Қаржылық есеп беру және оның жасалуы

Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық  саясатын жасауға, несиелеу жасап дұрыс  қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының  ағынын бағалауға, кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін тигізеді.

Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі  құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі  үін оның қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың  негізгі құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы  тиіс.

Бұл ереже барлық пайдаланушылардың  мүддесіне ортақ әрі сай келетін  ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға мүдделі  болып келеді.

 

Есеп берудің мәліметтері	Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары (активтер құрылымы)	Кәсіпорынның табыс алу қабілетін  бағалау және болашақта болатын  ақша қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның қарызы мен меншік капиталының ара қатынасы)	Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау және болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын мүдделі  тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның сырттан инвестицияны тартудың потенциалдық икемділігін бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің коэффициенті	Өз міндеттемесіне жауап беретін  кәсіпорынның ұзақ және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік белсенділігінің  коэффициенті	Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану  тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі	Қаржылық инвестициялық, оперативтік  қызметінің нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша ағынын бағалау; кәсіпорынның келешектегі ақша қаражатына қажеттілігін болжау

 

 

Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір  ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс  табады. Әрбір есеп беру әртүрлі  ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші  субъект пайдаланылады.

Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық мәнді  ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында (жазбасында) баптардың жіктемесі  мен ақша қаражаттары туралы қосымша  мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.

Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың  атауы, тұрған жері, есеп беру кезеңі мен  күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның  қызмет түрі, заңды нысаны, өлшем  бірлігі келтірілуі тиіс.

Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің  мәліметтерімен салыстырылады. Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында  жасалады, өлшем бірлігі- мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл  саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер  үшін- заңды тұлға ретінде статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа  да кезеңдігін белгілеуге құқығы бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).

Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып табылады.

Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік емес игілігі.

Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына  әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару  және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде  жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі  мүмкін.

Активтердің физикалық нысаны да бар  болуы мүмкін (ғимараттар, қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия, “ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз іспеттес те болып келуі мүмкін.

Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да және оның болмауы да мүмкін (жалға  берілген мүліктер, консигнацияға немесе қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз меншігіне жатпаса да, олардың  сақталуын қамтамасыз етеді және  оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау  мен оларға жұмсалған шығыстардың  арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс  келе бермейді (мысалға, аяқталмаған  құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын  егу және негізгі табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ  олжаны іздестіру үшін жасалғандығын  көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің  түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін  көрсетпейді.

Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай- ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).

Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі. Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.

Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық- шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.

Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру- шығыс болып танылады.

Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші  субъект қызмет түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп  көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп  өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан  алатын табыстары немесе шығыстары  бойынша бөлуі мүмкін.

Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.

Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток) нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.

Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:

 кез- келген болашақтағы олжаның  осы баптарда көрініс табу ықтималдығы  бар, оның түсуі де, шығып кетуі  де мүмкін;

 баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен  өлшенуі мүмкін.

Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың келесі түрлері бар:

бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан) қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;

ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;

сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы) бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың өтелуін талап етеді;

дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе қортындыланады);

баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.

Субъект қаржылық есеп беруді жасау  кезінде активтер мен міндеттемелерді  бағалау үшін бастапқы құнын негізге  алады және  сонымен қоса басқа  да бағалау әдістерін пайдаланады.

Қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс шоттарын ашып, оларға шолу жасайды. Қаржылық- шаруашылық қызметінің есеп беруі келесі көрсеткіштерден тұрады:

 өнімді, жұмысты, қызметті сатудан түскен табыс; ҚҚС, акциздер және басқа міндетті төлемдер мен салықтар шегертілген  түрінде көрсетіледі, қайтарылған  тауар құнын, бағадан және сатудан  жасалған жеңілдіктерді қоспағанда;

 өнімнің, жұмыстың, қызметтің сатылған өзіндік құнына кәсіпорынның нақты  шығындары, яғни өнімді, жұмысты, қызметті өндірумен байланысты тікелей шығындар кіреді;

 жалпы табыс- өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен табыстан өнімнің  нақты өзіндік құнын алып тастағаннан  соң шығатын қаржылық нәтижесі;

 кезең шығыстары- өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өндірістік өзіндік құнына енбейтін шығыстар: жалпы және әкімшілік шығыс, сату бойынша шығысы, пайыздары төлеу  бойынша шығыстары;

 негізгі қызметтен түскен табыс (зиян)- жалпы табыс пен кезең шығыстарының айырмасы;

 негізгі емес қызметтен түскен табыс (зиян)- кәсіпорынның негізгі қызметімен байланысты емес операциялардан алынған  табысы (негізгі құралдарды, материалдық  емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқаннан, субсидий т.б.).

 салық салынғанға дейінгі әдеттегі қызметінен алынған табыс- негізгі  және негізгі емес қызметтерін біріктіргеннен алынған табыс;

 табыс салығы бойынша шығыс- 11 БЕС  салынған, соның ережесіне сәйкес есептік кезең үшін анықталған табыс  салығы бойынша шығысы;

 салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметінен алынған табысы (зияны)  салық салынғанға дейінгі табыстан табыс салығы бойынша шығысын  шегергеннен соң алынған табысы (зияны);

 төтенше жағдайдан алынған табысы (зияны)- есептік кезеңде орын алған  төтенше жағдайдың сальдоланған нәтижесі;

 таза табыс (зиян)- есептік кезеңде  кәсіпорынның алған қаржылық нәтижесі.

Сонымен, қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижелеі: 70- “Негізгі қызметтен түскен табысы”, 72- “Негізгі емес қызметтен түскен табысы”, 80- “Сатылған тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік  құны”, 81- “Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату барысында жұмсалған шығындары”, 82- “Жалпы және әкімшілік шығындары”, 84- “Негізгі емес қызмет бойынша шыққан шығындары”, 85- “Табыс салығы бойынша  шыққан шығындары”, 71- “Сатылған тауарлардың  қайтарылуы және сатуға байланысты шегерімдер, сондай- ақ баға шегерімдері”, 86- “Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан  келген табыстары (зияндары)”, 87- “Басқа ұйымдарға үлестік қатысудан  түскен табысы (зияны)” шоттарының деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда, есеп беруге қажетті  барлық деректерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқан мәліметтерден  тікелей алынады.

Ақша  қаражатының қозғалысы туралы есеп беру. Есеп беру 4 БЕС талаптары бойынша жасалады. Есепте негізгі (немесе операциондық), инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат ағыны (тасқыны) туралы барлық деректері, сондай-  ақ қаржы қызметінде пайдаланылатын таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі.

№ 4 бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес субъекттер жасаған “Ақша қаражаттарының қозғалысы  туралы есеп” заңды тұлғаның қаржылық жағдайындағы өзгерісті бағалауға  мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең ішіндегі операциондық (кіріс  алатын негізгі қызмет пен инвестициялық  және қаржы қызметтеріне жатпайтын  өзге де қызметі), инвестциялық (ұзақ мерзімді алашақтарды сатыр алу мен  сату) және қаржылық қызметі (жеке капиталы мен заем қаражаттарының мөлшері  және құрамындағы өзгеіс нәтижесі болып  табылатын заңды тұлғаның қызметі) тұрғыдан алғанда қаражаттардың  түсуі мен жұмсалуы туралы хабарламамен қамтамасыз етеді. Ақша қаражатының  қозғалысы туралы есеп субъекттің есепті жылдың ішіндегі қаржылық есебінің құрамында  беріледі.