Каспий теңізінің экологиялық проблеммалары

ДК - сыртқы құрылғылары 

ДК - сыртқы құрылғылары Ақпаратты енгізу құрылғылары.Клавиатура ақпаратты енгізуге арналған негізгі  құрылғы. Ең көп тараған клавиатуралар 101 және 102 пернелерден тұрады. Клавиатурадағы пернелерді төмендегідей блоктарға бөлуге болады: алфавитті-цифрлық пернелер, олар перне тақтаның сол жағына орналасқан. Ол клавиатураның негізгі бөлігі болып табылады. Бұл бөлікте латын, орыс, қазақ әріптері, цифрлар, тыныс белгілер және басқа да символдар орналасқан.• функционалдық пернелер, бұл символдық пернелердің үстіндегі жолға орналасқан. Олар латынның F (F1, F2, …, F12) әріптерімен белгіленген. Функционалдық пернелер компьютерде күрделі амалдарды тез орындауға арналған. • Цифрлық пернелер немесе калькулятор блогы, олар символдық пернелердің оң жағына орналасқан. • Курсорды экран бетінде басқару пернелері. Олар арқылы экранда символ орналасқан орынды анықтайды.Бұлардан басқа бірнеше арнайы пернелер орналасқан. 1. Entеr немесе енгізу пернесі.2. Бос орын пернесі. Бұл пернелердің ішінде ең ұзын перне, ол символдардың бір-бірінен ажыратып жазуға пайдаланылады. 3. Backspase пернесі. Бұл перне курсордың алдындағы символды өшіруге пайдаланады. 4. Shift пернесі. Бұл жазба әріптерді баспа әріптерге және керісінше өзгертуге пайдаланылады. 5. Caps Look пернесі. Егер оны бір рет басып қойса, баспа (үлкен) әріптер теріледі, ал оны екінші рет басса, кіші әріптер теріледі.6. Delete пернесі. Бұл перне меңзердің оң жағында тұрған символды өшіреді. Жарық (световое) қалам – ұшында жарық сезгіш детектор бар, кәдімгі қаламға ұқсас құрылғы. Егер осындай қаламды диплей экранына жақындатып тигізсе, онда жанасқан жерде координат бас нүктесі орналасқан тік бұрышты координат жүйесі пайда болады. Қаламды экран бетімен орын ауыстырса сурет пайда болады. Графикалық планшет қағаз бетінде сурет салғандай дисплей экранында сурет салуға мүмкіншілік береді. Сканер - қағаздағы көріністі дисплей экранына түсіруге арналған құрылғы, ол арқылы сурет, график, текстерді сканерлеуге (енгізуге) болады. Сканер көрністі машина кодына ауыстырып, компьютер жадына жазады. Басқару құрылғылары.Мышь (тышқан). Қазіргі кездегі компьютерлерге ақпараттарды енгізуге арналған маникулятор Мышь құрылғысымен жабдықталған. Тышқанның екі түрі болады: үш батырмалы және екі батырмалы. Екі батырмалы тышқан жиі пайдаланылады, себебі, ортаңғы батырма жұмыс кезінде көп пайдаланылмайды. Джойстик. Бұл компьютерлік ойындар экранда жылжитын объектіні басқаруға арналған рычагты манипулятор. Джойстик қораптан және қолға ұстағыштан тұрады. Қолға ұстағышты немесе қорапта бір немесе бірнеше батырмалар болады. Ұстағышты айналдыру және батырмаларды басу арқылы компьютерге басқару әрекетін береді.Ақпаратты шығару құрылғылары.Мониторлар тексті және графикалық ақпаратты экранға шығаруға арналған. Олар түрлі түсті, монохромды болып келеді және екі режимнің біреуінде жұмыс жасайды: текстік және графикалық. Текстік режимде монитордың экраны шартты түрде бөлек бөліктерге бөлінеді, таңба орындарына көбіне әрбіреуінде 80 символдан (таңба орны) болатын 25 жолдан тұрады. Әрбір таңба орнына кодтау кестесінің алдын-ала берілген 256 символының біреуі шығарылуы мүмкін, сонымен қатар кестені, диаграмманы және рамкіні салу үшін қолданылатын псевдографикалық символдар да қолданылуы мүмкін.Графикалық режим экранға графиктерді, суреттерді және т.б. шығаруға арналған. Бұл режимде әр түрлі шрифтермен текстік ақпаратты да шығаруға болады. Бұл режимде монитор экраны монохромдық монитор үшін жарық немесе күңгірт болатын нүктелерден, ал түрлі түсті монитор үшін бірнеше түстің біреуін қабылдайтын нүктелерден тұрады. Горизонталь және вертикаль бағыттағы нүктелер саны рұқсат ету мүмкіндігі деп аталады. Монитордың рұқсат ету мүмкіндігі экранның өлшеміне тәуелді емес. Мониторда рұқсат ету мүмкіндігі үлкен болатын графиктік режим жасау үшін монитор жұмысын басқарып отыратын адаптер немесе видеоплата керек. Адаптерді таңдарда рұқсат ету мүмкіндігіне қатысты өз сұранысыңызды, дербес компьютерге жалғау тәсілін (жүйелік және локальдік шина арқылы) ескеру керек. Кескінді экран бетін шығару үшін процессор алдымен суретті адаптердің жадысына немесе видеожадыға жазады. Принтерлер – ақпартты қағаз бетіне шығаратын құрылғылар. Олар монохромды және түрлі-түсті болып бөлінеді. Ақпартты қағазға түсіру тәсілдеріне байланысты олар ромашкалық немесе литерлік, матрицалық, сия бүріккіштер, термографиктік және лазерлік принтерлер болып бөлінеді. Литерлік принтерлердің жұмыс жасау принципі механикалық баспа машинкасындай. Олардағы символдар тізбегі шектелген, және олар графиктік ақпаратты шығара алмайды. Басу жылдамдығы онша үлкен емес – бір бетке 5 минуттан 80 секундке дейін, бірақ шуыл деңгейі біршама жоғары. Матрицалық принтерлердің жұқа металл инелерінен тұратын баспа ұштары болады. Ұштары басылатын қағаздың бойымен қозғалады, ал стерженьдер қажет уақытта боялған лента (бір тондық немесе түрлі-түсті) арқылы қағазды соғып тұрады. Бұл принтерлер текстілік ақпаратты да, графиктік ақпаратты басады, ал бір бетті 50 секундтен 60 секундқа дейінгі жылдамдықпен басады. Ең кең тараған 9 және 24 баспа инесі бар принтерлер, бірақ 48 инесі бар принтерлерде бар.Сия бүріккіш принтерлер кескінді арнайы тамшылар арқылы қағазға бүркіп істелінетін арнайы сиялардың ұсақ тамшылары арқылы қалыптастырады.Термографиктік принтерлер кескінді қағазға түсіру үшін қыздыруды пайдаланады. Термографиктік принтерлерді тура қыздыру және жылу тасымалдау принтерлері деп бөледі. Тура қыздыру принтерлері үшін арнайы химиялық қабаты бар қағаздар қолданылады. Қыздырылған нүкте мен қағаздың байланысқан жерінде химиялық реакция болады және нүктенің түсі өзгереді. Түрлі-түсті баспалар жасайтын бұл принтерлерді тіптен дыбыссыз деуге болады, бірақ арнайы қағаз бен бояйтын лента жұмыс құнын жоғарылатып жібереді. Лазерлік принтерлер жұмыс барысында ксерография принципін қолданады: кескін қағазға арнайы барабан арқылы түседі, яғни бояу бөлшектері электрленіп тартылады. Басушы барабан компьютердің командалары бойынша лазер көмегімен электрленеді.Бұл принтердің басу сапасы өте жоғары. Рұқсат ету мүмкіндігі 1 дюймға 300-600 нүкте. Басу жылдамдығы 1 бетіне 15-тен 5 секундке дейін.Плоттер (графиктұрғызғыш) – сызбаларды қағазға шығаратын құрылғы. Плоттерлер қағаздар рулонымен жұмыс істейтін барабандық типке және планшеттік типке (қағаз парағы жазық столда жатады) бөлінеді. Аудиоплата (sound blaster) – дыбысты шығаратын құрылғы. Оның әуенді және дыбысты мәліметті жазуға, жасауға және редакциялауға мүмкіндіктері бар. Дыбысты шығару және жазу үшін аудиоплатадан басқа дыбыстық колонкалар мен микрофондар қажет. Басқа есептеу жүйелерімен байланыс жасау құрылғылары Сенсорлық экран – жарық қаламұшының әр түрлі мүмкіндіктерін қамтитын құрылғы. Экранға жақындатып кескінді қозғауға болады, сондай-ақ компьютерге кейбір орындауға арналған командаларды беруге болады. Модем – телефондық канал бойынша бір компьютерді екіншісімен қосуды қамтамасыз ететін құрылғы. Компьютерге қосу тәсілдері бойынша модемдер жүйелік блокқа қойылатын және сыртқы коммуникациялық портқа арқылы жалғанатын болып бөлінеді. Модемдер бір-бірінен мәліметтерді тасымалдаудың максимал жылдамдығы арқылы өлшенеді. Ол Бодпен (1 бод=1 бит/сек) өлшенеді. Факс-модем – модемнің мүмкіндіктерін қамтитын және басқа факс-модемдер мен факстік кескіндерді алмастыратын және қарапайым телефакстық аппараттар арасында да мәлімет тасымалдайтын құрылғы. Желі-адаптері – компьютерді жергілікті желіге қосатын құрылғы. Мұнда тұтынушы желіге қосылған басқа компьютерлер арасында ақпарат алмастыра алады. ДК құрылымының функциональді-логикалық негізі Электронды есептеуіш машина (ЭЕМ) немесе компьютер – бұл ақпаратты шығаруға, өңдеуге және жинақтауға арналған программалар мен техникалық құрылғылардың жиыны. Ең көп тарағаны, кез-келген жұмыс орнында құруға ыңғайлы, көлемі шағын есептеуіш машинасы дербес компьютерлер. Компьютердің жүйелік блогы ДК ең аз конфигурациясының құрылымы үш компоненттен тұруы керек: жүйелік блок, дисплей және клавиатура. Жүйелік блок – бұл құрылғы, өзінің құрылымында ДК-нің негізгі техникалық компоненттерін қамтиды: микропроцессор, жедел жады, тұрақты жады, адаптерлер және бақылаушылар, коммуникациялық порттар, қатты дискіге жинақтағыш, иілгіш дискіге жинақтағыш, компакт–дискіге жинақтағыш, қоректену блогы. Жүйелік блоктың сырты темір корпуспен қапталған, алдыңғы бетінде Power тоққа қосуға арналған айырғыш және Reset компьютерді қайта жүктеуге арналған батырмалары орналасқан. Ішкі құрылысы құрылғылардың жиынынан тұрады, онда жүйелік плата (материнская), сыртқы жады және қоректену блогы құрылғыларға арналған бөліктер. Аналық (материнская) плата. Бұл диэлектрлік материалдан жасалған пластина, онда мыналар орналасуы тиіс: микропроцессор, BIOS модулі, жедел жады модулі, жүйелік шина, ресурс ұлғайту ұяшығы, кварцты резонатор және көмекші микросхемалар.Сопроцессор – жылжымалы үтірлі санды өңдеуге мүмкіншілігі бар құрылғы. Мұндай сандармен есептеулер жүргізгенде әр амал үшін микропроцессордың көмегімен бірнеше оншақты амалдардың моделі жасалады.Машиналық графиканы және басқа жағдайларда жылжымалы үтірлі санды үдемелеп қолданылса, ғылыми есептеулер үшін компьютерді қолдану тиімділігін төмендетеді. Сопроцессордың көмегімен амалдарды орындау жылдамдығын 5-15 есе арттыруға болады.

Ақбөкен, киік (лат. Саіга татаріца) – жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см, салм. 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салм. 22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы «Құралайдың салқыны» деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады.

^[2] Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді.

Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек  науқаны біткеннен кейін табынға  көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер  бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады.

Ұрғашы киіктер  текелерге қарағанда майды көп  жинай алмайды. Күйек кезінде  орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ  лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны «құралайдың суығы» деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз.

Рецонстрұцтед ранге (уһіте) анд цұррент дістрібұтіон оф тһе туо сұбспеціес Саіга татаріца татаріца (греен) анд Моңғол ақбөкені (ред)

Енесі алғашқы  сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама  қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі – ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады.

Көктем шыға, солтүстікке  қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп  іздей бермейді. Олар жаңа өнген  шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары «команда» болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды.

Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне  қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда  киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады.

Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады.

Археологиялық қазба жұмыстары  кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі ВІІ-В ғасырларда қашалып салынған екен. ХІВ-ХВІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің «Киік» деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты.

Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы – Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені – Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес.

ХІХ ғасырдың аяғында ХХ ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. «Қазақстанда 20-жылдардың  басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді», – деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский.

1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі – ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны – 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен.

Үкімет ақбөкендерді 2006 жылы «Қызыл кітапқа» ендірді. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлді. Ал үстіміздегі жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткізіп отыр. Әрине бұл игі шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен «Ештен кеш жақсы» деген емес пе? Өсімтал жануар күтімі көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейіп, әлі-ақ даламыздың сәнін келтірер.^[3]

АҚБӨКЕН

САХАРАНЫҢ КЕРБЕЗІ АТАНҒАН ЖАНУАР НЕГЕ АЗАЙЫП БАРАДЫ?

Киік – қазақ елі үшін киелі  жануарлардың бірі. Елімізде ежелден  мекендеп келе жатқан бұл жануарды халқымыз ерекше қадірлеп, қастерлеген. Қазақ фольклорында ақбөкенмен байланысты аңыздар өте көп. Оның көзі ботаның көзіндей қап-қара, сондықтан ақындардың «Ақбөкен сахараның ботакөзі», «Адамның көздеріндей екі көзің» деп жырға қосуы оның қайырымдылық сұраған бейкүнә қасиетіне арналған болуы керек. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бүгінде осы киелі жануардың 85 пайызы Қазақстанды мекен етеді екен. 
Кеңес Одағы кезінде 1919 жылдан бастап 1954 жылға дейін киікті аулауға қатаң тыйым салынды. Сол 35 жылда Қазақстанда ақбөкеннің саны 6 миллионға жетті. Сөйтіп, 1954 жылдан 1975 жылға дейін Қазақстанда кәсіптік жолмен 5 миллион киік ауланып, одан 90 мың тонна ет, 1,7 миллион шаршы метр бағалы тері және 480 тонна мүйіз сатылған. Нақтылы деректерге сүйенсек, сол жылдары біздің республика орта есеппен бір жылда киік өнімдерін сатудан 3,5 миллион АҚШ доллары көлемінде табыс тауып отырған. 
Кезінде киікті белгілі жоспар бойынша аулаумен Бетбақдала, Ақтөбе және Жезқазған аңшылық шаруашылықтары айналысты. Қабылдау пункттері мұздатқышпен қамтамасыз етіліп, үлкен тоңазытқыштар 1500 бас киік етін қабылдай алатын. Ақбөкеннің жеңіл диеталық дәмді еті Англия, Франция, Швеция, Венгрия сияқты мемлекеттердің сұранымы бойынша экспортқа жөнелтілді. Қазір мұның бәрі көзден бұлбұл ұшты. Қолда бардың қадірін білу былай тұрсын, соңғы 7-8 жылда киіктерді браконьерлік жолмен аяусыз қырып салдық. Ал, өткен ғасырдың 76-жылдары киіктер саны 1,5 миллионнан асты. Дәлірек айтқанда 1 миллион 600 мыңды құраған. Өкінішке қарай, олардың саны 2003 жылы 21,3 мың басқа дейін күрт төмендеді. Бұл киіктің мүйізін емдік мақсатқа пайдаланудың салдары екені түсінікті. Дегенмен, мемлекет осы аң түрін сақтап қалу және қорғау мақсатында тиісті шара қолдануының нәтижесінде, бүгінде киіктер саны республикамызда 102 мың басты әрең құрап отыр. Соның 82 мыңы, яғни, басым бөлігі Қостанай облысы мен Бетпақдаламен астасып жататын Теңіз көлі популяциясына тиесілі. 
Қазіргі таңда киіктер тек Қазақстанды ғана мекен етіп жатыр. Ақбөкендер Қытай мен Түрікменстаннан мүлдем жоғалып кеткеніне жиырма жылдай болды. Ал 5 мыңға жуық киік Қазақстаннан Өзбекстан аумағына жыл сайын әрлі-берлі көшумен болады, 10 мыңға жуық киік Қалмақияның қорығында мекен етіп жатыр, 2,5 мыңға жуық бас Моңғолияда қалпына келтірілуде. Ал қазақ жерінде киіктердің үш түрі мекендейді. Олар: Орал, Батпақдала және Үстірт киіктері. Өкінішке қарай, бүгінде Үстірт киіктері, яғни Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданында екі жылдан бері киіктердің жаппай қырылу жағдайлары орын алып келеді. Бәрімізге мәлім, өткен жылы қырылған киіктер саны 12 мыңнан асқан болатын. Бір өкініштісі өлген киіктердің 90 пайызын олардың аналықтары мен лақтары құрап отырғандығы өкінішті-ақ. 
Биыл Торғай өңіріндегі Жангелді ауданында жаппай қырылып қалған киіктер саны 543-ке жетті. Жануарлардың 508-і аналық бас. Олардың неден өлгені анықталды. Ал бұған дейін жергілікті мамандар ақбөкендердің өлімін «Союз ТМА-22» ғарыш кемесінің қонуымен байланыстырған. Яғни, кемеден тараған химиялық қалдықтар шөпке сіңіп, оны жеген жануарлар уланды деген болатын. Алайда Ауылшаруашылығы министрлігі бұл ақпаратты жоққа шығарды. Осыған байланысты Отандық және халықаралық ұйымдардың сарапшы-мамандарымен бірігіп, киіктердің өлімінің себебін зерттеген мамандар киіктер пастереллезбен қоса шүйгін шөпті шектен тыс көп жеуі салдарынан іші кеуіп, буынып өлді деген байлам жасап отыр. 
Ветеринар-вирусолог маман Әділқасым Жақыпбаевтың айтуынша, киіктердің өлу оқиғалары орын алысымен бұл бағытта көп жұмыс жасалған. Киіктердің өлімінің себептерін анықтаумен көптеген диагностикалық лабораториялар мен ғылыми-зерттеу институттары айналысты. Ақырында халықаралық сараптау комиссия құрылып, сонау Лондоннан арнайы профессор шақырылған. Ә. Жақыпбеков: «Осы комиссия киіктер өлімінің себебін жан-жақты барынша терең зерттей келе, киіктер шырыны көп өсімдіктерді шектен тыс көп жеудің салдарынан іші кеуіп, содан соң демі жетпей тұншығып өлген деген байламға келдік. Біз былтыр 14 мамырда киіктер қырылған аймақта жаңбыр жауғанын білеміз. Ал 15 мамыр күні қалың тұман болды. Ауа райының осындай жағдайларынан соң жануарлардың қырылуы басталды. Ал зертханада табылған пастереллезбен киіктер шын мәнінде ауырған», – дейді ол. Оның айтуынша, әдетте жануарлар екі себептен өледі. Біріншісі – жүрегі тоқтауы себепті, екіншісі – дем жетпеудің салдарынан. Осы жолы дем жетпеуге тап осы шектен тыс шөп жеудің салдарынан жануардың іші кебу жағдайы әсер еткен. Оқиға орын алған жерді тексеру барысында сонымен қатар Борсы және Айдарлы ауылдары сияқты тағы бірқатар аймақтарда қауіпті жерлердің бар екендігі мәлім болды. Шөптің қауіптілігі оның шырынының көп болуында және шық басуында болып отыр. 
Жалпы мамандардың пікірінше пастереллездің қоздырғышы жануардың организмінде болады. Аталмыш аурудың қозуы үшін оған зорығу (стресс) фактілері әсер етеді. Ол жануарлардың ұзақ жол жүруі, олардың өзге аймақтың жануарларымен бірігуі, аштық пен оның салдарынан зиянды шөптерді азық ету сияқты факторларға байланысты. Сонымен қатар пастереллез организмге өсімдік арқылы да келеді. Ал мұндай факторлар киіктер қырылған аймақта бар. Сондықтан осы қауіпті аймақтарды залалсыздандырған жөн. 
Сахараның сұлу кербезі – киіктің бүгінгі күйі кімді болса да күйзелтпей қоймас. Бір кездері қазақ даласында сан мыңдап өріп жүрген киікті атып, мүйізін сыртқа сатып, пайда табуды кәсіпке айналдырдық. Сөйте-сөйте бір кездегі сансыз киіктен бүгінде санаулы ғана тұяқ қалды. Киік мүйізіне деген сұраныстың артуы, Қытай елінде мүйіз бағасының қымбат болуы сахара сұлуына сор болып жармасты. 
«Кей қазақ кәсіп қылған киік атып, мүйізін пайда қылып, шетке сатып» бұл ұлы ақын Сәкен Сейфуллиннің 1924 жылы жазған атақты «Ақсақ киік» поэмасынан. Аталмыш өлеңнің жазылғанына 80 жылдан асса да әлі де өзінің өзектілігін жойған жоқ. Себебі киіктің мүйізі әлі де пұлданып жүр. Бұрын қайда сатылғанын қайдам, қазіргі мүйіздің бәрі Қытай асады. Жарнамасы да көше-көшеде жарқырап тұр. 
Мамандардың айтуына қарағанда, көп жағдайда қаскөйлер киікті тек мүйізі үшін ғана атады екен. Өйткені, бейресми деректерге қарағанда, аспанасты елінде киік мүйізінің бір келісін 4-8 мың АҚШ доллары аралығында сатуға болатын көрінеді. Соған орай елімізде де киік мүйізінің бір келісі 200 мың теңгеге дейін барады екен. Ең қызығы, біздің елде киік мүйізімен қолға түскен адамға нақты жауапкершілік те қарастырылмапты. Тек киік атып қолға түссеңіз ғана бір бас киік үшін 200 айлық көрсеткіш мөлшерінде айыппұл төлеу белгіленген. Ал мүйіздің ақшасына тойынғандар үшін бұл айыппұл түк те емес. Міне, осы бағалар браконьер біткенді күндіз – күлкіден, түнде – ұйқыдан айыруда. Осының салдарынан қаладағы қазақ қырда киік қуып жүр. Аң қорғау инспекторлары жарнама арқылы ізге түскенде олар Қарағанды облысы, Баршын кентіне таяу орналасқан Теңіз көлінің түбінен бірақ шыққан. Міне, дәл осы ен далада киіктің Теңіз-Бетпақдала популяциясы мекен етеді. Осыны білген Жезқазған, Қарағанды, Астана маңындағы браконьерлер осы сайын даланы көп торуылдайды. Бұл аймақ – Бетпақдаланың бір пұшпағы. Киіктің баласы – құралайды көргің келсе, осында кел. Қазақтың басқа жерінен пана таппаған жарықтық жануар Қорғалжыңға жақын Теңіз көлінің томарлары мен сортаң батпағын баяғыдан жайлап келеді. Тағы тіршілік перзентін табиғаттың өзі қорғап тұр бүгінде. Соңына қуғын түссе тура Теңізге тартады. Себебі, сор батпақ көліктің қозғалысына кедергі. Салпаңқұлақ аңшы еріксіз тізгін тежейді. Соның арқасында бөкендер жан сақтап отыр. Браконьерлердің көбі киікті атып өлтіріп, мүйіздерін қырқып алады да, денелерін тастап кетеді. Қытай елінде киік мүйізі Тибет медицинасында қолданылады. Ол елде киік мүйізінің бағасы жоғары. Сондықтан да Қытайға заңсыз апарып мүйіз сату тоқтамай тұр. Қазір бұл мәселе қаралып жатқанымен, нақты шешімін таба қойған жоқ. Заң бойынша киік атқаны үшін ғана жаза қолданылады, ал мүйізге жаза жоқ. «Арнайы заңның жоқтығы мүйіз саудасын ашық жүргізуге жол ашып отыр» дейді мамандар. Бұған көз жеткізу де қиын емес. «Киік мүйізін қымбатқа сатып аламын» деген жарнаманы Қызылорда, Жезқазған қаласының кез келген жерінен кездестіре аласыз. Мұндай жарнамалар интернет сайттарда да өріп жүр. Мүйіз саудасына қатысты заң болмағандықтан, жарнама берушіге қатысты заңдық тұрғыдан қандай да бір шара қолдану да мүмкін болмай тұр. Бұл мәселені шешу үшін, ең алдымен, заңды қатайту қажет. Мүйіз саудалайтындарға салынатын айыппұл мөлшері өте жоғары болуы тиіс. Екіншіден, шекараны мықтылау керек. Өйткені шекарамызда әлі де контрабандалық «саңылаулар» бар. Сол саңылаулар арқылы «қара» саудагерлер қара ниеттерін амалға асырып отыр. Тибет медицинасы жылына 8 тонна киік мүйізін қажет етеді екен. Яғни, сұраныс мол. Сұраныс бар жерде ұсыныс болатыны өз-өзінен белгілі. Сондықтан да пайданы көздеген «қара» кәсіпкерлер Қытай асып, қара базар саудасын қыздырып, қалтасын қампитуға тырысады. Өйткені сол Қытай еліне мүйіз алып өтемін деп шекарада қолға түсе қалса, бір мүйізі үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, яғни 3024 теңге айыппұл төлейді де, жөніне жүре береді. Демек, бір келі мүйіз үшін айыппұл – шамамен 100 доллар. Ал бір келі мүйізді 4 мың АҚШ долларына сататын саудагердің мұндай тиын-тебенге еш қиналмай бере салатыны айдан анық. 
Қазақ киелі санайтын киіктерді қырып-жою жағынан Қостанай облысы көш басында тұр. 2010 жылы республика бойынша бөкенді қанға бөктерген 70 браконьерлік топ қолға түссе, былтыр бұл көрсеткіш сексеннен асқан. Қолданыстағы заңға сәйкес әрбір аналық ақбөкен 200 айлық есептік көрсеткішке сай бағаланады. Амал нешік, айыптылардың кінәсі дәлелденгенмен олар қылмыстық жауапкершілікке тартылмай, айыппұл төлеп құтылып кетті. 
Ауылшаруашылығы министрлігінің Орман және аң шаруашылығы комитетінің төрағасы Ерлан Нысанбаевтың айтуынша, өткен жылы 30 желтоқсан күні Қызылорда облысында 6 браконьер 2 «джип» автокөлігімен ұсталған. Екі машинаның жүк салғыштарынан 26 бас киік табылған. Оның 11-і – еркегі. Мүйізімен. Аң қорғаушылар ұстаған кезде олар қатты қарсылық көрсеткен. Дегенмен, инспекторлар қаруларын тартып алып, өздерін көліктеріне отырғызып, Жалағаш деген ауылға жақындағанда алдарынан 4 машинамен 30 кісі шығып, ұсталғандарды босату үшін күш көрсеткен. Сөйтіп, олар заңсыз аң аулағандар мен олардың екі «джипін» және инспекторлардың «Уазында» жатқан қарулардың бәрін тартып әкетеді. 
Ақбөкен атқан қарақшылардың арасында тәртіп сақшылары да бар екен. Біреуі – Қызылорда облысы, Жалағаш аудандық Ішкі істер бөлімі бастығының бұрынғы орынбасары болып шыққан. Сондай-ақ, былтыр Ресейге өткізе алмай, бергі бетке пұлдаймын деген пейілмен 171 дана киік мүйізін арқалап жүрген екі азамат ұсталды. Олар Астрахань мен Атырау облысы шекарасында орналасқан «Құрманғазы» бақылау-өткізу бекетінде қолға түсті. 
«Арқада аяз болмаса, арқар ауып несі бар» деген қазақта сөз бар. Ал қазір Арқада сол айтылған аяз да, арқар да жоқ. Себебі, ақбөкенді аяусыз қырып тауыстық. Ең сорақысы, қолында билігі барлар тікұшақ мініп, автоматты қарумен аңшылық жасап, аң-құстарды атуына тосқауыл болар адам да, орган да болмай тұр. Шын мәнінде, мүйіз үшін киік ату – сахара сұлуының табиғи өсіміне тежеу болып отыр. Мүйізі үшін текелерді жаппай қыру ұрғашы киіктердің қысыр қалуына әкеліп соқтыруда, нәтижесінде табиғи өсім азайып, жыл санап киік саны кеміп келеді. 
… Біз үстіміздегі жылдың көктем айының соңына таман «Охотзоомпром» кәсіпорнының инспекторы Жанатай Шәуеновпен бірге таң сілем бере Теңіз аумағындағы киіктердің жайылымына бардық. Шөп қалың өскен далада оңды-солды андыздаған машинаның іздері жатыр. Оны шөптің жапырылғанынан айқын байқауға болады. Бір сәт Жанатайдың түрі бұзылып кетіп: «Мыналар тағы да ойрандаған екен ғой» деп әріректе орнынан тұра алмай тыпырлап жатқан ақбөкенге қарай машинасын бұрды. Кабинадан түсіп, киіктің жанына келсек, жануар жән тәсілім беру үшін соңғы рет тұяқ серпіп жатыр екен. Жәудіреген жанары жасқа толы. Оқ қарасанға тиіп, ортан жілікті үзіп жіберген. Үлкен теке екен. Мүйізін құйқа төбеден балтамен шауып алып кетіпті. Қандай қатігездік! 
Киік – халық байлығы, табиғат көркі. Ол таусылмайтын жануар емес. Оны мәпелеп, қорғап өсіргенде ғана саны артады. Ең бастысы тас дәуірінен бері кең даламызды мекендеген киік сияқты киелі аңның құрып бара жатқандығы жаныңа батады. Қазақтың «киіктің киесі атады» тыйым сөзіне қарамастан браконьерлік тағылық әрекеттер «жезқанат күміс бауыр киіктің» өсіп-өнуіне өлшеусіз зиянын тигізуде.