Экологиялық жағдайлар

Экологиялық жағдайлар

Қазақтар - тумасынан табиғатты суйіп ескен, қоршаған ортаға үлкен ілтипатпен қараған халық. Бұған, күні кешеге дейін, туган өңіріміздін табиғатынын таза болғандығын айтсақ та жеткілікті сияқты. Біздің халық - "экология" деген сөзді естімей өскен ұрпақ. Бір кездерде бізді И. Мичуриннің "Адамзат табиғаттан рахым кутіп отыра алмайды, одан керектіні жеңіп алуымыз керек",- деген ұранымен оқытты. Қаһарман халқымыз тауды бұзып, тасты жарып, жерді терең қазып. өзен-көлді бұғалықтап, ел үшін біраз игі істерді жүзеге асырды. Ғылыми-техникалық революция болды. Көптеген көп тонналық өнеркэсіптер іске косылды. Сол кездерде мұның қызығын да көрді. Өкінішке орай, ғылым мен техниканың ғаламат жетістіктері жэне шапшаң дамуы, адамзаттың барған сайын аш көздікпен табигатты тонауы, биосферадағы жаратылыстың тепе-тендік заңдарын бұзды. Осылардың нэтижесінде жеріміздің ауасы тарылып, өзен-көлі бүлініп, жайылымдардың топырағы тілініп, қоршаған ортамыз көз алдымызда азып-тоза бастады. Мүның соңы азынаған желге, ащы жэне улы жаңбырға, ормандардың мезгілсіз курауына, ауа райының бүзылуына, қоршаған ортаның эр түрлі улы қосылыстармен ластануына әкеліп соқтырды. Қоршаған ортадағы тепе-теңдіктер бүзылды. Адамдардың денсаулығы нашарлап аурулардың түрлері және саны көбейді.

Мінеки енді осы экологиялық апаттан калай  кұтылуға болады? Табигатты қалай сауықтыруға болады. Бұл өте күрделі мэселе. Бұл үшін ен алдымен, адамдардың табиғатқа деген көзқарасын өзгертіп, дүрыстау керек, тэрбиелеу керек. Ол үшін балалар бақшаснан бастап, мектептерде, жоғары оқу орындарында, адамдардың табиғатқа, қоршаған ортаға деген көзқарасын өзгертіп, қалыптастыру керёк. Қазіргі заманға сай экологиялық идеология қажет. Егер біз, жас үрпақты кішкентай кезінен бастап табиғатты сүюге тэрбиелемесе көп нэрседен үтылатынымыз хақ. Әрбір тәрбиеші, мүғалім, мамаы, басшы, экология негіздерін жаксы білуі қажет. Сонда ғана, эрбір адамның миында, қаныыда, көз карасында қорідаған ортаны бүлдірмсу керектігі туралы негіз қалыптасады, Адамдар сонда ғана туған еңір табиғатын коргауда белсенділік көрсете алады. Газет-журналдарға мақала жазу, баяндама жасау, теледидардан   мэліметтер   беру_т   жазушылармен,   ғалымдармеі-і   кездесулер   өткізудің нэтижелері мол болады. Адамдардың көздерін, адамды табиғаттың бір бөлшегі екендігіне жеткізу өте маңызды.

Экология - жаңа, жас ғылым саласы. Бүған соңғы  он-жиырма жылға дейін тіптен көңіл бөлінбей келген. Әбден табиғатымыз азып-тозғанда ғана, бұл ғылым саласына бет бұрдық. Енді болашакта, экология саласында білім берудің аясын кеңейте түсу қажет. Ең негізгісі, "экология" пэнін бала бақшаларынан бастап барлық мектептерде, орта жэне жоғарғы оқу орындарында ашылуын камтамасыз ету қажет. Сонда ғана ертеңгі күннін белсенді табиғат корғаушыларын дайындауға мүмкіндік аламыз.

Қазақстанның көптеген аудандары, бүгінгі күнде де экологиялық мүшкіл хал кешіп отыр. Қоршаған ортаны қорғау шараларына, республикамыз біршама мөлшерде мемлекеттік жэне орталықтандырған түрде күрделі қаржы бөліп отыр. Алайда, мұның бэрі, республиканың ұлттық табысының 1%-на де жетпейді.

Табиғат корғау шараларына бөлінген каржының 50-60%-дык  игеру үлесі, Қазақстанның ірі кэсіпорындарына  тиесілі. Экожүйелердегі түраксыздык, табиги-шаруашылық қорларының интенсивті түрде игерілуі (мысалы тау-кен өндірісі), жер-су қорларына үсті-үстіне келіп жатқан антропогенді салмақтың жаншып езуі, қоршаған орта жағдайын барған сайын нашарлатуда.

Қоршаған  ортаны зиянды заттармен, техногенді қалдықтармен ластауда Қазакстанның мына кэсіпорындары ерекше "үлес қосып" отыр: Батыс Қазақстан мүнай, газ, конденсат кең орындары, Өскемен қорғасын-мырш комбинаты, Өскемен тйтан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты. Зыряновск полиметалл комбинаты, Жамбыл суперфосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы, Балкаш тау-кен комбинаты, Жезқазған тау-кен комбинаты, Павлодар алюминий заводы, Ақтебе хром қосылыстары мен химия заводы. ЕкІбастұз энергетикалык кешені, Караганды металлургия заводы, "Фосфор" Шымкент еддірістік бірлестігк Шымкент корғасын заводы, т.б. Мысалы, Қазақстанда 1988 жылы стационарлы кондыргылардан ауаға 5,4 млн. т зиянды заттар лақтырылып тасталған, ал авто-транспорт-і^ардап шыққан улы заттардың мөлшері - 2,9 млн.т болыптві. Сонда. Қазакстандагы әрбір адамга жарты тонна өмірге қауіпті улы заттар тиесілі екен.

Кейінгі кездерде Ьалхаш тау-кен комбинатыіща өндірістен бөлінш ніыққан күкірт диоксиді, түгел дерлік ауага лақтырылып тасталып жатыр. 2001 жылғы мәліметгер бойынша Балхашта тү.ратын 70 мың тұрғындардың эр қайсысыныц басьша 6 тонпадан күкірт диоксиді келеді еқен. Комб^шатта бүдан басқа да улы заттар. көп молшерде қоршаған ортаға түсіп жатыр. Осылардың салдары болу керек. Балкаш қаласындагы ағаштардың басындағы жапцрақтардың түгел дерлік жоғалуы жэне кұстардың жаппай

өлуі байқалған. Жапырақтардың жоғалып кетуін, құстардң кырылып, жанырак жейтін құрттардың көбейіп кетуімен де түсіндірілуде. Ағаш басында жапырақ жеп жүрген күрттардың көбейіп кеткенін адамдар өз көзімен көріп те жүр.

Атмосфераны    ластағыш    заттардан    бір    ғана    мультипликатор    -    қорғасын ингредиентін мысалға алайық. Қорғасын - политропты у. Оның организмдегі азғантай ғана конценфациясы, оргаыдар мен тканьдарды, қан жүйесін, орталық нерв жүйесін, иммун   жүйесін   зақымдап,   бүлдіреді.   Қорғасынның   жоғары   мөлшері   -   Өскемен, Зыряновск,   Лениногорск   қалаларынын   атмосфералык   ауа   қүрамында   байқалады. Шашқа жасалған спектральды анализ мэліметтері бойынша, бұл қала түргындарында, қорғасын   мөлшері   ең   жоғары,   яғни   шекті   мөлшерден   6   есе   көп   болып   шықты. Қоргасынның    бірқатар    мөлшерін    тұрғындар    су,    азық-түлік    өнімдері    арқылы қабылдайды.   Сондықтан   да   болар,   шыгыс   қазақстандықтардан   ақ   қан  ауруымен науқастанғандардың саны көбейіп отыр. Тауар күйіндегі 1 тонна қорғасын алу үшін, 1000 тонна кенді қазып өңеуге, 5 тоннаға дейін бос жынысты қазып алуға тура келеді. Қазақстан   полиметалл   кендеріндегі   қорғасынның   концентрациясы   0,32   мен   0,8   % аралығында.   Бұл  көрсеткіш   ен  бай  кен  көздері  үшін,   1,5/2,5%.   Қалдық  сақтағыш қоймаларда жинақталған уакытына байланысты, өндіріс қалдыктарындағы қорғасын мөлшері 0,4%, 0,7 %, кейде 1,5 %-ға дейін жетеді. Осыған орай, бұл техногенді калдықтар ұзақ уақыт жатқан сайын, олардағы микроэлементтер зияндылығы коршаған орта үшін арта түсері де сөзсіз.  Жалпы, бүгінгі күнғе дейін,  Қазакстаңдағы түсті  металлургия кәсіпорындарының техногенді қалдықтарының мөлшері,   астрономиялық   цифрларға жетіп   жығылып отыр: 9,139 млрд тонна. Республика бойынша қалдықтардың 16,5%-ы шығыс   Қазақстан   экожүйесінің  үлесіне   тисе,   бір   ғана   "Жезқазған   түсті   металл" өндірістік бірлестігінде *■ 13,5% қалдық қордаланған (912046 млн.т), ал "Соколов-Сары-бай"өндірістік бірлестітінде қалдыктардың 42,9%-ы жинақталған.

Республикадағы  жүмыс істеп түрғ.ан кәсіпорындардың тазалау қондырғыларының сапасы мен тиімділіғі 30%-дан аспайды. Өндіріс саркынды, шайма жэне қолданылған суларынының эсерінен, Ертіс, Орал т.б. өзендсрінің суы, зияндылығы жөнінен нормативтік көрсеткіштерден элдеқайда асып түседі. Өзендердегі судың өздігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жүріп өткен соң ғана турбулентті жэне ламинарлы араласулар эсерінен жүзеге аса алады. Тідті, бүл су көздерінің "есте сақтау қабілеті" де закымданған. Қазіргі экожүйені қалыптастыру, ғалым мен техника л<етістіктерін өндіру, осы максаттарға қаржы жұмсау мөлшері теңізге тамған тамшыдай...

Өндірістің есуіне байланысты кәсіпорындарда пайдасыз ағынды су көлемі де жоғарылады: "Керамика" АҚ - 4 есе, "АЕ5 Согрииск ТЭЦ" САК, - 3,8 есе, "Қазақмыс" бірлестігінің "Восток Казмедь" филиалының ЕМЗ - 2,6 есе. Осыған байланысты ластаушы зат көлемі 11 пайызға өсті және 2001 жылы 107 мың тоннаны қурады.

Су ресурстарына тау-кен өндіруші, металлургия, жылу энергетика өнеркәсібі салаларының кәсіпорындарының техногенді салмағының түсуіне байланысты Шығыс Қазақстан облысының өзендері республи-камыздың өте қатты ластанған өзендерінің қатарына жатады. Жер беті суларының ең жоғары ластануы полиметалл рудаларын байыту және өңдіру аудандарында байқалады.

Улы қалдықгар  мемлекеттің статистикалық есебі негізінде жүргізіледі. 2001 жылдың соңына қарай облыста барлығы 1443 милли-он тонна улы қалдық жиналған. Оның 1,4 мың тоннасы қауіптілігі бо-йынша бірінші класқа жатады; 285,2 мың тонна - екінші; 34727 мың тонна - үшінші; 140832 мың тонна - төртінші; ал 2275 мың тонна -радиоактивті класқа кіреді. Облыс территориясыңда 10 қала, 30 по-селке және 870 ауыл бар. Қалалар мен поселкелерде қатты түрмыс-тық қалдықтарды сақтау мәселесін шешу үшін әр түрлі үйымдар -жеке кәсіпорындар жүмыс жасауда. Барлық облыс аудандарында қара-жаттық қиыңдықтарға байланысты ауылдық қоқыс тастайтын жерлер қараусыз қалдырылған. Қоқыстармен ластанған жерлердің ауданы мен жиналған қалдықтар көлемі нақты есептелмегөн. Санитарлы-экология-лық талаптарға сәйкес қатты түрмыстық қалдықтарды орналастыру полигондары Шығыс Қазәқстан облысында жоқ десек те болады.

Топырақтың  ауыр металдармен техногенді ластану  ауданы шама-мен 12,4 мың шаршы шақырым Шығыс Қазақстандық биогеохимия-пык, антропогендік аймак, қалыптастырады. Оның ішінде қауіпті және ете қауіпті деңгейде ластанған топырақ үлескілері бөлінеді. Бір шама қарқынды ластанған топырақ елді мекендер территорияларында кезде-седі.

Кен байыту фабрикаларына  жақын орналасқан территориялар  ушін улы заттардың сапалы құрамы тән. Ластанудың жиынтық көрсеткіші 30-70 пайызға дейін жоғарылайды, ол топырақ ластанудың апатты деңгейіне сәйкес келеді.

Жер беті өсімдіктерінің барлық зерттелген бөліктері - бидай  са-бағы, қара бидай, жоңышқа, мыңжапырақ, қарағандар ластанған тер-риторияларда өседі. Олардың күлдерінде қорғасын, мырыш және мыс мелшері жоғары. Топырақ ластанудың орташа деңгейі белдемінде осы өсімдіктердің күлінде қорғасын мен'мыс мөлшері ғаламшар өсімдіктері үшін орташа мәннен арта түседі. Қорғасын аймақ өсімдік жамылғысын негізгі ластаушы болып табылады. Қазақстандық Ертіс маңын жыр-ту нәтижесі аймаққа теріс әсер алып келеді.