Қазақстанның экологиялық мәселелері

Қазақстанда қалдықтарды  өңдеу проблемасы әлі шешілмей келеді. Көптеген қалаларымыз (Қарағанды, Екібастұз, Рудный, Жезқазған, Риддер, т.б) өнеркәсіп шоғырланған жерлерге салынған. Өнеркәсіп қалдықтары тау-тау болып үйіліп жатады. Оны өңдеу баяу жүргізілуде. Осының бәрі желмен, сумен ауаға, топыраққа тарап, қоршаған ортаны ластап жатыр.

Өндірістік және тұрмыстық  қалдықтарды жоюға бола ма? Өркениетті  дамыған елдерде бұл проблема жақсы жолға қойылған. Мысалы, Жапонияда қалдықтарды өңдеудің бірнеше сатылы жүйесі бойынша жұмыс стейтін зауыттар бар. Олар қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиямен жұмыс ісейді. Өңдеудің соңғы өнімі – құрылыс материалдары немесе тыңайтқыш. Міне, осындай деңгейге жету барлық мемлекеттердің алдағы жоспары. Біздің республикамызда бұл бағытта біраз жұмыстар жүргізілуде.                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ТАРАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢНАМАЛАРЫ

2.1 ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау аймағындағы заңдылықтары

 

ҚР-ның  экологиялық  заңдарының негізгі көздері – құзыретті мемлекеттік органдармен қабылданатын нормативтік актілер (заңдар, жарлықтар, қаулылар, нұсқаулар). Олардың арасында ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясын, ҚР Президентінің жарлықтарын, экологиялық қатынастарды реттейтін, аса маңызды нормативтік актілер ретінде кодекстерді бөліп көрсету керек. Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану және қоршаған ортаны қорғау сферасында құқықтық реттеудің негізгі бағыттарын анықтайтын, «Қоршаған ортаны қорғау туралы» ҚР Заңы базалық нормативтік акт болып табылады. Табиғи ресурстар мен табиғи құрауыштардың жеке түрлерінің құқықтық режимін регламентациялайтын заңдар актілердің үлкен тобын құрайды:

1. «Жер туралы» ҚР Заңы;
2. «Атмосфералық ауаны қорғау туралы» ҚР Заңы;
3. «Жануарлар әлемін қорғау, ұдайы өсіру және пайдалану туралы» ҚР Заңы;
4. «Экологиялық сараптау туралы» ҚР Заңы;
5. «Ерекше қорғалатын территориялар туралы» ҚР Заңы;
6. ҚР су кодексі;
7. ҚР орман кодексі;
8. «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» ҚР Президентінің Жарлығы.

Жоғарыда  аталған  белгілерге ие болатын объектілер санына табиғи ресурстар – жер, ормандар, сулар, жер қойнауы, жануарлар әлемі, атмосфера-лық ауа, табиғи кешендер – қорықтар, қаумалдар, ұлттық саябақтар, сондай-ақ адамды қорғайтын орта – табиғи объектілердің, соның ішінде тірі табиғи ресурстардың да, сондай-ақ атмосфералық ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қосқанда өлі табиғи ресурстардың да жиынтығы, сонымен бірге олардың өзара әрекеттесуіндегі климат кіреді. Сондай-ақ экологиялық жаратылыстану жүйелері, Жердің озон қабаты, тектік қор және басқа объектілер Заңмен қорғалады.

Табиғи объектілердің ерекшеліктері  оларды қорғауды іске асыратын, нақты  нысандармен байланыстырылады.  Қоршаған ортаны қорғау шаруашы-лық және өзге қызмет процесінде жүзеге асырыла алады, бұл табиғат пен адамның өзара үйлесімді әрекеттесуін, қоршаған орта сапасының жақсарты-луын, табиғи ресурстардың тиімді пайдаланылуы мен ұдайы өсірілуін болжайды. Экологиялық құқықтың ерекше объектісі ретінде  адамның мекен-деу ортасын қорғау елеулі ерекшелікке ие болады. Көрсетілген объектілерді тиімді пайдалану мен қорғаудың құқықтық режимінің мәселелері  берілген оқу құралының кейінгі бөлімдерінде қарастырылады.

1996 жылы Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы қабылданды. Бұл құжатта экологиялық қауіпсіздік "қоршаған ортаға шамадан тыс антропогендік әсер ету салдарынан, сондай-ақ дүлей апаттардың, өнеркәсіптік кездейсоқ оқиғалар мен күйреулердің зардаптарынан жеке адамдардың, қоғам мен мемлекеттің қорғалу дәрежесі" ретінде қарастырылады.

1997 жылы 15 шілдеде қабылданған: "Қоршаған ортаны қорғау туралы" ҚР Заңы табиғатты қорғау саласындағы басты заң болып табылады. Бұл заң қазіргі және болашақ ұрпақтың мүддесі үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтайды, сонымен қатар ол экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, адамның шаруашылық және өзге қызметінің табиғи экологиялық жүйеге зиянды әсерінің алдын алуға, биологиялық әртүрлілікті сақтау мен табиғатты тиімді пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.

1997 жылы 15 шілдеде "Ерекше  қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасынын Заңы қабылданды. Қазақстанда қорықтар мен қорықшаларды сақтау бұл заңды қабылдаудың мақсаты болып табылды. Осы заңға сәйкес ерекше қорғалатын аумақтардың мынадай түрлері белгіленді: мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, мемлекеттік табиғат ескерткіштері, мемлекеттік қорықтық аймақтар, мемлекеттік табиғи қорықшалары және т.б.

1997 жылы 18 наурызда "Экологиялық  сараптама туралы" ҚР Заңы қабылданды. Бүгінгі күнде экологиялық сараптаманың  оң қорытындысы болмайынша қандай  да бір шаруашылық қызметті  жүзеге асыруға рұқсат етілмейді.

1993 жылы 21 қазанда қабылданған  "Жануарлар әлемін қорғау, өсіру  және пайдалану туралы" ҚР Заңының  маңызы зор. Жануарлар әлемі  мемлекеттің меншігіне жатады. Елді  мекендердің құрылыстарын салғанда, өсімдіктерді қорғау үшін химиялық  дәрілерді қолданған кезде, өндірістік процесстерді жүзеге асырған кезде, табиғат апаттары кезінде, жабайы андардың қоныс аудару және олардың тіршілік ету ортасын өзгерту кезінде осы заң бойынша белгілі бір талаптар қойылады. Мұның бәрі орындалуы керек. Аң, балық аулау үшін арнайы тәртіппен пайдалану квотасы мен шектері белгіленеді.

Қазақстанда табиғатты  қорғау қызметін реттейтін арнайы кодекстер  бар. Олар: 2003 жылы 20 маусымда қабылданған "Жер кодексі", 2003 жылы 9 шілдеде  қабылданған "Су кодексі; 2003 жылы 8 шілдеде  қабылданған "Орман кодексі".

2002 жылы 11 наурызда "Атмосфералық  ауаны қорғау туралы" ҚР Заңы  қабылданды. Бұл заң әрбір қазақстандыққа  қоршаған ортаны ластағаны үшін  кәсіпорынды сотқа беруге мүмкіндік  береді.

Республиканың атмосфералық ауасына жыл сайын үш жарым  мың тоннадан астам зиянды заттар шығарылады. Қазақстан 1992 жылғы Рио-де-Жанейро Декларациясында 6-қағидасымен бөліп көрсетілген экологиясы неғұрлым нашарлаған елдердің қатарына жатқызылған.

Сонымен, қоршаған ортаны корғау мен адамның өмір сүруі  үшін қолайлы жағдай туғызу — демократиялық мемлекеттің басты мақсаты болып табылады. Осыған байланысты мемлекет өз органдарын кешенді экономикалық, техникалық, ұйымдастырушылық және құқықтық шараларды жүзеге асыруға міндеттейді. Әрбір адамның салауатты қоршаған ортаға құқығы бар, сонымен бірге әрбір адам табиғатты аялауы керек, қоршаған ортаны ластамауы қажет. 1992 жылы БҰҰ-ның Конференциясында Бразилияда қоршаған орта және оны дамыту жөнінде Рио-де-Жанейро Декларациясы қабылданды. Қазақстан осы декларацияға қосылды.

 

 

2.2 Қазақстан Республикасы экологиялық заңдылықтарының принциптері.

 

Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы экологиялық кодексінде қабылданған экологиялық заңнаманың негізгі принцптері 5-бапта төмендегідей түрде берілген:

1) Қазақстан Республикасының  орнықты дамуын қамтамасыз ету;

2) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету;

3) экологиялық қатынастарды  реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас;

4) қоршаған ортаны  қорғау саласындағы мемлекеттiк  реттеу және табиғи ресурстарды  пайдалану саласындағы мемлекеттiк  басқару;

5) қоршаған ортаны  ластаудың және оған кез келген  басқа түрде залал келтiрудi  болдырмау жөнiнде алдын алу  шараларының мiндеттiлiгi;

6) Қазақстан Республикасының  экологиялық заңнамасын бұзғаны  үшiн жауаптылықтан бұлтартпау;

7) қоршаған ортаға  келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi;

8) қоршаған ортаға  әсер етудiң ақылы болу және  оған рұқсат алу тәртiбi;

9) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды қолдану;

10) қоршаған ортаны  қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар  қызметiнiң өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi  мен жариялылығы;

11) табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға, азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру;

12) экологиялық ақпараттың  қолжетiмдiлiгi;

13) табиғи ресурстарды  пайдалану мен қоршаған ортаға  әсер ету кезiнде ұлттық мүдделердi  қамтамасыз ету;

14) Қазақстан Республикасы  экологиялық заңнамасының халықаралық  құқық принциптерiмен және нормаларымен  үйлесуi;

15) жоспарланып отырған  шаруашылық және өзге де қызметтiң  экологиялық қауiптiлiгi презумпциясы  және оны жүзеге асыру туралы  шешiмдер қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн бағалау мiндеттiлiгi болып табылады.

Стратегиялық жоспарлаудың бір іргетасы деп Қазақстаннның 2030 жылға дейінгі дамуының стратегиясы немесе «Қазақстан-2030» бағдарламасын атауға болады. Оны ҚР Президенті 1997 жылдың қазан айында жария еткен болатын. «Қазақстан-2030» қоршаған ортаны қорғау мен ТД бойынша бірқатар мақсатарды біріктірген.

Солардың ішінде: қоршаған орта сапасын тұрақтандыру, адам өміріне  жайлы келетін ортаны қамтамасыз ету, келер ұрпақ үшін табиғи байлықтарды қорғау мен солардың өндірілуі мен пайдаланылуын тиімді ету секілді мақсаттар бар. Қоршаған ортаның басымдылығына мыналар жатады:

• кедейлікпен күресу;

• халықтың денсаулығына қатысты экологиялық қауіптің алдын алу және деңгейін төмендету;

• шөлге айналумен күресу;

• биологиялық әралуандықты сақтау;

• көшетханалық орындардан бөлінетін газ және озон қабатын бұзатын заттармен қатар, атмосфераға тасталатын қалдықтарды қысқарту;

• ауыз суға қолжетім деңгейін кеңейту;

• трансшекаралық қоршаған орта мәселелерін шешу;

• қалдықтарды басқару жүйесін жетілдіру;

• радиациялық және биохимиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету.

Экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету бойынша Қазақстан  Республикасының әкімшілік құқық  бұзушылық туралы кодексіннің бірқатар баптарында қарастырылған. Атап айтқанда: «Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық» 19-тараудың 240-бабы бойынша Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегiсанитариялық-эпидемиологиялық және экологиялық талаптарды бұзу ескерту жасауға немесе жеке тұлғаларға – айлық есептiк көрсеткiштiң онға дейiнгi мөлшерiнде, лауазымды адамдарға, дара кәсiпкерлерге жиырмаға дейiнгi мөлшерiнде, заңды тұлғаларға қоршаған ортаға келтiрiлген зиян сомасы мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

241-бабында ластануға  ұшыраған жерлерде залалсыздандыру  немесе өзге де қалпына келтiру  шараларын жүргiзу мiндетi жүктелген  адамдардың осындай шараларды  жүргiзуден жалтаруы немесе тиiсiнше  жүргiзбеуi, егер бұл iс-әрекеттер  адам немесе қоршаған орта үшiн ауыр зардаптарға әкеп соқтырмаса, – жеке тұлғаларға – жиырма бес, дара кәсiпкерлерге, шағын немесе орта кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылатын заңды тұлғаларға жүз, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылатын заңды тұлғаларға екi жүз айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады делінген.

13 тарауда: жер асты  суларын байқаушы және режимдiк  ұңғыларды, су объектiлерiндегi байқаушы  режимдiк тұстамаларды, су қорғау  немесе су шаруашылығы белгiлерiн,  орман қорындағы орман орналастыру немесе орман шаруашылығы белгiлерiн, маркшейдерлiк, геодезиялық және нивелирлiк пункттер мен белгiлердi жою немесе бүлдiру/121-бап/; жер қойнауына мемлекеттiк меншiк құқығын бұзу/122-бап/; суға мемлекеттiк меншiк құқығын бұзу/124- бап/; орманға мемлекеттiк меншiк құқығын бұзу/125-бап/; жануарлар мен өсiмдiктер дүниесiне мемлекеттiк меншiк құқығын бұзу/126-бап/ үшін әкімшілік жазалар қарастырылған.

Жоғарыда айтылғандарды  қорытындылай келе, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

Экологиялық қауіпсіздік  – Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі болып табылады және өзіндік күрделі құрылымға ие. Экологиялық қауіпсіздіктің екі бағыты бар – табиғи қауіпсіздік және техногенді қауіпсіздік.

Экологиялық қауіпсіздіктің негізі экологиялық мүдделер, экологиялық қауіп қатерлер және экологиялық қорғау болып табылады. Сондықтан да ұлттық мүдделер қатарына экологиялық мүдделерді де айқындау маңызды. Біздің елімізде қазіргі таңда экологиялық қауіп-қатерлер саны да өсіп келеді. Әрине жоғарыда көрсетіп өткендей, мемлекет тарапынан экологиялық саясатқа, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жете көңіл бөлініп отыр. Дегенмен, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар жақсартуды талап етеді.

Біріншіден, экологиялық  қауіпсіздікті сақтау, осы саладағы заңнаманы жетілдірумен тығыз байлынысты.

Екіншіден, қолданыстағы заңнамаға талдау жүргізу арқылы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары бойынша толықтырулар жасаған маңызды.

Үшіншіден, экологиялық  қауіпсіздікті қаматамасыз ету бағытындағы атқарушы билік органдарының қызметін жандандыру қажет.

Төртіншіден, экологиялық  сақтандыру жүйесін арттыру маңызды.

«Жер қойнауының байлығы  – барша келер ұрпақтың игілігі. Бәріміз мұндай байлық қолымызда болмағандағыдай өмір сүріп, жұмыс істеуге тиіспіз», – деп Елбасымыз атап өткендей, еліміздің қолда бар байлығын сақтау, оны тиімді пайдаланып, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арқылы жарқын болашақта өмір сүру өзіміздің қолымызда.