Жоспар
1.Кіріспе
2. Негізгі
бөлімі
а)Атмосфераның ластану және қоршаған
ортаға әсерін бағалау.
б)Ластанған
атмосфералық ауаның адамға,өсімдіктер
мен
жануарлар дүниесіне зиянды әсері.
в)Күкірт оксидтері.
г)Көміртек оксиді.
3.Қорытынды.
4.Қолданылған
әдебиеттер
Атмосфераның
ластануы және қоршаған ортаға әсерін
бағалау
Атмосфера
бүкіл әлемнің тіршілік ортасы
Атмосфера ауасының шекарасы
болмайды. Ол жер шары халықтардың
ортақ байлығы болғандықтан оның
сапасы, тазалығы адамзат үшін
ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның
құрамдас бөлігі. Атмосфера бірнеше
қабаттан – тропосфера (10-12км), озон
қабаты стратосфера (40-50км), мезосфера
(70км), термосфера (80км) және экзосферадан
(800-1600км) тұрады. Әр қабаттың өзіне
тән атқаратын қызметі, газдық
құрамы, тіршілік нышаны болады.
Әсіресе, тропосфера мен озон
қабатының тіршілік үшін маңызы
ерекше.
Бүгінгі таңда
атмосфера ауасының тазалық сапасы
бұрынғы кезден ауытқуда. Оның
негізгі себептері – ауаға
адамның антропогендік іс-әрекетінен
болатын әртүрлі газдардың шығарлыуы.
Оларды ауаны ластағыш заттар
деп атайды.
Негізінен атмосфераның
адам үшін атқаратын қызметі
жоғары Атмофера – бұкіл әлемді
таза ауамен қамтамасыз ете
отырып, тіршілікке қажетті газ
элементтерімен ( оттегі, азот, көмір
қышқыл газы, аргон т.б) байытады
және жерді метеорит әсерлерінен,
күн және ғарыштан келетін
түрлі зиянды сәулелерден қорғайды,
зат және энергиялық алмасуларды,
ауа райының кызметін реттеп,
жалпы жер шарындағы тұрақтылықты
үйлестіріп отырады.
Бірақ, адам
баласы үшін орасан зор пайдалы
ауа бассейіні соңғы жылдары
күрделі өзгерістерге ұшырап
отыр. Ең басты себеп ауаның
ластануы. Атмосфера ауасының сапалық
күйінің көршеткіштері оның ластану
дәрежесі болып саналады. Егер
атмосфера ауасында ластағыш
заттардың шекті мөлшерлі
концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан
асып кетіп сай келмесе, онда
ауаны ластанған деп саналады.
Ластағыш заттардың
негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер,
зауаттар, жылу энергетикасы, қару
жарақтарды сынау, ғарыш кемелер
мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған
объектілерден атмосфераға түскен
заттар ауа құрамындағы компоненттерінің
қатысумен химиялық немесе фотохимиялық
өзгерістерге ұшырайды. Содан соң
пайда болған химиялық өнімдер
суға, топыраққа түсіп, барлық
тірі организімдерді, ғимараттарды,
құрлыс материалдарын бүлдіреді.
Біздің республикамызда
атмосфера ауасына шығарылатын
зинды заттар мен газдар, т.б. бөгде
химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу
институтының үнемі бақылауында
болып отырады. Ол көршеткіштер әр жылға
және тоқсанға жіктеліп « Ақпараттық
экологиялық бюллетень» журналы
арқылы көпшілікті хабардар етеді.
Атмосфераның
ластану индексін (АЛИ) бағалау
бойынша 1995-2000 жылдар аралығында
ауасы ең көп ластанатын қалаларға
Ленингор, Зырян, Алматы, қалалары
кіреді. Әрине бұл үнемі өзгеріп
отырады.
Өйткені аталған қалалардағы
өнеркәсіптің т.б. ластану көздерінің
жұмыс істеу қарқыны бірдей емес.
Мысалы, 1995 жылдары ең көп ластанған
қалалардан бірінші орынға Жезқазған,
Балқаш қалалары шықса, ал 1999-2001 жылдары
Ленингор мен Өскемен шығып отыр.
Бұл жерде қара металлургияның ластағыштары
және түсті металлургия кәсіпорындарынан
шығатын қалдықтар көп. Алматы мен
Зырян қалаларының зиянды заттарды
сейілтуге метрологиялық жағдайы
қолайсыз.Атмосфера тұрақты көздерден
шығатылатын зиянды заттардың мөлшері
(АЭБ-келтірілген деректер) қалалар
бойынша : Павлодар (763,0 мың т.), Қарағанда
(601,6 мың т.), Жезқазған (487,0 мың т.),
Шығыс Қазақстан қаларында (170,0 мың
т.), Қостанай (170,0 мың т.), Ақмола (120,0
мың т.), Атырау (90,0 мың т.) облыстары
болды. Бұл аймақтарда жылу энергетикасы,металлургия,
мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.
Ластанған атмосфералық
ауаның адамға,өсімдіктер мен жануарлар
дүниесіне зиянды әсері
Белгілі бір ортада сол
жерге тән емес,жаңа физикалық,химиялық
және биологиялық заттардың болуын
немесе бұл заттардың табиғи орташа
көпжылдық деңгейден жоғары болуын
ластану д.а.Атмосфераның ластануы
табиғи (жанартаулар атқылауы,орман
өрттері,шащды құйындар,үгілу)және
антропогендік (өнеркәсіптер,жылу энергетикасы,ауыл
шаруашылығы)жағдайда жүруі мүмкін.
Атмосфераның табиғи
жолмен ластануы жанартаудың
атқылауына (Жер шарында бірнеше
мың жанартау бар, олардың 500-ден
астамы белсенді), тау жыныстарының
үгітілуіне, шаңды дауылдардын тұруына,
орман өрттеріне (найзағай түскенде)
теңіз тұздарының желмен аспанға
көтерілуі мен ауадағы сулы
ерігінді тамшыларының құрғауына,
өлген организмдердің іріп-шіруі
процестеріне байланысты. Атмосфераны
табиғи жолмен ластайтындарға
аэропланктондар, яғни, әртүрлі ауру
қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ
споралары, кейбір өсімдіктердің
тозаңдары, сонымен қатар космос
шаң-тозаңдары жатады. Космос шаңы
атмосферада жанған метеориттер
қалдықтарынан пайда болады. Секундыша
атмосфера арқылы үлкен жылдамдықпен
(11-ден 64 км/сек дейін) 200 млн-ға
жуық метеориттер ауа қабатынан
өтіп отырады да, 60-70 км биіктікте
көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардын
айтуы бойынша тәулігіне жер
бетіне 1018 кішігірім метеориттер
түседі.
Жыл сайын жерге
2-5 млн тонна космостық шаң
түсіп отырады. Табиғи шаң да
Жермен жанасқан атмосфераның
құрамдық бөлігіне жатады. Ол
ауада қалқып жүретін радиустары
10-16-10-5м шамасындағы бөлшектерден
тұрады. Атмосфераның төменгі қабаттарын
шаңмен ластайтын көздердің арасында
шөлді дала мен басқа да
сусыз даланы айрықша атап
кетуге болады. Атмосферадағы шаң
буды суға айналдырумен қатар,
күн радиациясын тікелей сіңіреді
және тірі организмдерді күн
сәулесінен қорғайды. Заттардың
биологиялық жолмен ыдырауы көп
мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың,
көмірсутектерінің, азот оксидтерінің,
көміртегі оксиді мен диоксидінің
және т.б. түзілуіне және олардың
атмосфераға түсуіне апарады.
Атмосфералық ластануға табиғаттың
алапат құбылыстарының қосатын
үлесі айтарлықтай. Мысалы, орта
есеппен жанартаулардың атқылау
нәтижесінде жылына атмосфераға
30 - 150 млн/т газ және 30 - 300 млн/т
ұсақ дисперсті күл тасталып
отырады. Тек Пинатубо (Филиппин)
жанартауы атқылаған кезде (1997
ж.) атмосфералық ауаға 20 млн тонна
күкірт диоксиді шығарылды. Жанартаулар
атқылағанда атмосфераға бірқатар
химиялық ластағыштар - сынап,
мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі
орман өрттері салдарынан да
атмосфера көп мөлшердегі шаңмен
ластанады.
Кейбір ғалымдардың
айтуынша, қазіргі кездегідей ауа
райының ыстық болуы шамамен
55 млн жылдай бұрын да болған.
Солтүстік теңізде, қазіргі Норвегия
аумағында геологиялық авария
болып, жанартау лавалары үлкен
мұнай қабаттарынын астына енген.
Нәтижесінде атмосфераға 2 млн
тоннаға жуық буланған мұнай
өнімдері бөлінген. Сол кездегі
осы жағдай неге адып келгені,
қанша уақытқа созылғаны белгілі.
Атмосфералық ауадағы сол шаңды
күлдер 200 ООО жылға созылған еді.
Қазіргі үрдіспен, алдағы 20 жыл ішінде
атмосфераға тағы да осындай
мөлшерде ластауыштар бөлінетін
болады.
Атмосфералық ластанудың
антропогендік (жасанды) көздеріне
өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік,
жылу энертетикасы, тұрғын үйлерді
жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы
және т.б. жатады . Тек өндірістік
кәсіпорындардың ғана қоршаған
ортаға әсер етіп ластауын
мынадай негізгі түрлерге белуге
болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар,
отын, электр энергиясы, су, қалдықтар.
Атмосфераға таралатындар: газ, бу,
ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс,
ультрадыбыс, діріл, электромагнитті
өpic, жарық , ультракүлгін және
лазерлі сәулелендірулер және
т.б. Ауаны ластайтын компоненттердің
химиялық құрамы отын-энергетика
ресурстарының және өндірісте
қолданылатын шикізаттың түріне,
оларды өңдейтін технологияға
байланысты болады. Атмосфераға
бөлінетін 52 Гт әлемдік антропогендік
шығарындының 90%-ын көмір қышқыл
газы мен су буы құрайды
(бұлар әдетте ластағыштар қатарына
кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың
құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар
кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең көп
мөлшерде, яғни, тонналап атмосфераға
шығарылатындыларға қатты бөлшектер (шаң,
түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт
диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары,
күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек
жатады.
Ғалымдар, экологтар ғана
емес, жұмысы мұнай кен орындарымен
байланысты көптеген адамдар
- мұнай өндіру кезінде бөлініп
шығатын газдарды пайдаға асыру
(утилизация) мәселелерін көтеріп
жатыр. Үкімет теория жүзінде
бұл бағыттың маңызды екенін
көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы
жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше
жақын арада іс жүзінде қолға
алынатынын да айтты. Алауларда
газдарды жағу арқылы Қазақстан
бағалы энергетикалық ресурстардан
қағылып отыр. Мұнан басқа бұл
газ ластаушылардың бірі ретінде
планета температурасының өзгеруіне
әсер ететін қуатты көздердің
бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада
атмосфералық ауаны ең қатты
ластайтын көздерге, әсіресе, күлі
көп шығатын көмірлерді пайдаланатын
жылу энергетикалық кешендерді
де жатқызып келді. Экономикалық
дағдарыс кезінде қалада амалсыздан
көнтеген өнеркәсіп орындары
тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы
көміртеті оксиді мен азот
оксидінің мөлшерінің артуы саны
күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер
есебінен болды. Қазақстанның
үлкен қалаларында көп тараған
химиялық ластаушы - күкіртті газ
(күкіртті ангидрид). Зерттеулер
өкпе паталогиясы мен атмосфералық
ауаның ластануының арасында
тікелей байланыс бар екенін
көрсетеді. Күкіртті ангидридтің
мөлшерінің көбеюі бронхиалды
астма мен созылмалы бронхит
ауруының асқынуьша алып келеді.
Ластанған атмосфера
ауасының көп таралған түрлері және
олардың адам организміне әсері
ластаушылар |
көздері |
әсері |
альдегидтер |
Автокөлік түтіні |
Тыныс алу жолдары тітіркенеді |
аммиак |
Жарылыс кезінде және тыңайтқыштар
себу кезіндегі химиялық процестер |
Тыныс алу жолдарының қабынуы |
арсиндер |
Мышьяк,қышқыл және металл |
Бүйректі зақымдайды,қанның
қызыл клеткаларының бұзылуы |
Көміртегі оксиді |
Автокөліктен бөлінетін
түтіндер |
Қандағы оттегінің мөлшеріне
әсер етеді |
хлор |
Әкпен жұмыс |
Көздің шырышты қабығы
мен тыныс алу жолдары ауруларын
тудырады |
Көміртегі оксиді |
Көмірді жағу |
Өкпедегі жұмысына әсер етеді |
фосген |
Химия өнеркәсібі |
Жөтелу,өкпенің тітіркенуі |
Күкірт диоксиді |
Мұнай мен көмір жағу |
Адамның құсқысы келіп
кеуде клеткасы қысылады,басы ауырады |
Фторлы сутек |
Мұнай тазалау |
Ас қорыту жолдары қабынады |
Күкіртті сутек |
Битумды көмір |
Адамның құсқысы келеді,тамақ
пен көздің тітіркенуі |
Индустриалды дамыған
елдерде атмосфераны ластайтын
негізгі көздер - автокөліктер, транспорттың
басқа түрлері және өндіріс орындары.
Зерттеу мәліметтері бойынша
антропогендік әсерден атмосфераға
жыл сайын 25,5 млрд. тонна көміртегі
оксиді, 190 млн тонна күкірт оксиді,
65 млн тонна азот оксиді, 1,4 млн
тонна хлорлы және фторлы көміртектер
(фреондар), көмірсутектің, қорғасынның
органикалық қосылыстары, сондай-ақ
қатерлі ісік ауруын тудыратын канцерогенді
заттар бөлінеді. Ең таза ауа мұхит
бетінде. Ауылды жерлерде ауа құрамындағы
шаңды қоспалар мұхит бетімен
салыстырғанда 10 есе, кішігірім қалаларда
35 есе көп. Ал үлкен қалалар үстінен
қара тұманды байқауға болады. Мұнда
шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда
200 еседен аса көп. Лас ауа ірі
қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін
созылады. Бұл лас тұман жазда
күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз
да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын
Автокөліктерден бөлінетін заттар.
Атмосфера құрамындағы оттегі
мен көмірқышқыл газының тұрақты
болуы жалпы ауа бассейінің тепе-теңдігіне
әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организімдер
үшін тыныс алуды қамтамасыз ете
отырып, топырақ пен судағы бүкіл
химиялық реакцияға қатысады. Оттегі
жетіспеген жағдайда жануарлар мен
адамдар тұншыға бастайды.
Оның өндіруші көзі –
жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп
жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл
газының да ауадағы шекті мөлшері
көбейсе адамдар мен жануарлардың
тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан
ауа құрамындағы негізгі екі газдың
тепе - теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс.
Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік
атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап
отыр. Ауаны ластауға жер шарындағы мемлекеттер
өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай
түрліше үлес қосып келеді.
Күкірт оксидтері.
Біз тыныс алатын ауада, көптеген
зиянды заттар бар. Олар қатты бөлшектер,
мысалы күл бөлшектері, асбест, көмірсутектердің
суда еріген ұсақ тамшылары және әр
түрлі газдар. Бұл ластағыштардың
барлығы адам организміне биологиялық
әсер етіп, тыныс алуын қиындатады,
жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысын
тежеп ауруға шалдыұтырады. Ауадағы
күкірт диоксиді мен көміртек (2) және
(4) оксидтерін қарастырып көрейік.
Күкірт (4) оксиді
SO2 суда еруі нәтижесінде қышқыл
жаңбырлар түзіледі H2O+SO2=H2SO3.
Бұл газ негізінен жылу электр станциясы
отындары (мазут, қоңыр көмір, күкіртті
мұңай өнімдері) жанғанда бөлінеді.
Күкіртті оксиді
адамдар мен жануарлардың тыныс алу жолдарына
әсер етіп тыныс алуды қиындатады. Өсімдіктерде
хлорофиллдердің бұзылуына әсер етіп
әтижесінде фотосинтез процесі нашар
жүреді, өсу баяулайды, ағашты өсімдіктердің
сапасы төмендеп, ауыл шаруашылығы дақылдарының
өнімі азаяды. Атмосфералық ауа құрамында
күкірттің көп болуы металдардың таттануын
(коррозия) үдете түсіп, ғимараттардың,
ескерткіштердің, өнеркәсіп бұйымдарының
сапасын төмендетеді. Өнеркәсіпті аудандарда,
ауылды жерлермен салыстырғанда темір
20 есе, алюминий 100 есе тез таттанып бұзылады.
Энергетика өнеркәсіптің барлық салаларының
- транспорттың, коммуналды және ауыл шаруашылығының
еңбек өнімділіғін арттыратын, халықтың
әл-ауқатын көтеріп, дамуына ықпал ететін
негізгі қозғаушы күш. Отын-энергетикалық
кешен - жанармайларды барлау және өндіру,
тасымалдау, тарату және пайдаланудан
тұратын салааралық жүйе. Бұлардың құрамына
отын өнеркәсібі (Мұнай, газ, көмір) және
халық шаруашылығындағы басқа салалармен
тығыз байланысты электроэнергетика кіреді.