Еңбек өнімділігі, мұнай және газ өнеркәсібінде оны арттыру жолдары

Жиынтық өнім бойынша еңбек  өнімділігін құндық өлшеудің көрсетілген  кемшіліктері таза немесе салыстырмалы таза өнім (яғни, жиынтық өнім алнған барлық тұтынылған материалдық шығындар, шикізат, катализаторлар, энергия, амортизация) негізінде еңбек өнімділігін  есептеу ұсыныстарын тудырады.

Еңбек шығындарының тиімділігі туралы жеткілікті нақты көрінісін  еңбек көрсеткіші береді:

 

Мұндағы, t_1, t₂- салыстырмалы периодтағы өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы.

Бұрғылаудағы (пайдаланудағы  және барлау) еңбек өнімділігі натуралды  және құндық көрсеткіштермен өлшенеді.

Натуралдық түрде (м/адам) ол белгілі бір уақыттағы жұмысшылардың  орташа тізімдік санына(Ч) шаққандағы өту көлемін (А) бөлу арқылы есептеледі:

П_тр=А/Ч.

Одан басқа, бұрғылаудағы еңбек өнімділігінің арнайы натуралды  көрсеткіші деп уақыт бірлігіндегі (жыл, ай) бұрғылау бригадасына шаққандағы өту көлемі қабылданған.

Еңбек өнімділігінің құндық көрсеткіші (тенге/адамға) уақыт бірлігіндегі бір адамға есептегендегі сметалық құндағы жұмыс көлемін сипаттайды:

П_тр=S/Ч,

Мұндағы, S – жасалған жұмыс  көлемінің сметалық құны.

Геологиялық барлау ұйымдарында  еңбек өнімділігін негізінен  геологиялық барлау жұмысымен айналысушы бір жұмысшыға шаққандағы сметалық бағадағы құндық көрсеткішпен өлшейді:

 

Мұндағы, q_1,q_2,q_3,q_n- өлшеудің бекітілген бірліктерінде геологиялық барлау жұмыстардың жекелеген түрлерінің көлемдері;

S₁, S₂, S₃, S_n – геологиялық барлау жұмыстарының түрлері бойынша өлшеу бірлігінің сметалық құны, тенге.

Мұнай мен газ өндіруде еңбек өнімділігінің натуралды  және құндық көрсеткіштері қолданылады.

Алайда мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің салаларында барлық бұл көрсеткіштер табиғи факторлардың айтарлықтай әсері нәтижесінде жұмысшылардың еңбек күштерінің  шынайы нәтижесін толығымен көрсете алмайды, өйткені өнім өндіру бойынша тең еңбек шығыны ұқсас емес соңғы нәтижелерге әкеледі. Әсіресе, мұндай жағдай мұнай өндіруге тән, яғни өнімді пласттың тозу деңгейіне қарай жұмысшылардың еңбек өнімділігі төмендейді. Пластқа әсер етуші барлық заманауи техникалық құралдар, түрлі әдістер әзірше бұл жағдайды тек баяулата алуға мүмкіндік береді.

Мұнай өндіруде  еңбек  өнімділігін бағалау үшін бір  ұңғының қызмет көрсетуінің еңбеі сыйымдылық көрсеткіші жақсы қолданылады.

Бұл көрсеткіш жекелеген  кәсіпорындар үшін қолайлы және техниканы  жетілдіру, өндірістік процестерді  автоматтандыру, еңбек пен өндіріс  ұйымдастыруды жақсартумен байланысты тірі еңбек шығындарын азайтуды көрсетеді.

Мысал. Мұнай-газ өндіру өнеркәсібінде 90 ұңғыманы 1500 жұмысшы қызмет етеді. Бұлардың әрқайсысы 1800 сағат жұмыс  істейді, онда үлестік еңбек сыйымдылығы  1500*1800/90=30 мың адам – сағатына әр ұңғыманы құрайды.

 

ІІІ. Мұнай және газ өнеркәсібінде еңбек өнімділігін  анықтайтын факторлар және оларды арттыру  жолдары.

Факторлардың төрт тобы бар:

1. Техникалық деңгейдің артуы. Өндірістік процестің жетілдірілген техникасы мен технологиясын, механикалануы мен автоматтандырылуын енгізу.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды басқаруды жетілдіру. Негізгі өндіріс пен қосымша шаруашылық арасындағы дұрыс арақатынасты қамтамасыз етудің басқарылуы әдістері мен өндіріс құрылымын жақсарту, жұмыс уақытын жоғалтуды қысқарту, материалдық және моральдық ынталандыруды күшейту және т.б.
3. Өндірістің көлемі мен құрылымын өзгерту.
4. Салалық факторлар. Пайдалы қазбалардың болуының тау-геологиялық жағдайлардың өзгеруі, пайдалы қазбаларды бөліп алу тәсілдерінің өзгерісі.

Геологиялық барлау салаларында еңбек өнімділігі жұмыстардың өзіндік ерекшеліктеріне қарай көрсетілген факторлар топтарына тәуелді болады.

Геологиялық барлау жұмыстарын жүргізудің техникалық деңгейін арттыруға  өндіріске жаңа, өнімділеу бұрғылау техникасын, транспортттық құралдарды, геофизикалық аппаратураларды, бақылау-өлшеу құралдарын, іздеу мен барлаудың жаңа тәсілдерін, технологиялық процестерді, іздеу мен барлаудың әдістемесін жетілдіру және т.б. кіреді.

Бұрғылауда еңбек өнімділігі ең бастысы ұңғы құрылысы, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру бойынша жұмыстар қарқындылығына байланысты.

Мұнай мен газ өндіруде еңбек өнімділігіне әсер ететін көптеген факторлар бар, оларды екі топқа  біріктіруге болады:

• Бұрғылардың орташа дебитін анықтайтын факторлар;
• Өндірістік персоналдың үлестік санына әсер ететін факторлар.

Бірінші топқа табиғи геологиялық жағдайлармен, мұнай мен газ өндіруді қарқынды етудің түрлі әдістерін қолданудың технико-экономикалық факторлармен және кен орындарын жасақтау деңгейімен, жаңа техника мен технологияны ендірумен, ұңғы қорларын қолдану деңгейімен және т.б. байланысты.

Екіншісіне – еңбекті  ұйымдастыру және өндірісті басқару, механикаландыру, автоматтандыру деңгейі  жатады.

Мұнай өндіруде еңбек өнімділігін  әрі қпарайғы арттыруды жаңа ірі  кенорындарын ашу мен енгізу, беттік белсенді заттарды қосу арқылы мұнай  беру коэффициентіе көбейту, мұнайлы  пласттарға әсер етудің химиялық және термиялық әдістерді кеңінен қолдану, жоғары өнімділікті техникалық құралдармен қамсыздандыру арқылы қамтамасыз етуге болады.

Өндірістің техникалық дәрежесін көтеру	Кешендік механизация және автоматизация. Прогресивтік технология енгізу. Өнімнің конструкциясын, техникалық сипаттамаларын т.б. жетілдіру. Еңбек заттарының пайдаланылуын жақсарту немесе оларды басқалармен алмастыру.
Басқаруда еңбекпен өндірістің ұйымдастырылуын жетілдіру	Басқару құрылымын. Басқарудағы еңбекті механизациялау және рационалдау EFҰ (HOT) енгізу. Еңбекті мөлшерлеу
Өндіріс құрылымындағы өзгерістерге сәйкес еңбек шығындарының өзгерістері	Еңбек сыйымдылығының дәрежесі әр түрлі болатын жеке өнімдер  түрлерінің үлес салмағын өсіру немесе төмендету
Адам факторы	Білім дәрежесінің өсуі, өндірістік квалификацияның өсуі, адамдардың еңбекке қатынасы

Басқа салаларда шығындардың айырмашылығын дүниеге әкелетін жағдайлар — жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құруға, өндіруге, дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек ресурстарының сапасы мен квалификациясы және т.б. жағдайлар. Өндіріс шығындарының құрылымында ресурстардың қандай түрі басым болуына байланысты салалар мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш. 
Әдетте, материалдық шығындардың үлес салмағының өсуі өндірістің мамандануымен, онда кебінесе кешендік бұйымдарды пайдаланумен байланысты болады. Бүгінгі заманда, салалар масштабында, шығындардың динамикасын екі қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді. 
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін факторлар:

• тұтынудың, сондықтан өндірістің жекеленуін (индивидуалдық болуын) көздеу;
• шығарылымдардың (шығарылатын өнімнің) ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруын, алмасуының қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату, жарнама т.б.

Екіншісі, тенденция жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді көздейтінімен байланысты. Қазіргі заманда, ілгері дамыған елдерде, көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны сонша, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып отыр. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатталады. Жаңа өнімдердің сапасының жоғарылауы, көбінесе, олардың бағасының осүіне емес, кемуіне, проценттеп емес, еселеп, әкеліп соғады. Ассортименттің күрделі алмасып жаңаруы әр 5-10 жылда, жаңа технологияға көшу — әр 3 жылда жүріп отырады. 
Жеке региондардың (және елдердің) орналасуының табиғи географиялық жөне демографиялық айырмашылықтары өндіріс шығындарының регионалдық (елдераралық) дифференциациясын тудырады. Бұдан көп бұрын А.Смит былай деп жазған: «Егер кейбір бөтен ел бізді кейбір тауармен, біздегі бағадан арзан бағамен қамтамасыз ете алса, онда олардан сол тауарларды біздің өндірістің артық өндірген өнеркэсіп өнімдеріне сатып алған жөн». Бұл көзқарас абсолюттік артықшылык теориясы деп аталды. Д.Рикардо өзара пайдалы сауда мен еңбектің халықаралық мамандалуының жалпы принциптерін тұжырымдаған.

 

 

Қорытынды

               Жоғарыда  аталғандай  еркін  бәсекелестік  жағдайында  кәсіпорын (фирма)  өндірген  өнімге  баға  автоматты  түрде  орнатылады.  Оған  нарықтық  баға  қалыптастыру  заңдары  әсер  етеді. Сонымен  қатар  әрбір  кәсіпкер  максимальді  мүмкін  пайда  алуға  тырысады.  Осы  жерде  Өнім  өндірісі  көлемін  өсіретін,  оның  толықтырылмаған  нарықтағы  қозғалысына  әсер  ететін  факторлардан  басқа,  осы  өнімді  өткізу  және  оның  өндірісіне  шығындарды  төмендету,  өндіріс шығындарын  төмендету  мәселесі  туындайды. 

Дәстүр  бойынша  шығындарды  азайтудың  маңызды  жолдарының  бірі  болып  өндіріс  процесінде  тұтынылатын  ресурстардың  барлық  түрлерін  тиімді  немесе  эконоиды  пайдалану:  еңбектік  және  материялдық.

Өзіндік  құнды  азайтуда  еңбек  өнімділігін  арттыру  қажет.  Еңбек  өнімділігі-еңбек  шығынының  тиімділігін  арттыру.  Бұл  өндіріс  процесінде

жұмсалған  қоғамдық  еңбектің  тиімділігі,  нәтижелілігі,  жемістілігі.  Қызметкерлердің  еңбек  өнімділігі  бір  уақыт  өлшемі  ішінде  өндірген  өнімнің  немесе  орындалған  жұмысының  көлемі (мысалы,  1  сағатта  10т  өнім  шығарады),  немесе  бір  өнімге  кеткен  уақыт  (10т  өнім  алуға  1  сағат  уақыт  жұмсады)  немесе  ұлттық  табыс  мөлшерімен  есептелінеді.

Еңбек  өнімділігі=Жиынтық  қоғамдық  өнім /  Жұмыс  атқаратындар  саны

Кәсіпорын  деңгейінде: 

Еңбек  өнімділігі=Q  (өнімнің  саны)/ Т (уақыт)

Еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін  жұмыс  уақытын  үнемдейтін  факторларға  назар  аударылады.  1)  жұмыс  уақытын  ұтымды  пайдалану;

2)  жұмыста  кездесетін  тиімсіз  үзілістерді  азайту.  Жұмыс  уақытын  ұтымды,  үнемді  пайдалануға  техника   мен  технологияларды  жетілдіріп,  өндірісті,  еңбекті  ұйымдастыруды  жақсарту,  ал  екінші  әдіске - өндірістің  жоспардан  тыс  тоқтап  қалуын  қысқарту,  сөйтіп  үзілістерді   азайту

жолдарымен  қол  жеткізеді.

Еңбек  өнімділігінің  көрсеткіші  қызметкерлердің  материалдық  жағдайын  жақсартумен  тікелей  байланысты.  Еңбек  өнімділігі  арттқан  сайын  еңбекақы – оған  төленетін  ақы да  өсіп  отыруы  тиіс.  Жалақының  еңбек  өнімділігінің  өсу  қарқынан  кейін  қалуы  немесе  артып  кетуі  дұрыс  емес.  Бұл  қатынас  бұзылса,  ол  еңбек  өнімділігін  арттыруға  деген  материалдық  мүдделілікке  кері  әсер  етеді.

Осылайша,  өндірістің  шығындар  құрылымындағы  көп  бөлігін  еңбекақыға  шығындар  алады  (   Қазақстан  өнеркәсібінде  13 -14 % ,  дамыған  елдерде – 20 -25 % ). Сондықтанда  шығарылатын  өнімге  еңбек  сыйымдылығын  азайту,  еңбек  өнімділігін  өсіру  мәселелерінде  өндірістің  әкімшілдік  қызметтігі  персоналдың  санын  азайту  орынды  болады.

Еңбек  өнімділігін  арттыру  оны  ұйымдастыруға  да  көп  көңіл  бөлу  қажет:  жұмыс  орындарын  дайындау,  оның  толықтай  жұмыс  жасауы,  еңбектің  арттыруға  басқада  әдістерді  қолдану.

Еңбек өнімділігін  арттыру  мақсатында  Кәсіпорындарда  жұмыс  күшінің  бәсеке  қабілеттілігін,  сапасын  жоғарылату  қажеттілігі  мына  факторлармен  анықталады: 

• Өндірістік  ресурс  ретінде  персонал  құнының  өсуі;
• Еңбекті  тиімді  қолдануды  және  ұйымдастыруды  жаңа  әдістерді  талап  ететін  бәсекелестер  тарапынын  қысым;
• Өндірісті  басқаруда  және  ұйымдастыруда  жаңа  әдістерді  талап  ететін  технологиялық  өзгерістер;
• Өз  жұмысшыларының  потенциалының  өсіміне  кәсіпорын  басшыларының  әлеуметтік  жауапкершілігі;
• Автоматтандырылған  жүйелердің  енгізілуі  және  оларды  басқаратын  жұмысшылардың  квалификациялық  деңгейінің  сәйкестілікті  талап  ету;
• Жұмысшылардың  интелектуалдық  дайындығын  арттырудың  қажеттілігі.

 

 

 

Пайдаланған әдебиет

1. ↑ Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
2. ↑ С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8
3. ↑ С. Әкімбеков, А.С. Баймұхаметова, У.А Жанандаров Экономикалық теория. Оку құралы. Жалпы редакция С. Әкімбековтікі. — Астана: 2002. ISBN 9965-408-99-8