Салык жуйеси

Сақтандыру компанияларының инвестициялары ішкі инвестициялық ресурстардың маңызды  құрамдас бөлігі бола отырып, өз елдерінің  экономикалық дамуында инвестициялық  мәні өте зор болып келеді. Сақтандыру резервтері әр түрлі қаржылық құралдар мен инвестициялық жобаларға  ұзақ мерзімге инвестициялау мақсатында орналастырылатындықтан сақтандыру компанияларының  инвестицияларының бос ақша ресурстары сақтандыру резерві түрінде жұмыс  капиталы ағынына трансформацияланып, капитал рыногында спекулятивтік  ойынға жиі қатыспайды. Сондықтан, сақтандыру компанияларындағы портфельдік  инвестициялаудың әдістемелік аспектілерін зерттеу көкейкесті болып табылады.

Зерттеу нәтижесінде сақтандырудың  инвестициялық қызметінің тиімділігін  дамыту проблемалары екі бағытта  қарастырылған. Бірінші жағынан, экономиканың инвестициялық және сақтандыру секторындағы мемлекеттің реттеуші рөлін нығайту  бойынша шаралар. Екінші жағынан, сақтандыру ұйымдарының қаржылық менеджментін жетілдіру сақтандыруды инвестициялау  тиімділігін дамытудың маңызды  рөлін арттырады және сақтандырушылардың маркетингтік саясатын жаңғырту бағытында  ұзақ мерзімді сақтық зейнетақы аннуитеттері сияқты, сақтандыру практикасына жаңа ұзақмерзімді сақтандыру қызметінің түрлерін әзірлеу және енгізу.

Сақтандыру компанияларының инвестициялық  қызметінің теориялық - әдістемелік  проблемаларын оқып үйрене отырып, отандық және шет елдердің сақтандыру компанияларының инвестициялық  қызметінің перспективалары мен  проблемалары қарастырылды. Зерттеудің бағыты сақтандыру компанияларының  инвестициялық қызметінің теориялық  аспектілерін талдау, сақтандыру компанияларының  инвестициялық қызметінің халықаралық  тәжірибесін зерделеу, Қазақстанның қаржы рыногындағы институционалдық инвесторы ретіндегі сақтандыру компанияларының маңызы мен рөлін  көрсету болып табылды.

Зерттеу үдерісінде, оңтайлы портфель – бұл бағалы қағаздар портфелінің  табыстылығы мен тәуекелінің  үйлесуі деп дәлелденді. Ұлттық қаржы  рыноктарының дамуымен және жергілікті қаржылық институттардың сыртқы қаржы  рыноктарында рыноктық инструменттермен белсенді сауда операцияларын жүргізуге  дайындығы әр түрлі рыноктық инструменттердегі  позициялармен байланысты рыноктық тәуекелді өлшеу мәселесі өзекті болып табылады.

Портфель – бұл жалпы мақсатқа жетудегі инвестициялық инструменттер  жиынтығы. Инвестициялық портфель ретінде  жеке және заңды тұлғалардың иелігіндегі  бағалы қағаздар жиынтығы түсінеді.  Кез келген портфель өздігінен белгілі  бір акциялар жиынтығынан, әр түрлі  тәуекелден қорғалған және  қамтамасыз етілген облигациялардан, сондай-ақ табысы тұрақты кепілдендірілген (яғни, негізгі қарыз сомасы бойынша  немесе ағымдағы пайыздарды төлемеу  бойынша тәуекел қаупі) бағалы қағаздардан  тұрады.

Портфель – корпоративтік облигациялар , әр түрлі қамтамасыз ету мен  тәуекел дәрежесіне байланысты облигациялар, сондай-ақ тұрақты табыспен кепілдендірілген, яғни негізгі сома және ағымдық түсімдер бойынша ең аз тәуекел қаупі бар  қағаздар жиынтығы. Портфельдік инвестициялау  қор рыногының әр түрлі секторларында  инвестициялық қызметті жоспарлауға, бағалауға және қорытынды нәтижелерді  бақылауға  мүмкіндік береді.

Осыған байланысты, түрі, қызмет ету  мерзімі және өтімділігі әр түрлі  бағалы қағаздарға жүргізілетін және біртұтас ретінде басқарылатын салымдары  бағалы қағаздар потфелін қалыптастырады. Қор рыногының қалыптасқан практикасында  инвестициялық портфель ретінде  жеке немесе заңды тұлғаларға тиесілі  бағалы қағаздардың басқарудың біртұтас объектісі ретінде көрініс табатын белгілі бір жиынтығы түсіндіріледі

Инвестициялық портфель – бағалы қағаздардың, депозиттік салымдардың  және инвестициялық жобаларды қаржыландыру қаражаттарының белгілі бір жиынтығы. Портфельді басқару өтімділік пен  табыстылықтың арасындағы тепе-теңдікті қолдауды қарастырады. 

Біздің ойымызша, портфельдің өтеу мерзімдері бойынша құрылымы – жоспар бойынша өтеу мерзімі болашақта  болатын бағалы қағаздардың жиынтығы. Негізгі төрт құрылым бар –  қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, балансталған және «гантелтектес». Қысқа мерзімді портфельде өтеу мерзімі жақын арада  болатын бағалы қағаздар ғана болады.

Сақтандыру компанияларының активтерін инвестициялық басқару тиімділігі тек қана жұмысқа қабілетті модельдердің іске асуымен мүмкін болады. Портфельдік  инвестициялау инвесторларға бірнеше  қосымша басымдықтар беретін  активтерді әртараптандыруды көздейді

Біріншіден, ұлттық рыноктағы мөлшермен  салыстырғанда әлуетті мүмкін болатын  инвестициялық инструменттердің саны ұлғаяды. Екіншіден, портфельдің әртараптандырылуы,  есебінен «тәуекел-табыс» ара қатынасының тиімдірек болуына мүмкіндік береді, бұл бір елден көбірек эмитенттердің бағалы қағаздар портфеліне қосылу мүмкіндігін туғызады және бұл тек бір ғана елдің эмитенттерінің бағалы қағаздарын инвестициялаудан гөрі тиімдірек. Сондықтан да, инвестициялау кезінде портфельге қосу үшін әлуетті активтер спектрін кеңейту, берілген тәуекел үшін жоғарырақ табыстылыққа немесе берілген табыстылық үшін төменірек тәуекелге әкеледі.

Бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру – бұл әр түрлі қаржылық инструменттер  жиыны арасында нақты бір мерзімнің  аяқталуымен олардың кері айырбастау және белгілі бір табыс (немесе шығын) алу мақсатында ақша қаражаттарының инвестицияланған сомасын үлестіру. Жұмыста бағалы қағаздар портфелін  қалыптасыру үдерісі келтірілген. Бұл портфельдің қалыптасуына инвестордың  мақсаттары және сол мақсаттар негізінде  жасалынатын инвестициялық стратегия  негіз болады.

Портфельдік инвестициялаудың негізгі  мақсаты бағалы қағаздар жиынтығына жеке бағалы қағаз тарапынан алғанда  мүмкін болмайтын және тек бағалы қағаздардың құрамдастыруы кезінде  мүмкін болатын инвестициялық сипаттамалар беру арқылы инвестициялау жағдайларын  жақсарту болып табылады.

       Инвестор көптеген портфельдердің ішінен өзіне қолайлы портфельді таңдап алады, өйткені портфельдер бір жағынан ең жоғарғы табыстылықты білдірсе, екінші жағынан болжамды табыстылық ең төменгі тәуекелді қамтамасыз етеді.

  Қазақстандық портфельдік менеджмент мектебінің осал жері туралы біздің ойымыз мынадай: Қазақстанда инвестициялық портфельдердің тәуекелін бағалауға қатысты және сақтандыру компанияларының инвестициялық портфельдерінің кейбір инструменттеріне қатысты зерттеулер жоқтың қасы. Қазақстанда инвестициялық портфельдерді басқару тиімділігін математикалық талдау әдісі нашар дамыған.

Сақтандыру компаниялары дүниежүзілік практикада негізгі институциалдық инвесторлар болып табылады. Олар қаржылық инструменттерге  қомақты  сомалар салады. Қазақстандағы сақтандыру компаниялары жөнінде бұлай деу  қиын. Егер 2000 жылы сақтандыру компанияларының  саны 42 болса, 2006 жылы 38 компания болды. Сақтандыру компанияларының активтері  абсолютті шамамен де, салыстырмалы шамамен де Қазақстанның қаржы қорында  және экономикада елеулі рөл атқармайды. Сақтандыру компанияларының активтері   2000 жылы  8,3 млрд теңгеден 2006 жылы 135,5 млрд теңгеге дейін көбейді (өсім 1532,5%). ЖІӨ қатысты сақтандыру компанияларының активтері онша өсе қойған жоқ: 0,3%-дан 1,4%-ға дейін ғана өсті. Сақтандыру компанияларының меншікті капиталы 2000 жылы 4,6 млрд теңгеден 2006 жылы 80,2 млрд теңгеге өсті (өсім 1643,5%), көрсеткіш ЖІӨ-ге қатысты 0,2%-дан 0,8%-ға көбейді.

 

Кесте  1 – Қазақстан Республикасы сақтандыру компанияларының даму үрдісі

 

Көрсеткіштер	Нақты
	2000 жыл	2001 жыл	2002 жыл	2003 жыл	2004 жыл	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл	2008 жыл	2009 жыл
Сақтандыру компаниялары-ның саны	42	39	33	32	36	37	38	40	42	44
Сақтандыру компаниялары-ның меншік капиталы, ( млрд. тенге)	4,6	5,3	6,1	9,0	24,1	35,9	80,2	142,6	224,6	330,8
ЖІӨ-ге %	0,2	0,2	0,2	0,2	0,4	0,5	0,8	1,2	1,6	2,0
Сақтандыру компаниялары-ның меншік капиталы, ( млн. долл.)	32,3	36,0	39,7	60,5	178,9	269,2	631,5	1 171,4	1 879,4	2 812,4
ЖІӨ-ге %	0,2	0,2	0,2	0,2	0,4	0,5	0,8	1,2	1,6	2,0
Сақтандыру компаниялары-ның активтері, ( млрд. тенге)	8,3	8,8	22,4	20,7	44,0	73,3	135,5	368,3	729,9	1 124,7
ЖІӨ-ге %	0,3	0,3	0,6	0,5	0,8	1,0	1,4	3,1	5,2	6,8
Сақтандыру компаниялары-ның активтері, ( млн. долл.)	58,2	59,8	145,7	139,1	327,2	549,9	1 066,9	3 026,1	6 108,0	9 562,2
ЖІӨ-ге %	0,3	0,3	0,6	0,5	0,8	1,0	1,4	3,1	5,2	6,8
Ескерту: ҚР қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі Агенттіктің мәліметтері  негізінде автормен есептелінді.

 

Соңғы жеті жылда сақтандыру компаниялары активтерінің ең жоғарғы өсімі - 154,5% 2002 жылы болды. 2006 жылдың нәтижесі бойынша  сақтандыру компанияларының активтерінің өсімі 84,7% болды. Қорыта айтқанда сақтандыру рыногының өсуі өте қарқынды, оны 3 бөлікке бөлуге болады: міндетті сақтандыру, нақты ерікті-мәжбүрлі сақтандыру және ерікті сақтандыру. Алдыңғы екі бөліктердің  арқасында қарқынды өсу пайда  болды. Жұмыс берушінің міндетті сақтандыруы жөніндегі Заң күшіне енді. Оған бөлінетін сыйақылардың мөлшері 9-10 млрд. теңгені құрайды. Халыққа және ұйымдарға кредиттер беру өсіп отыр, бұл «ерікті-мәжбүрлі» сақтандыру рыногының өсуіне үлкен көмегін тигізеді. Ерікті сақтандыру рыногына келсек, біздің бағалауымызша, мұндағы өсу 10%-дан аспайды.

2006 жылы Қазақстанның қор биржасында  жасалған операциялардың жиынтық  көлемі барлық секторларда   169,3 млн.доларға ( 220,8 % ЖІӨ) жетті  және  1999 жылмен салыстырғанда  3228,0% жетті. Бұл Қазақстанда қор  рыногының дамымағаны жөніндегі  сөздердің шындыққа жанаспайтындығын  дәлелдейді. 

Биржалық айналымды ұлғайту  репо операциясының көлемінің өсуі  арқылы және шетел валюталарымен  мәмілеге отыру арқылы жасалады. Мемлекеттік  емес бағалы қағаздармен жасалған мәмілердің көлемінің өсуі ерекшелік болып  табылады. Акциялар мен облигациялардың  рыногын капиталдандырудың тез  өсуі байқалады. Бірақ бұл көбіне акциялардың бағасының өзгеруі  және борышқорлық қарыз алу рыногының  кеңеюінің арқысында жүзеге асырылады.

Сақтандыру компанияларының жиынтық  инвестициялық портфелінің құрамында 2006 жылы бағалы қағаздар инвестициясы 44,6%, бұл бағалы қағаздар 51,5 млрд. теңге  құрайды. 2005 жылы бұл көрсеткіш 92,1% болды. Бұл сомаға мемлекеттік бағалы қағаздар (Қаржы Министрлігі мен Ұлттық Банк) инвестициялары кіреді.

Бағалы  қағаздарға инвестицияның мұндай қомақты  сомасының салынуын сақтандыру компанияларының  клиенттер алдындағы міндеттемелерін, сақтандыру жағдайларын өтеу үшін керектігімен түсіндіруге болады.

Жалпы алғанда, 2009-20012 жылдар аралығындағы сақтандыру компанияларының портфельдік инвестициялары көбіне мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы жүзеге асырылды. Мемлекеттік емес бағалы қағаздарға инвестициялар портфельдік инвестициялардың аз ғана бөлігін құрайды. Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: біздің елімізде әзірге сақтандыру рыногы инвестициялық климаттың дамуының қозғаушы күші болмай отыр. Алайда, соңғы жылдардағы Қазақстандағы сақтандыру секторының сандық әрі сапалық көрсеткіштерінің өсуіне байланысты еліміздегі қор рыногының шоғырлануы жайында да айтуға болады.

Нақты қаржылық инструменттерге сақтандыру резервтерін инвестициялау үдерісін талдай келе, біз сақтандыру компанияларының  инвестициялық портфелін басқаруды  және оның алгоритмін құруды анықтауға  әрекет жасадық. Сақтандыру резервтерінің  инвестициялау объектісіне және үдерісіне талдау жүргіздік.  Зерттеу  бағытын таңдау – Қазақстанның қор рыногының қазіргі жағдайы мен даму перспективаларын талдау, сақтандыру компанияларының инвестициялық портфелінің инструменталдық құрылымы қарастырылды, сақтандыру резервтерін инвестициялауда қаржы тәуекелдерін басқару мысалдары келтірілді.

Тиісінше, сақтандыру компаниясында  тәуекел-менеджмент жүйесін құруда, қаржы-шаруашылық қызметтің барлық бағыттарында тәуекелдің көрінісі мен  әсер етуінің күрделі сипатын  мүмкіндігінше ескеру қажет. Осындай, тәуекел көріністерден қорғанудың тиімді тәсілі, тәуекел-менеджментінің көпвекторлы жүйесі болып табылады. Оны сызба арқылы көрсетуге болады.

Жұмыста, коммуникацияның деңгейлес  жүйесімен байланысты сақтандыру компанияларындағы  тәуекел-менеджменті жүйесінің сызбасы  берілген (сурет 1).

 

 

 

 

 

ҚАЙТА САҚТАНДЫРУДЫ БАСҚАРУ

Сатуды басқару (сақтандыру)

IT- технологияны басқару

IT- маркетингі жӘне жарнаманы басқару

Бухгалтерия

Юристік басқару

Қаржылық басқару

Инвестицияны басқару

Әкімшілік-шаруашылық басқару ҚЫЗМЕТІ

Актуарды басқару

Шығынды реттеуді басқару

БЭК-офисті

басқару

Компания басқармасы

«Үйлестіру орталығы»

Коммуникация жүйесі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шартты белгілеу:

 

 тәуекел  туралы  ақпарат  беру,  олардың  сандық  және  сапалық  сипаттамасы,  алдын  алу  шаралары.

 

  компаниялар  арасындағы коммуникацияның  деңгейлес  жүйесі.

 

 

Сурет 1– Коммуникацияның  деңгейлес  жүйесімен сақтандыру  компаниясындағы  тәуекел-менеджменттің  жүйесі

 

Сақтандыру  компанияларының инвестициялық  портфелін басқаруды жетілдіруді  қарастыра отырып, сақтандыру резервтерін  инвестициялаудағы басымдылық бағыттарына, инвестициялық портфельдің экономика- математикалық моделін және Қазақстанның сақтандыру компаниясының инвестициялық  қызметінің механизмін жетілдіру перспективаларына  байланысты ұсыныстар берілді.