Экономикалық теорияның қоғам дамуындағы орны мен рөлі

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ПАВЛОДАР ҚАЛАСЫ БІЛІМ БЕРУ БӨЛІМІ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОҚУЛАР МАТЕРИАЛДАРЫ

«ЭКОНОМИКАНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРДІҢ МАҢЫЗЫ»

( БІЛІМ БЕРУ  ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ТАМЫЗ МӘЖІЛІСІ

2008 ЖЫЛДАҒЫ  24-28 ТАМЫЗ)

А. С. Рахимжанова             экономика пәні мұғалімі

Павлодар 2008 

ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ТЕОРИЯНЫҢ ҚОҒАМ

ДАМУЫНДАҒЫ  ОРНЫ МЕН РӨЛІ

1. Экономика ұғымын  анықтау.
2. Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері.
3. Эконоимикалық теорияның даму кезеңдері.
4. Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары.

5.  Оқушыларды экономиканың тарихи даму кезендерін

     оқытудағы     практикалық қырлары.

1. Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуы  ежелгі заманнан басталады. Алғашқы қауым адамдарының  өндіріс, айырбас, тіршілік игіліктерін бөлу және тұтыну қатынастары жөнінде белгілі бір түсініктері болған. Олардың алғашқы қауымдық қоғамының экономикасын құрайтын құбылыстар туралы пікірлері әр түрлі уағыз бен тәртіп ережелерінде  ресімделген.  Бұл туралы бізге дейін жеткен Египет  папирустары, ежелгі үнді Ведалары, Хаммурапи  патшаның заңдарында көрсетілген. Бірақ бұл ғылым емес, тек қана оның ұрығы еді.

Экономика туралы ғылым табиғат  пен қоғам туралы адам білімінің жүйесі ретінде дамыған  құлдық қоғамда пайда болды.

Экономика туралы алғашқы түсініктер Ксенофонт, Платон, Аристотель және басқа да ойшылдардың еңбектерінде берілген. «Экономия» терминін алғаш ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасында үй шаруашылығы (ойкос-үй, шарушылық; номос – заң) деген ұғымды білдіреді. Термин Аристотель еңбектерінде де кездеседі, ол шаруашылықты екі түрге бөледі: экономия және хрематистика (баю, пайда таба білу шеберлігі). Оның түсіндіруі бойынша экономикадан хрематистика пайда болады.

Көп ғасырлар бойы «экономия (ойкономия)» сөзі үй шаруашылығын ұйымдастырып, жүргізу ережелерін қамтыған. Сонымен қатар феодалдық бытыраңқылықты жеңу, орталықтандырылған  мемлекетердің бірлесуі үй шаруашылығынжүргізу ережелері емес, жалпы ұлтық мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерінің  анықталуы қажет етті.  Осыған байланычсты «экономия» ұғымы жаңа мәнге ие болып, «саяси экономияға» айналды, ол грек тілінде полис – мемлекет; ойкос – үй шаруашылығы; номос -  заң дегенді білдіреді.

«Саяси экономия»  ұғымын ғылымға алғаш енгізген А. Монкретьен болатын. 1615 жылы оның «Саяси экономия тарктаты» деген еңбегі жарық көрді, мұнда мемлекеттік шаруашылықты жүргізу кеңестері мазмұндалған.

Саяси экономия ғылым ретінде XVI-XVII  ғасырлар аралығында пайда болған. Бұл кезеңде  қалыптаса бастаған еді.

Бұл кезеңнің алғашқы  экономикалық ілімі меркантилизм болды.

Экономикалық  теорияның дамуында оның пәні әр түрлі  анықталды. Меркнатилистер  бұл пәннің қызметі сыртқы  саудамен және мемлекеттің  ақша қорын молайтумен байланыста деп  санады. Классикалық саяси экономия мұны байлық туралы ғылым деп қараған. Максистердің қорытындысы бойынша, саяси экономия адамзат  қоғамының түрлі даму сатысындағы өндірісті, тіршілік игілігін бөлу, айырбастау мен тұтынуды басқару заңдарын зерттейді.  Меркантилистер  мен неоклассииктер бұл әркетті нарықтық  шаруашылық жағдайындағы сирек ресурстардың пайдалануымен байланыстырған. Кейнсиандықтар бұған мемлекеттің экономикалық  саясатының зерттелуі мен құрылу қажеттілігін қосқан; институционалистер бұл саясаттың әлеуметтік аспектісіне көңіл аударған.

2. Ғылымның  тақырыбы қоршаған дүниедегі зерттелетін құбылыстар шеңберін қамтиды.  Экономикалық теория – адамның шектеусіз қажеттіліктерін қанағатандырудағы қоғам өндірісінің сирек, шектелген ресурстарын бөлу, айырбастау және тұтыну туралы ғылым.  Экономикалық теория  зерттейтін құбылыстардың мәні экономикалық категория  мен экономикалық заңдарда көрсетіледі. Экономикалық категория дегеніміз -  эко.номикалық құбылыстардың  маңызды жақтарын көрсететін  жалпылама ұғымдар.  Экономикалық заңдар -  бұл экономикалық  құбылыстар арасындағы тұрақты, қайталанатын байланыс.  Табиғи заңдарға қарағанда  экономикалық заңдар тек қана  жақындаса келле әрекет етеді; түрлі тенденция мен  заңдылықтардың күресі арқылы көрінеді.  Қолданылу мерзімі бойынша барлық заңдар  жалпы және арнайы болып бөлінеді.

Экономикалық ғылым шеңберінде  талдаудың екі деңгейін бөледі, бұл оның екі дербес бөлімге: микроэкономика мен макроэкономикаға бөлінуін қамтамасыз етеді.

 Басқа ғылымдар  сияқты, экономикалық теория зерттеу  процесінде түрлі әдістер   мен құралдарды қолданады. 

Әдіс – таным тәсілі. әдістер жалпы және жеке  болады. Жалпы әдістерге – абстракция әдісі,  талдау, синтез, индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау т.б.; жеке әдістерге – экономикалық-математикалық модельдеу,  экстраполяция, баланстық, функцияоналдық т.с.с. әдістер жатады. Экономистің негізгі құралы теория мен байқау болып табылады.

Экономикалық  теорияда жиі қолданылатын жорамал  – ceteris paribus – басқаның тұрақтылығы  жағдайындағы тек қана айнымалы  шаманың өзгеруін  анықтайтын алғышарт. Олардың пайдаланылу себебі: жораламал әлемді түсіну болжамын оңайлатады.

Экономистер фактілерді зерделеп,  болжамдар ұсынғанда  жалпылама қорытында жасап, экономикалық әрекеттерге негіз болатын қағидаларды  ашады.  Түрлі құбылыстар мен беталыстардың  дамуын анықтау экономикадағы жағымды бағдарға жатады. Ал экономиканың тиімділігі жөнінде сөз болғанда, онда мұны нормативті экономикалық ғылым деп білеміз.

Экономикалық  теория әрқашан  экономикалық саясатты қалыптастыру үшін пайдаланылады.  

Экономикалық  саясат – мемлекеттің экономикалық мәселелерді шешудегі және оның механизмдерін әрекетке келтірудегі қызметі. Экономикалық теорияның зерттелуі мен қорытындылары жүргізіліп жатқан экономикалық саясатты жүзеге асыру, стратегиялық экономикалық болжаулар жасауда түрлі бағдарлама құру үшін қажет.  Экономикалық саясат  міндеттерін жүзеге асыру өз кезегінде экономикалық жүйені өзгертіп  жетілдіреді, ал бұл экономикалық теорияның дамуына жаңа ғылыми білімнің қалыптасуына әсер етеді.

 

3.

 

 

                  

      Теориялар                                                       Мәні

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Өндіріс – адам қоғамының өмір сүру негізі. Экономика екі іргелі экономикалық аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар  мен шектеулі ресурстар. Мұқтаждықтар – бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады.   Бір игіліктер шектеусіз мөлшерде болады, ал екіншісі – шектеулі. Соңғылары экономикалық игіліктер деп аталады.

Өндірістің түпкі мақсаты  – тұтыну болып табылады, яғни әр трүлі мұқтаждықтарды қанағаттандыру үрдісі. Дамуы бойынша мұқтаждықтар  сан жағынан да,  сапа жағынан  да түрленеді. Олардың осы ерекшелігі өндіріс дамуының ынталандырушы құралы болып табылады, мұның өзі жаңа мұқтаждықтардың пайда болуын негіздейді.

Экономикалық игіліктерді  өндіру үшін  ресурстар, яғни қоғамның әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланылады. Өндіріс үрдісінде    ресурстар өндіріс факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік.

Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды. Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін  табу керек,  ол үшін мына сұрақтарға жауап беру қажет: не өндіру керек? Қалай өндіру керек?  Не үшін өндіру керек?

Минималды  шығыстар арқылы максималды кірістер  табу қамтамасыз етілетін шешім дұрыс болады. Шешім  қабылдаудың негізгі критерийі  – рационалдық.

Шаруашылық қызмет үрдісінде  барлық субъектілер  тауарларды өндіру  және сатумен байланысты белгілі бір шығыстарға тап болады, - шығындар.

Баламалы шығындар немес пайдалан алмаған мүмкіндіктердің шығындары - бұл қаулыға жету үшін бас тартуға тура келетін нәрсе.

Өндірістік  мүмкіндіктердің қисық сызығы - ресурстарды толық пайдаланудағы баламалы нұсқаларды көрсетеді. Ол әр түрлі тауарлардың арасынан таңдау қажеттілігін көрсетіп, экономикалық  мәселенің мәнін бейнелейді.Қисық сызықтың ішіндегі әр бір нүкте ресурстардың толық емес пайдалануын білдіреді. Қисық сызықтан тыс жатқан  нүкте мүмкін емес өндірісті, яғни қолма-қол ресурстардың жоқтығын білдіреді.  Қисық сызықтың бойындағы нүкте бір тауардың екінші бір тауар өндірумен  алмастырылғанын білдіреді.  Мұның бәрінде өспелі баламалы шығындар заңы, пайдаланылмаған мүмкіндіктер,  байқалады. Бұл заңның мәні мынада:  қандайда бір тауардың қосымша мөлшерін алу үшін қоғам артылып жатқан басақа бір тауар мөлшерінен бас тартуы керек, яғни пайдаланылмаған мүмкіндіктердің артуынан. Экономикалық тиімділік – алынатын нәтижелер мен өндірістік шығындардың қатынасы. 

Экономикалық ұйымдастырылу мәселесі әр бір экономикалық жүйеде әр түрлі  шешіледі. Экономикалық жүйе – бұл  алдында тұрған мәселелерді –  не, қалай, кім үшін-шешу үшін қоғамның ұйымдастырылу тәсілі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          Пайдаланған әдебиеттер:

В. Крымова  «Экономикалық  теория». Кестелі оқу құралы. Алматы.   

2003ж

 

ЭКОНОМИКАНЫ ОҚЫТУДАҒЫ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРДІҢ МАҢЫЗЫ

Қ.Бекқожин атындағы №12 жалпы орта білім беру мектебі

А.С. Рахимжанова –  экономика пән мұғалімі

Экономиканы мектеп бағдарламасы бойынша оқытуда оқушылардың  пәнге, ғылымға деген қызығушылығын  танытатын, экономиканың тарихи даму кезеңдерінің ерешеліктері. Экономикалық ой – пікірлердің қалыптасуы ежелгі заманнан басталады. Алғашқы қауым адамдарының өндіріс, айырбас, тіршілік игіліктерін бөлу және тұтыну қатынастары жөнінде белгілі бір түсініктері болған.