Экологияның ғылым ретінде анықтамасы.Экологияның мақсаты,міндеттері және әдістері

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі                                                                   

 

 

 

РЕФЕРАТ

Тақырыбы:Экологияның ғылым ретінде анықтамасы.Экологияның мақсаты,міндеттері және әдістері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                  Тексерген:Бакешова Ж.У.

                                                                   Орындаған:Ахметжар Аида ҚЖ-11

Экология  тірі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін биология ғылымының саласы. «Экология» (гр. oikos – үй, тұрақ, мекен; logos — ғылым) терминін ғылымға алғаш 1866 ж. неміс  ғалымы Эрнест Геккель енгізді.

Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялық  макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе) және олардың кеңістіктегі динамикалық  өзгерістері жатады.

Экология  ғылымының мақсаты – биосфера шегінде әлемдік жағдайларды  бақылай отырып, ондағы тіршіліктің  тұрақтылығын сақтау, адам–қоғам–биосфера  арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре  отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.

Экология  ғылымының негізгі міндеті —  популяция, биоценоз және экожүйені  динамикалық зерттеу, экологиялық  үрдістердің заңдылықтарын ашу, индустриализация және урбанизация  жағдайындағы ғаламшар проблемаларын  зерттеу.

Экология  биологияның саласы ретінде ХІХ  ғ. ортасында пайда болғанмен, жеке ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен  ХХ ғ. басында қалыптасты.

Жаратылыс туралы көптеген мәліметтер антика дәуірінің  ғалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде келтіріледі. Мысалы, Аристотель «Жануарлар тарихы»  деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-құлығына талдау жасайды.

Аристотель  шәкірті Т.Эрезийский қазіргі Жерорта  теңізінің жағалауындағы өсімдіктерге топырақтың және ауа райының әсерін баяндады.

XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы  географиялық ашылулар дәуірі  деп аталады. 1492 ж. итальян теңіз  жүзушісі Христофор Колумб Американы  ашты. 1498 ж. португалдық Васко  до Гамма Африканы айналып,  теңіз жолымен Индияға жетті.  Ал 1519-1521 жж. Фернан Магеллан бастаған  испандықтар тұңғыш рет жер  шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар  жер туралы білімнің кеңеюіне  септігін тигізді.

XVІІІ  ғ. соңы мен XІX ғ. басында  қоршаған ортаны зерттеушілер  саны арта түсті. 1807 ж. Гумболдь  Орталық және Оңтүстік Америкада  жүргізген көптеген зерттеулері  негізінде «Өсімдіктер географиясы  туралы ойлар» еңбегін жарыққа  шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің  өсуі мен өркен жаюы ауа-райы  жағдайына, температураға байланысты  екенін ашып көрсетті.

Бертін  келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. Экологиялық  ғылымның одан әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстің үлесі жоғары болды.

Экология  ғылымының даму кезеңдері:

І кезеңде (1707–1924 жж.) экология ғылымының  алғышарттары қалыптасты;

ІІ  кезеңде (1924–1980 жж.) экология ғылымы дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін  жетілдіре түсті;

ІІІ кезеңде (1980–2000 жж.) экология әлеуметтік, саяси-экономикалық, нарықтық жағдайлар  мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне  жетті.

Экологияның дербес ғылым болып қалыптасуы 19 ғ. 2-ші жартысына сәйкес келеді.

«Экология»  гректің oicos — үй және logos – ғылым  сөзінен шыққан, яғни дәлме-дәл мағынасы экология – «өз үйіңдегі ағзалар» туралы ғылым.

«Экономика» сөзі де (гректің oiconomike) oicos түбірінен  шыққан, яғни үй шаруасын жүргізу. Бұл  екі пән өте тығыз байланысты, бірақ соңғы кезде бұл көзқарас мағынасын жойған.

Экологияның зерттеу әдістері:

1. Негізгі теоретикалық әдістерге  сипаттама, жүйелік анализ, моделдеу  жатады.

2. Негізгі эмпирикалық әдістерге  бақылау, салыстырмалы талдау, эксперимент  (лабораториялық, далалық) және мониторинг  жатады.

 

Құқық саласының сипаттамасын реттеу экологиялық  құқықтың мәнін анықтаудан басталады. Құқық теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір саланы реттеудің  мәні қоғамдық қатынастар болып табылады, олар іштей бірлікпен, ерекшелігімен, жақындық белгісімен, кейбір басқа  да қасиеттерімен сипатталады және адам қызметінің белгілі бір саласын  реттеуге бағытталған.Осы қисынды  ұстана отырып мынаны мойындау керек: экологиялық құқықтың адамзат қоғамы мен табиғаттың, мемлекеттің және оның субъектілерінің табиғат ресурстарын  пайдалану мен сақтау тұрғысындағы өзара әрекетінің саласында туындайтын экологиялық қатынастар болып табылады.

Экологиялық құқық мәнінің ұғымын ғалымдар ертеректе  зерттеген. Ресей оқулықтарын ерекше атап көрсеткен жөн, олардан біз  мынадай анықтамаларды ұшыратамыз: «Экологиялық құқықтың мәні қоғам мен  табиғаттың өзара әрекеті саласындағы  қоғамдық қатынастар болып табылады, олар тұтастай алғанда табиғи объектілер мен қоршаған табиғи ортаны қорғау тұрғысында туындап, дамиды», «Экологиялық құқықтың мәні — бұл экологиялық-құқықтық нормалардың қолданылуы саласында  қалыптасатын тарихи тұрғыда қәзіргі  және болашақтағы ұрпақтар мүдделері  үшін қоршаған ортаны сақтап қалу мақсатында табиғи объектілерді (экологиялық жүйелерді) сақтау, жақсарту, қалпына келтіру, тиімді пайдалану тұрғысында міндетті түрде мемлекеттің қатысуы жағдайында азаматтар мен ұйымдар арасындағы өндірістік қатынастармен байланысты болуы».

Сонымен ҚР-ның экологиялық құқығы дегеніміз  — айналадағы табиғи ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін  құқықтық ережелердің жиынтығын  зерттейтін оқу пәні немесе ғылым  саласын айтамыз.

Экологиялық құқықтың белгісі экологиялық қатынастарды құқықтық реттеуі әдістерінің болуы. Құқық теориясынан мына жайт т  белгілі: құқық саласының әдісі  ретінде қоғамдық қатынастарға қатысушыларға  ықпал ету тәсілдері, осы қатынастарды реттеу тәсілдері танылады. Экологиялық  құқық біршама  жуықта ғана дербес ала ретінде танылуымен байланысты экологиялық құқық әдісін анықтау тұрғысында әлі де болса бірегей пікір болмай отыр.

Экологиялық құқық әдісі туралы мәселе елеулі ғылыми проблема болып табылады және ол жеке зерттелуі тиіс. Әдістің  ерекшелігі құқық саласы мен реттеу мәні сипаттамасынан бастау алумен анықталады. Экологиялық құқықтың анықтауыш  белгісі саланың кешенділігі  ұғымынан, табиғат ресурстарын пайдаланудың ішкі салалық процесстерін ортақ  мақсатқа — адамның тіршілігі  үшін жарамды табиғат сапасын  сақтаудан бастау алады. Ғалымдар мынаны дәлелдеп отыр. экологиялық құқық  құрамына жататын жекелеген салалардың (жер, су, тау және т.б.) өз жүйесі, өз мәні мен өз әдісі болады. Алайда экологиялық құқық әдісі —  бұл неғұрлым күрделі құбылыс.Экологиялық  құқықтың әдістеріне мыналар жатады:       

1. Экологияландыру әдісі. Бұл әдістің мазмұнынан экологиялық құқық қатынастарын құқықтық реттеу тәсілін ұғынған жөн, бұл ретте қоршаған табиғи ортаға немесе оның жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген шаруашылық және өзге де ықпал ету бүкіл табиғат сапасын сақтау мақсатына бағындырылуға тиіс. Пайдалы қазындыларды өндіру, өнеркәсіп объектілерін салу кезінде, республика аумағына шетелдік өнеркәсіп технологияларын әкелу кезінде, ғарыш объектілерін пайдаланған кезде және т.б. кездерде барлық жерде экологияландыру әдісі қолданылады.      

2. Тараптардың теңдігі әдісі. Бұл әдіс, егер экологиялық құқық қатынасының мазмұны азаматтық құқықтық мәмілелер, заладың орнын толтыру болып табылатын жағдайларда қолданылады. Бұл қатынастардың субъектілері, әдетте бірдей жағдайда болады, бір-біріне тәуелсіз құқықтар мен міндеттердің бірдей көлеміне ие болады. Оларды тек шарт қана байланыстырады.     

3. Биліктің ықпал ету әдісі. Бұл әдіс субъектілер бағынышты, тәуелді болған, олардың құқықтары мен міндеттерінің көлемі жоғары тұрған субъекті анықтаған жағдайда экологиялық құқық қатынастарында қолданылады. Айталық, ҚР-сы аумағында табиғат ресурстарын пайдалану жөніндегі барлық құқық қатынастары іс жүзінде мемлекеттік орган беретін рұқсаттың (лицензияның) негізінде жүзеге асырылады, бұл орган осы қатынастың туындауына, өзгеруіне және тоқтатылуына ықпал етеді. Биліктің ықпал ету әдісі табиғат ресурстарын пайдалану жағдайында, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде министрліктер мен ведомстволар басқаруды жүзеге асыру кезінде, бекітілген табиғат қорғау шараларын жүзеге асыру кезінде қолданылады.      

4. Мәжбүрлеу әдісі. Бұл әдіс кінәлі адамды жауапкершілікке тарту жөніндегі қатынастарды реттеу кезінде қолданылады. Бұл әдіс биліктің ықпал ету әдісінің құрамдас бөлігі ретінде толық заңды түрде қарастырылады, себебі кінәлі адам мемлекет белгілеген тәртіп ережесін бұзған кезде құқық қатынасын реттеу болып табылады.     

5. Экономикалық әдіс. Бұл әдістің көмегімен табиғат ресурстарын пайдаланғаны үшін, қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдерді алу жөніндегі құқық қатынастары реттеледі.     

6. Халықаралық-құқықтық әдіс.Экологиялық қатынастарды реттеудің халықаралық-құқықтық әдісі қажет әдіс, себебі экологиялық құқықпен табиғат ресурстары қорғалады және пайдаланылады, олар бірнеше мемлекеттің аумағы бойынша көшіп отырады. Объектиті құрылым ретінде табиғат кешені мемлекеттерге, құқықтық режимге тәуелді болмайды, бірақ ол табиғат процесстеріне тәуелді болады, олар әр алуан мемлекеттердің аумағы арқылы өтеді. Бір мемлекеттің меншігі болмайтын табиғат объектілері бар, қайта бүкіл адамзатқа тиесілі болады (әлемдік мұхит, ауа, озон қабаты және т.б.). Қазақстан Республикасының заңнамасы бұл жағдайларда қәзіргі халықаралық экологиялық конвенциялар мен шарттарға бағынады. Атап айтқанда осы жағдайларда халықаралық әдіс қолданылатын болады.

Сөйтіп  экологиялық құқықта негізгі  әдіс ретінде экологияландыру әдісі  танылады, қалған әдістер қосымша  әдістер болып табылады.

 

Экологиялық қауіпсіздіктің мақсаты

Экологиялық қауіпсіздік  саласындағы мемлекеттік саясаттың  мақсаты табиғи жүйелердің, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен  жеке тұлға құқығының қоршаған ортаға антропогендік және табиғи әсерлердің нәтижесінде туындайтын қатерлерден  қорғалуын қамтамасыз ету болып  табылады.

Экологиялық қауіпсіздіктің негізгі міндеттері

Осы мақсатқа қол жеткізу  үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:

• климаттың өзгеруі мен Жердің озон қабатының бұзылуына душар ететін антропогендік әсерді азайту;
• биоәртүрлілікті сақтау және жердің шөлейттенуі мен тозуының алдын алу;
• экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерін оңалту;
• Каспий теңізі қайраңының ластануының алдын алу;
• су ресурстарының тозуының және ластануының алдын алу;
• табиғи ластануларды, әуе бассейнінің ластануын, радиоактивті, бактериологиялық және химиялық, оның ішінде трансшекаралық ластануларды жою және олардың алдын алу;
• өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерін қысқарту;
• табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу.

Қойылған міндеттерді  шешуге:

• Қазақстан Республикасының заңдарын, табиғат пайдаланудың, мемлекеттік экологиялық бақылаудың және экологиялық мониторингтің экономикалық тетіктерін жетілдіру және жүйеге келтіру;
• табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесін оңтайландыру;
• қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық білім беру, экологиялық үгіт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту;
• халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жолымен қол жеткізіледі.

Экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз етудің негізгі қағидаттары

Мемлекеттің экологиялық  қауіпсіз дамуы мынадай қағидаттарға негізделеді:

• табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкінді шектерін айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелі басқаруды қамтамасыз ететін шектеулердің, нормативтердің және шаруашылық әрі өзге де қызмет жүргізу ережелерінің ғылыми-негізделген кешенін енгізу жолымен мемлекеттің тұрақты дамуы үшін барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелік тәсіл;
• экологиялық қауіпсіздіктің өңірлік және жергілікті міндеттерінің экологиялық қатерлердің алдын алудың жаһандық және ұлттық мақсаттарына бағыныштылығы;
• қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтірілген залалды өтеудің міндеттілігі (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейді);
• өндірістік күштерді дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық теңгермелігі (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
• шаруашылық және өзге де қызметінің қоршаған ортаға әсерін одан кейінгі экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен бағалаудың міндеттілігі;
• халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетімділігін қамтамасыз ету және оның экологиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
• халықаралық ынтымақтастықтағы әріптестік және халықаралық құқық нормаларын сақтау.

Экологиялық қауіпсіздік  проблемалары және оларды шешу жолдары

Қоршаған орта және даму жөніндегі Рио-де-Жанейро декларациясының  қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауіпсіздік проблемалары оларды жаһандық ұлттық және жергілікті ретінде шешудің маңыздылығы  мен деңгейіне байланысты қаралады.