Вернадскийдің ноосфера туралы концепциялары

 

        Жоспар:

 

 

I. Кіріспе

  

II. Негізгі бөлім

    1. И.В. Вернадский

    2.Ноосфера

    3. Вернадскийдің  ноосфера туралы концепциялары

 

III. Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ноосфера туралы ілімнің  негізін биосфера және адамзат бірлігі  болып табылады. Адам өзі табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ол әрқашан табиғаттың  құрамында болады, табиғат адамға өзіндік әсерін тигізеді.  Бұл жағдай адамзаттың тарихи дамуының биосфера эволюциясындағы рөлін, оның ноосфераға өту мүмкіндігін көрсетеді. Тек қана табиғат адамға өз әсерін тигізіп қоймайды, қарама – қарсы әсер де бар.  Бұл әсер адамзат ақылы дұрыстап ойластырлған жағдайда ноосфераға өтуіне негізгі фактор болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Табиғат құбылыстарын бақылай  отыру нәтижесінде тірі организмдер қоршаған ортамен байланысқа түсетіндігі және оны түрлі мөлшерде өзгертетіндігі анықталды. 17 ғасырдың басында биосфера туралы алғашқы мәліметтерді голландиялық ғалымдар Б. Варениус (1629-1695),  Х. Гюйгенс, және де танымал француз журналисті  Ж. Бюффон (1707-1788) еңбектерінде кездестіреміз. Кейін, француз журналисті Ж.Кювье (1769-1832) тірі организмдер тек қана қоршаған ортамен байланысу арқылы ғана өмір сүре алады деп жариялайды. Басқа зерттеушілер – француз химиктері Ж. Б.Дюма (1800-1884), Ж. Бусенго (1802-1887), неміс химигі   Ю. Либих (1803-1873) жасыл өсімдіктердің әлемдік газ алмасу процесіндегі және топырақ ерітінділерінің өсімдіктер қоректенуіндегі маңызын атап көрсетті.    Көптеген ғалымдар организмдердің өздерінің қоршаған ортасымен байланысын зерттеп алды, соның нәтижесінде биосфера туралы жалпы мағлұматтар жинақталына бастады. Ж. Б. Ламарк өзінің «Гидрогеология» атты еңбегінде бүкіл 1 тарауды тірі организмдердің жер бетіне тигізетін әсеріне арнады. Ол былай жазды: «...табиғатта аса ірі күш бар, ол аса қуатты және әрқашан активті болады. Тірі организмдердің түрлі жер бетінде орналасқан заттарға әсері оның сыртқы қабатын құрайды».  Бұл сөздерді негізге ала отырып,  тірі организмдердің және олардың шірінділерінің үлкен, әрі маңызды геологиялық рөлі бар деп айта аламыз. Ұлы географ және натуралист А. Гамбольд (1769 - 1858) өзінің «Космос» атты еңбегінде сол кездегі Жер және Ғарыш туралы білімдерді жинақтады. Осыны негізге ала отырып, ол бүкіл табиғи процесстермен құбылыстардың өзара байланыстылығы туралы идеяны дамыта түседі. Жердің биосферасының анықталған табиғи жүйе ретінде өмір сүруі, біріншіден, бүкіл тірі организмдерінің қатысуымен өтетін энергия және заттың айналымымен сипатталады. Бұл айналым идеясы неміс натуралисті Я. Молешот еңбегінде көрсетіледі. Ал,  XIX ғасырдың 80-жылдарда неміс физиологы В.Пфеффер (1845- 1920)  ұсынылған тірі организмдерді қоректену әдістеріне байланысты 3 топқа (автотрофті, гетеротрофті, миксотрофті) бөлу идеясы ғылымда үлкен жаңалық болды. Ол биосферадағы зат алмасуының негізгі заңдарын түсіндірді. Биосфера туралы ілімнің пайда болуын, көбінесе ұлы француз натуралисті Ж. Б. Ламарк (1744-1829) атымен байланыстырады. Ол «биология» терминін қолдануды ұсынған ғалым еді. Ал «биосфера» анықтамасы алғаш рет Австрия геологы Э. Зюсспен 1875 ж., Альпы тауларындағы жұмыстарында ұсынылды. Бірақ, Зюссте биосфераның рөлі туралы мәліметтер жоқ. Биосфера туралы біршама кең ауқымды мағлұматты біз Вернадскийден (1863- 1945) кездестіреміз.      

 

 

 

 

 

 

Ноосфера

Ноосфера (гр. νόος – сана және σφαῖρα – орта, шар) немесе Антропосфера (грек. antһropos — адам, spera — қабық) — биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі; адамның саналы түрде жүргізген іс-әрекеттерінен туындайтын жер сферасындағы барлық өзгерістер мен олардың дамуын анықтайтын басты фактор;ғаламдағы адамзаттың мекендейтін аясы. Адам баласы уақыт пен кеңістікке қатысты биосфера шегінде және ғарышта өмір сүре алады. Бірақ адамзаттың тұрақты мекені — Жер..[1]

Ноосфера – ақыл-ой сферасы деген  түсінікті алғаш 1927 жылы француз ғалымдары Э.Леруа (1870 – 1954) мен Тейяр де Шарден Пьер (1881 – 1955) енгізген.

XX ғасырдың 30 – 40-жылдары ноосфераны  материалистік тұрғыдан сипаттап  жазған В.И. Вернадский болды.  Ол ноосфераны биосфера мен  қоғамның өзара қарым-қатынасынан  туындайтын тіршіліктің жаңа формасы, бұл саналы, ақыл-ойы жетілген адамзаттың бағыттауымен қалыптасатын биосфераның жаңа эволюциялық жағдайы деп түсіндірді.

 Ноосфера – табиғат заңдылықтарының  қоғамның ойлау заңдарымен және  әлеуметтік-экономкалық заңдылықтармен тығыз байланысып жататын біртұтастығын (бүтіндігін) басқарушы жоғарғы тип. Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы бұрын игерілмеген жерлерді игеріп, бұрын пайдаланылмай келген табиғат байлықтарын пайдаға асырып қоймай, ғарыш кеңістігін, ғаламшарларды игеруге, ядролық қарулар жасауға мүмкіндік берді.

Жер ғаламшарындағы органикалық дүние  эволюциясының бірнеше кезеңдерін ажыратады. Бірінші кезең — заттардың  биологиялық айналымы пайда болып, биосфераның қалыптаса бастауы. Екінші кезең — тіршіліктің күрделене түсіп, көп жасушалы организмдердің пайда болуы. бұл екі кезеңді ғылымда биогенез, яғни тіршіліктің толық мәнінде пайда болу кезеңі деп атайды. Биосфера эволюциясының үшінші кезеңі — адам қоғамының пайда болуымен ерекшеленеді.

Биосфера эволюциясының келесі жаңа кезеңі — қазіргі деңгейі. Мұны ғылымда ноосфера кезеңі деп атайды. Грекше "noos" ақыл-ой, сана, "sphaira" — шар деген ұғымды білдіріп, "саналы қабық" деп аталады. Ноосфера — адамның санасы, ақыл-ойы шешуші рөл атқаратын биосфераның жаңа эволюциялық деңгейі.

Ноосфера ұғымын ғылымға 1927 жылы француз  ғалымдары Э.Лepya мен П.Тейяр де Шарден енгізді. Олардың ұғымы бойынша  ноосфера биосферадан да жоғары деңгейдегі, бүкіл ғаламшарды қамтитын "ойлау  қабығы".

1930—1940 жылдары В.И. Вернадский  ноосфера туралы ілімді дамытып, терендете түсіндірді. Ол ноосфераны биосфера эволюциясының жаңа сапалы деңгейі, биосфера мен адам қоғамының байланысында пайда болған деп қорытынды жасады.

В.И. Вернадскийдің пікірі бойынша: "Ноосфера — табиғат пен қоғам  заңдылықтары өзара бірігіп әсер ететін біртұтас жоғары жүйе". Биосфераның ноосфераға ұласуы кезінде бүкіл адамзат бірігіп шешетін мәселелерге ерекше көңіл бөлу қажеттігін ғалым атап көрсетті.

Ноосфера кезінде бүкіл адам баласының ақыл-ойы, санасы, ғылымы және әлеуметтік еңбегі бір арнаға түсуі керек. Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты адамның саналы ақыл-ойы басқарған кезде ғана жеңіске жетеді деп атап көрсетті. Ноосфера кезінде табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланыс айқын байқалады. Бұл кезде бүкіл адамзат үшін ғылымды дамытып, табиғаттың да, қоғамның да бір-бірімен үйлесімді өркендеуіне жол ашылу керек. Бұл кезде әрбір жеке тұлғаның да өсуіне көңіл бөлінеді.

Биосфераның ноосфераға ауысу кезеңіне орыс ғалымы М.И.Будыко терең талдау жасаған (1984 ж.). Ол биосфераның қалыптасуында адамзат қоғамының біртұтас екендігін ұмытпау керектігін ерекше ескертті. Қазіргі кезде ғылыми-техникалық прогресс бүкіл Жер шарын қамтып отыр. Энергияның жаңа көздерін бүкіл адамзат бірлесе отырып, пайдалануға басты назар аудару көзделуде. Ноосфера кезінде Жер бетіндегі барлық халықтың тіршілік деңгейін және қоғамның қажетін көтеру үшін биосфераның қалыпты жағдайын сақтауға айрықша көңіл бөлінеді.

Соңғы жылдары экологиялық мәселелер  — бүкіл адамзатты толғандырып  отырған күрделі мәселелердің біріне айналып отыр. Қоғамның өркендеп дамуы, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланумен тығыз байланысты. Қазір табиғат байлықтарын дұрыс пайдаланбаудан және технологиялық процестердің жетілмегендігінен қоршаған ортаның ластануы адамның денсаулығына да қауіп төндіруде. Адам денсаулығын сақтау, адамның үзақ өмір сүруіне кажетті жағдай жасау — қоғамның басты міндеті. Ол үшін қоғам мен табиғат арасындағы үйлесімді байланысқа ерекше назар аударылады. Осыған сәйкес казіргі кездегі әлеуметтік экология ғылымының басты мәселесінің бірі—адам денсаулығына зиянды жағдайларды болдырмау.

XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап  ауқымды түрде экология ғылымы  да қалыптасып келеді. Оның зерттейтін  басты бағыттарына да әлеуметтік  экология және адам экологиясы  жатады.

 Табиғат құбылыстарын бақылай отыру нәтижесінде тірі организмдер қоршаған ортамен байланысқа түсетіндігі және оны түрлі мөлшерде өзгертетіндігі анықталды. 17 ғасырдың басында биосфера туралы алғашқы мәліметтерді голландиялық ғалымдар Б. Варениус (1629-1695), Х. Гюйгенс, және де танымал француз журналисті Ж. Бюффон (1707-1788) еңбектерінде кездестіреміз. Кейін, француз журналисті Ж.Кювье (1769-1832) тірі организмдер тек қана қоршаған ортамен байланысу арқылы ғана өмір сүре алады деп жариялайды. Басқа зерттеушілер – француз химиктері Ж. Б.Дюма (1800-1884), Ж. Бусенго (1802-1887), неміс химигі Ю. Либих (1803-1873) жасыл өсімдіктердің әлемдік газ алмасу процесіндегі және топырақ ерітінділерінің өсімдіктер қоректенуіндегі маңызын атап көрсетті. Көптеген ғалымдар организмдердің өздерінің қоршаған ортасымен байланысын зерттеп алды, соның нәтижесінде биосфера туралы жалпы мағлұматтар жинақталына бастады. Ж. Б. Ламарк өзінің «Гидрогеология» атты еңбегінде бүкіл 1 тарауды тірі организмдердің жер бетіне тигізетін әсеріне арнады. Ол былай жазды: «...табиғатта аса ірі күш бар, ол аса қуатты және әрқашан активті болады. Тірі организмдердің түрлі жер бетінде орналасқан заттарға әсері оның сыртқы қабатын құрайды». Бұл сөздерді негізге ала отырып, тірі организмдердің және олардың шірінділерінің үлкен, әрі маңызды геологиялық рөлі бар деп айта аламыз. Ұлы географ және натуралист А. Гамбольд (1769 - 1858) өзінің «Космос» атты еңбегінде сол кездегі Жер және Ғарыш туралы білімдерді жинақтады. Осыны негізге ала отырып, ол бүкіл табиғи процесстермен құбылыстардың өзара байланыстылығы туралы идеяны дамыта түседі. Жердің биосферасының анықталған табиғи жүйе ретінде өмір сүруі, біріншіден, бүкіл тірі организмдерінің қатысуымен өтетін энергия және заттың айналымымен сипатталады. Бұл айналым идеясы неміс натуралисті Я. Молешот еңбегінде көрсетіледі. Ал, XIX ғасырдың 80-жылдарда неміс физиологы В.Пфеффер (1845- 1920) ұсынылған тірі организмдерді қоректену әдістеріне байланысты 3 топқа (автотрофті, гетеротрофті, миксотрофті) бөлу идеясы ғылымда үлкен жаңалық болды. Ол биосферадағы зат алмасуының негізгі заңдарын түсіндірді. Биосфера туралы ілімнің пайда болуын, көбінесе ұлы француз натуралисті Ж. Б. Ламарк (1744-1829) атымен байланыстырады. Ол «биология» терминін қолдануды ұсынған ғалым еді. Ал «биосфера» анықтамасы алғаш рет Австрия геологы Э. Зюсспен 1875 ж., Альпы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

И.В. Вернадский

 

В. И. Вернадский – ұлы  ғұлама, геохимияны, биохимияны, радиогеология  ғылымдарының негізін құрағандардың  бірі.    В.И.Вернадский факторларды аса жоғары бағалаған, гипотезалардың материалды өмірдің шындығын көрсеткенін талап еткен. Оның концепциядары әрқашан маманданған жұмыстың тәжірибесіне толы болды.  

Биосфера туралы фактілер биологиялық ғылымдар (ботаника, география, топырақтану) дамуымен жинақталынды. Кейін, аңдар, өсімдіктер және минералдардың қоршаған ортамен байланысы туралы тереңірек мағлұмат В. В. Докучаевтің еңбегіңен көруге болады. Сонымен, биосфера деген не? Оның өмір сүру заңдылықтары және қасиеттері қандай? Вернадскийдің биосфера туралы мағлұматтары өте өзекті. Кейде, оның жұмыстарында қарама-қайшылықтар кездеседі, бірақ оның барлығы бірігіп келгенде белгілі бір жүйе – биосфера туралы ілімді құрайды. Биосфера ілімі туралы алғаш рет Сорбонн университеті тындады. Вернадский оларға 1924-1932 жж. геохимиядан лекция оқыған еді.      

Вернадский алғашқы  боп өмірді тұтас дүние, геологиялық  өзіндік нәрсе деп есептеуге  бастады. Біз биосфераның белгілі  бір бөлігі екенімізді айтқан. Ол биосфераны айрықша геологиялық дене, оның құрылымы және функциялары Жер және Ғарыш қасиеттеріне байланысты болады деп есептеген. Ал тірі ағзалар, популяцилар, түрлер және бүкіл тірі зат – биосфера құрылымының формалары.  

Вернадскийдің шын ұлылығы  қазіргі уақытта ғана бізге көріне бастады. Оның болашақты көздейтін терең философиялық идеялары адамзат тағдырына түгелімен байланысты.  Ол 1885 жылы оны Мәскеу университетінің минералдар бөлмесінің сақтаушысы атанды. Бұл жерде жұмыс жасай отырып, ғалым көп жерлерге барып, химиялық және кристалды лабораторияларда жұмыс істейді және геологиялық экспедициялар жүргізеді. 1897 жылы өзінің докторлық диссертациясын қорғайды да Мәскеу университеті профессоры болады. 1906 ж. оны сол университеттің Мемлекеттік кеңесіне сайлайды. 1921 ж. Вернадский Мәскеуде ғылыми институт ашып, оның директоры атанады.

«Біз жаңа ғана тәуелсіз ғылыми ой,  Homo sapiens қиялының аса үлкен қуатын сезініп келеміз. Адамның табиғатты билеуі әлі алда» - деп Вернадский өз еңбектерінде жазған.    

 

 

 

                   Вернадскийдің ноосфера туралы концепциялары

 

Өмірдің және биосфераның  пайда болуы қазіргі уақыттағы  жаратылыстанудың мәселесі болып отыр. Тірі организмдердің биосферада аумағында  дамуы, оның ноосфераға өтуіне жол ашады. (грекше «ноос» - ақыл)   Ноосфера ұғымы табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынас жасау сферасын түсіндіреді. 

 

Ноосфера – биосфераның  жаңа эмоционалды күйі, бұл кезде  адамның ақылды іс-әрекеті – оның дамуының бірден-бір факторы. Ноосфераға адам және табиғат байланысы сай: ойлау, әлеуметтік-экономикалық заңдардың және  табиғат заңдарының байлансы.   

Кейде, Вернадский ұсынған  ноосфера туралы ілім жаналық емес, жай ғана адамның географиялық ортамен  байланысын зерттейді деген пікірлер айтылады. Бірақ, мұндай сәйкестендіру  дұрыс емес. Себебі, географилық орта - өнеркәсіпке, мәдениетке, тұрмысқа әсерін тигізетін жер қабаты, ал ноосфера - өнеркәсіптің, мәдениеттің, тұрмыстың сол қабатқа әсері.  Озон қабатының жойылуы – органикалық ерітінділер әсерін іске асырылуда, бірақ ол әлі географиялық ортаның элементі бола қойған жоқ, себебі ол әлі де өнеркәсіп, мәдениет, тұрмысқа әсерін тигізбейді. Бұл – геогрфиялық орта емес, ноосфераның факті. 

Вернадский бойынша, ноосфера басқаша көзқарасты қажет етеді: біріккен ақылды ой арқылы әлемдік  табиғи процестерді қадағалап отыру. Бұл биосфераның жаңа күйіне біз, өзіміз сезінбей-ақ отырып  жаңа ғана жетіп келе жатырық. Оның аты ноосфера. 

 

Қазіргі таңда аса  үлкен өзектілікті Вернадскийдің  биосферадан ноосфераға өту туралы ілімі алып келеді. Бұл экологиялық  проблемаларды шешудің бірден-бір жолы. ХХ ғасырда болатын ғылыми-техникалық революцияның биосфераға тигізетін әсерін Вернадский алдын-ала болжап қойған. Биосфераның заңдылықтарын түгелімен анықтау нәтижесінде ғана  табиғат байлықтарын өнімді түрде қолдануға жол ашады.  Тірі организмнің биосферадағы іс-әрекетін жалғастыра отырып адам баласы жаңа Жер планетасында болып көрмеген химиялық реакциялар құрастыруда.

 

              Вернадский Жер планетасының  геологиялық тарихын зерттей  отырып, биосферадан ноосфераға  өткізетін жаңа геологиялық күш – адамзаттың ғылыми ойы деп айтады. Бірақ, Вернадский еңбектерінде аяқталған және қарама-қайшылықсыз биосфераның өзгерісі – ноосфераның материалды негізі туралы мәлімет жоқ.    Оның еңбектерінде ноосфераның құрылу шарттары да жазылған. Бұл шарттарды атайық:

Адаммен бүкіл Жер  планетасын қоныстандыру

Байланыс құралдарының күрт өзгеруі және мемлекетаралық байланысты қамтамасыздандыру;

Жердің бүкіл мемлекеттері арасында саяси байланыс орнату;

Биосферада өтетін процесстерде адамның геологиялық рөлінің артуы;

Биосфера шекараларын  кеңейту және ғарышқа шығу;

Жаңа энергия көздерін ашу; Расширение границ биосферы и выход в космос.

Діндердің және халықтардың  теңдігі; Открытие новых источников энергии.

Халықтың ішкі және сыртқы саясаттағы рөлінің артуы;

Ғылыми ойдың діннің, саясаттың, саяси жүйенің ықпалынан  тәуелсіздігі; 

Халықтық білім беру жүйесінің ойластырылған жүйесі. Еңбекшілердің жағдайын жақсарту;

Жердің алғашқы табиғатын  ақылды оймен адамның материалды, эстетикалық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыздандыратын етіп өзгерту;