Маржинализм. Маржинализмнің басты категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды.
6. Неоклассикалық теория. Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет атқарған болар еді деп есептеді.
7. Кейнсиандық мектеп. Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің араласуының қажеттілігін айқындады.
8. Институционализм. Экономикалық дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі. Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.

2.2 Классикалық саяси мектеп

Классикалық теория, классикалық мектеп – классикалық саяси экономияны жасаған экономикалық ой-пікір мектебі. Классикалық теория өкілдері нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуын зерттеді, экономика санаттар мен заңдар жүйесін, экономика құбылыстарды танып-білудің себеп-салдарлық әдісін талдап жасады. Олар мемлекеттің экономикаға араласпауын және еркін нарықтық бәсекені қолдауды көздейтін экономикалық либерализм тұжырымдамасын әзірледі. Мектеп 17-ғасырдың аяғында дүниеге келіп, 200 жыл өмір сүрді.

Оның дамуы 4 кезеңді қамтиды:

1) 17-ғасырдың аяғы мен 18-ғасырдың ортасы классикалық теория идеясының пайда болуы. Англияда У.Петти (1623 – 87), Францияда П.Буатильбер бір мезгілде еңбек құны теориясын ұсынды. Олар ақшаны адамдарға қасірет әкелетін бірінші зұлымдық деп қарады. Олардың идеяларын физиократтар мектебіне біріккен француз экономистері дамытты, бұл мектептің негізін қалаушы – Ф.Кенэ (1694 – 1774) болды.

2) 18-ғасырдың аяғында ағылшынның  ұлы экономисі А.Смит классикалық саяси экономияны қалыптастырды.

3) 19-ғасырдың алғашқы жартысында  Ұлыбританияда Д.Рикардо, Т.Р. Мальтус, Францияда Ж.Б. Сэй, Америкада Г.Ч. Кэри бұл ілімді ары қарай дамытты.

4) 19-ғасырдың 2-жартысында ағылшын  экономисі Дж. С. Милль мен неміс экономисі К.Маркс Классикалық теорияны жаңа сатыға көтерді. Классикалық теорияның негізгі зерттеу нысаны ретінде өндіріс үдерісі қарастырылды. Қоғамдық ұдайы өндірістің қалған кезеңдері өндірістің заңдылықтарымен байланысты туындайтын тәуелді кезеңдер ретінде қарастырылды. Классикалық теория қаржы, ақша және несие теориясының дамуына үлкен үлес қосты

2.3 Экономика саласындағы Нобель сыйлығы лауриаттары

Нобель сыйлықтары (шведше. Nobelpriset, ағылш. Nobel Prize) — жыл сайын әйгілі ғылыми зерттеу, революциялық жаңалықтар немесе мәдениет не қоғам дамуына зор үлес қосатын жұмыстар үшін берілетін халықаралық сыйлықтардың ішіндегі ең танымалдарының бірі.

1895 жылы құрылған және келесі бес бағыттың өкілдеріне сыйлық беруді қарастыратын Альфред Нобельдің өсиетнамасына сәйкес құрылған:

• әдебиет
• физика
• химия
• физиология және медицина
• бүкіл әлемде бейбітшілік жасауға іс-әрекет

Қазіргі уақытта Нобель сыйлығының шамасы 10 млн (шамамен 1,05 млн евро немесе 1,5 млн $) швед кронын құрайды.

1900 жылы Нобель қоры жасалды – бастапқы капиталы 31 млн швед кронынан тұратын дербес, тәуелсіз, мемлекеттік емес ұйым. 1969 жылдан бастап Швед банкінің ынтасымен экономика бойынша да сыйлық сыйланатын болды. Одан кейін Нобель қоры номинация санын арттырмауды шешті.

Жыл сайын адам іс-әрекетінің келесі салалар бойынша жеткен жетістіктері үшін Нобель сыйлығы беріледі: Физика – 1901 жылдан бастап, Швеция Химия –1901 жылдан бастап, Швеция Медицина және физиология – 1901 жылдан бастап, Швеция Экономика – 1969 жылдан бастап, Швеция Әдебиет – 1901 жылдан бастап, Швеция Әлемді қорғау – 1901 жылдан бастап, Норвегия.

Нобель сыйлығы, бейресми түрде бұлай Альфред Нобельдің құрметіне Швеция Банкінің экономикалық ғылымдағы сыйлықтарын атайды. Экономика саласы бойынша ең беделді сыйлық болып табылады. Нобель сыйлығымен марапаттау салтанаттарында берілетін басқа сыйлықтардан ерекшелігі, бұл сыйлыққа қаржы Альфред Нобельдің мұрасынан бөлінбейді, оның өсиетнамасында экономика аталған жоқ. Сондықтан, бұл сыйлықты “шынайы нобельдік” деп санау дискуссиялық сұрақ болып табылады. Бұл сыйлық 1969 жылы Швед Банкімен оның 300-жылдығына орай қабылданды. Экономика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты 12 қазанда жарияланады; барлық сыйлықты беру салтанаты Стокгольмде жыл сайын 10 желтоқсанда өтеді.

2.4 Нобель сыйлығы иегерлері Томас Сарджент және Кристофер Симс

2011 жылғы  экономика бойынша Нобель сыйлығы  иегерлері Томас Сарджент және  Кристофер Симс болды. Олар сыйлықты  макроэкономикадағы себеп-салдарлық  байланыстарды эмперикалық зерттеулері  үшін алды.

Нобельдік комитет баспасөз хабарламасында белгілеп өткендей, 68 жастағы Томас Сарджент, экономикалық саясаттағы үздіксіз өзгерістерді талдау үшін құрылымдық макроэконометрияны қалай қолдануға болатынын көрсетті. Сондай-ақ Сарджент соғыстан кейінгі уақыттағы мемлекеттердің инфляцияны басқарудағы тәжірбиелерін талдады.

Өз кезегінде, 68 жастағы Кристофер Симс Нобель сыйлығын, мемлекеттердің экономикалық саясатымен экономикаға уақытша әрекет ететін факторлардың әсерін бағалайтын әдісті әзірлегені үшін алды.

Мысалға, Сисмтің зерттеулері, пайыздық мөлшерлемерді жоғарлату инфляцияның тез төмендеуіне әкелмейтіндігін, сонымен бірге экономикалық өсуге дереу жағымсыз әсер ететіндігін көрсетті.

Сарджентпен Симс бір-бірінен бөлек жұмыс істеді, бірақ олардың зерттеулерінің тақырыптары ұқсас болып келеді. Оларға Нобель сыйлығын берген жұмыстары, 70-80 жылдары жарияланған болатын. ОЛар қазір ғылыми бірлестікпен кең танылған, ал олардың әдістері мемлекеттің экономикалық саясатының қалыптасуы кезінде жабдықтауға алынған.

2.5 Қазақстан Республикасының жекешелендіру процесстерінің ерекшеліктері

Жекешелендіру — меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Ол бұрынғы социалисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Мемлекеттік өндіріс орындарын жекешелендіру — күрделі мәселе, ол әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімде өткізу қиын. Әсіресе, жерді, оның қазба байлықтарын жекешелендіру ұзақ уақытты талап етеді. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді. Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді. Жекешелендіру Қазақстанда үш кезеңмен өтті. 

1. Бірінші кезеңде (1991 — 1992) “Кіші жекешелендіру" бағдарламасы бойынша мемлекеттік сауда және қызмет көрсету кәсіпорындары (31 мың нысандардың 50%-і) жаппай сатылды, не болмаса еңбек ұжымдарына берілді. 
2. Екінші кезеңде (1993 — 1996 жылдары) жаппай жекешелендіру орта және үлкен кәсіпорындар бойынша жүргізілді, жеке жобалар бойынша 5 өнеркәсіп орындары ақшаға, ал 1700 зауыттар мен фабрикалар инвестициялық купондарға сатылды, 44 ірі кәсіпорындар сенімді басқаруға тапсырылды, оның ішінде 12-сі шетел инвесторларына берілді. 
3. Үшінші кезеңде (1997 жылдан бастап) жекешелендіру отын-энергетика, көлік, денсаулық, ғылым салаларында өтті.

Аталған кезеңдерде Қазақстанда жабық және ашық акционерлік қоғамдар көптеп құрылды. Ірі және орташа кәсіпорындар үшін жабық акционерлік қоғамдар жекешелендірудің негізгі түрі болды. Оның құрылтайшылары болуға тек еңбек ұжымы мен мемлекеттік басқару органдарына құқық берілді. 1994 жылдан бастап жекешелендіру нысандарын сату саясаты жүргізілді. Жекешелендіру экономика теориясына және практикаға көп жаңалықтар әкелді. 2001 жылдан бастап жекешелендіру дәуіріне жаңа дәуір келді, оны Амирханов Жантөре алып келді. Жантөре жекешелендіруді қатты қаламаған адам еді. Бірақ та, өмірде көзі ашылып, Амирханов Жантөре деген есімді тарихта қалдырды.

 

3 ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым. Еңалғаш рет грек ойшылдары Аристотель мен Ксенофонт б.з.д. III-ғасырда енгізді, бірақ дербес ғылым ретінде тек XVIXVII ғасырларда қалыптаса бастады.

Классикалық саяси экономия - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Классикалық саяси мектеп 4 кезеңнен тұрады.

Нобель сылығы халықаралық сыйлықтар ішіндегі ең танымалдарының бірі. Нобель сыйлығының алғаш дүниеге келуіне жеке ықпал еткен және оған дем берген шведтік белгілі химик Альфред Нобель болды. Лсы сыйлық ты 2011 жылы Американ ғылымдары Томас Сарджент және Кристофер Симс экономика саласының дамуына зор үлес қосқаны үшін алды.

Жекешелендіру процесі мемлекет меншігінен шығару арқылы әрекеттерінен тұратын күрделі жүйе болып табылады. Оның құрамына шаруашылықты басқарудың демократизация, мемлекет кәсіпкершілігін шектеу, жекеменшіккапиталын жігерлендіру жатады. Жекешелендіру – экономиканы күрделендірудің соңғы мақсаты болып табылмайды, ол дегенімізжаңа экономикалық жүйеге көшкенде болатын меншік қатынастарын өзгерту тәсілі.

 

4 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007.
2. Образовательный сайт Казахстана // http://www.testent.ru/
3. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. X том
4. Казахстанский портал NUR.KZ // http://news.nur.kz/
5. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006.
6. Қазақ энциклопедиясы,3 том