Атырау облысындағы қоршаған ортаның жағдайы

    Барлық өсірілетін жайылма тоғандарын  комплексті қолданудың бірі тоғанды өсімдік  шаруашылығы. Бұл комплекстін негізін  - жайылым тоғандарына технологиялық суды қолдана отырып, өсімдіктердің белгілі сорттарын өсіру. Бұндай өндірістің нәтижесінде белгілі көлемде тазартылған технологиялық суды, тауарлық балықты және жасыл өнімді алуға болады.

Толық профильді комплексті қалдықсыз  шаруашылық, бұл балықтарды поликультурада мүйізді ірі қара және суда жүзетін құстармен қатар өсіруге негізделген. Жоғары активті технологиялық суды пайдалана отырып, жайылым тоғандарында жасыл массаны (жоңышқа, бұршақ тұқымдастарын, және т.б) өседі. Өсірілгенөсімдікті мүйізді ірі қараға және олардан жеткілікті көлемінде, шөп ұнын дайындап балықтарға қорек ретінде береді. Мүйізді ірі қара – сүт, өнімдерінің және еттің негізгі көзі.

        Бұндай комплексті  шаруашылықтарда ұйымдастыру мен  дамыту орташа колхозды шаруашылықтарда  және біріккен фермерлі өндірістенінде  рентабельді әрі тиімді.

Бекіре балықтарын Жайық – Каспий өңірінде, теңіз фермалары негізінде қапастық шаруашылықтарға өсіруге болоады. Теңіз фермаларын ұйымдастыру – марикультурадағы жаңа бағыт. Бекіре балықтардын тауарлық өсірудің бұл түрі экономикалық тиімді және тез қайтарымды. Бұл жерде арнайы мамандандырылған еңбек  операциялары қажет емес. Бірақ бекіре балықтарын теңіздерде жүзгіш қапастарда тауарлық өсіру технологиэясы әлі де жасақталу үстінде. Ең қиын проблемалардың бірі теңіз қапас шаруашылықтарын құрал – жабдықтарымен қамту. Себебі құрал – жабдықтар дауылға шыдамды болуы керек.

        Тауарлық бекіре  шаруашылығы әлемнің бірнеше  елдерінде  дамып жатыр. Соның  ішінде Қытай, Франция, Германия, Италия  және АҚШ елдерінде ең жақсы  нәтиже беріп келеді. Егер европалық  елдерде тауарлық бекіре шаруашылығында  жоғарғы технологиялық, қымбат бағалы қондырғылар қолданылса Қытайда бұл бағытта негізгі бөлімді фермер және ауылшаруашылығы алып отыр. АҚШ та жыл сайын 1000 т тауарлық бекіре балықтары өсіріліп, жасанды жағдйда 5 т бекіре балықтарының уылдырығы өндіріледі. Ал Ресейдің бекіре шаруашылықтары 1998 ж 800 т тауарлық бкеіре балықтарының өнімдерін алып, қазіргі уақытта өндіріс маштабын өсіруді қолға алуда. Шет елдің тауарлық бекіре балықтарын шаруашылықтарының тәжірибесі әр түрлі климаттық жағдайда және әр түрлі әдістерді қолдана отырып тауарлық бекіре шаруашылығын калыптастыруға болатындығын  көрсетіп отыр.

Қазақстанда тауарлық бекіре шаруашылығы дамымағанымен, арнайы географиялық-климатық,экономикалық және социялдық жағдайы, тауарлы бекіре шаруашылығын дамыту үшін өте қолайлы. Соның ішінде Жайық-Каспий бассейнінің географиялық-климатық жағдайы тауарлы бекіре шаруашылығы үшін ең қолайлы жер.Ол теңізге жақындығымен,қолайлы температуралық режимі мен қоректік базаға бай болуы. Каспеийдің Қазақстан бөлігіне жеткілікті көлемде үлкен теңіз бөлігінің акваториясы және бекіре балықтарының ұрықтамасы кіреді.

      Сондықтан бұл  аудан балық отырғызу материалының, инкубацияланған уылдырық алу  үшін және өндірістік уылдырық  алудың-өндіргіштерінің көз болып  табылады. Обылысымыздағы жұмыс  істеп тұрған-Атырау бекіре балықтарының өсіру зауытын тауарлық бекіре шаруашылықтары үшін қажетті балық отырғызу материалын өсіру және онымен қамтамасыз ету үшін қолдануға болады.Бекіре балықтарын өсіруге қажетті арзан бағалы балықтарды Жайық өзенінен аулауға болады.Бұл да қорекке кететін шығынды қысқартады.       

2.5    Қолайсыз қоршаған ортамен адам денсаулығына келтіретін зиянның                                                        орнын  толтыру.

      Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (1 - бабы), адамның тіршілік етуіне қолайлы жагдайлар деп - тіршілік ету ортасы факторларының адамға зияңды ықпалы жоқ кездегі жай-күйді айтқан. Сонымен қатар, азаматтардың денсаулығын сақтауға, тіршілік етудің қолайлы жағдайларына және санитарлық - эпидемиологиялық салауаттылыққа құқықтары мен міндеттерін іске асыру, тіршілік ету ортасы факторларының халық денсаулығына зиянды әсер етуінің алдын алу мақсаты көрініс тапқан. Осы заңның 18-бабында адамның санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылыгы саласында құқықтары бекітілген: 
- адамның және оның келешек ұрпағының денсаулық жағдайына теріс әсер етпейтің факторлары бар қолайлы тіршілік ортасына; 
-халықтың сантирлық – эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан Республикасының заңдарын бұзу салдарынан басқа жеке адамдардын жеке кәсіпкерлердің және заңды тұлғалардың кінәсінен олардың денсаулығына немесе мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға құқықтары бар.5 
Қазақстанның аумағында өндіріс пен тұтыну қалдықтары 20 млрд. тоннадан асып кетті, оның ішінде 7 млрд. тоннасы улы заттарды құрайды, әрі олардың ұлғаю үрдісі байқалуда. Мамандардың зерттеу жұмыстарынын қорытындысы бойынша, Қазақстан территориясының радиоактивтік ластану дәрежесі, Чернобыль АЭС-да болған апатының салдарынан территорияның радиоактивтік ластанған дәрежесінен 1,5-2 есе артық. Бұл мәселе қолайлы қоршаган ортаны қамтамасыз ету жұмысын одан әрі шиеленісе түсуіне себепші болып отыр. 
«Экологиялық сараптама туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылы 18 – наурызда қабылданған заңының 3-бабында, жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерін жан-жақты ғылыми негізделген талдау және бағалау міндеті көрсетілген. 
      «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республиқасының 1997 жылы 15 шілде қабылданған заңына сәйкес адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру қағидасы бекітілген. Ал 5-бабындКонституциямыздың 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қьмбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Адамның ең қымбат құқықтарының бірі - қолайлы қоршаған ортаға құқық, оны Конституцияның 2-бабынан көруге болады: «Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды».1 Негізгі заңымыздың бұл нормасы, мүлдем сақталмайды деп айтуға болады. Европада өткен БҰҰ-ң сессиясында, Қазақстанның демократиялық елдер қатарына жатпайтындығы туралы қорытынды берілген болатын, оның басты себебі. адам кұқықтарының сақталмайтындығымен байланыстырады.

       Елімізде, қазіргі таңда терең және тұрақты теріс өзгерістерімен сипатталатын қолайсыз экологиялық жағдай туып отыр. Ресурстарды өндіру және пайдалану барысында қоршаған ортаға жүктелген ауыртпашылықтар ұлғая түсті. Оның себебін көптеген факторлардан іздеуге болады, табиғи ресурстарды ретсіз, тиімсіз пайдалану, экология саласында құқықбұзушылық үшін жауапкершіліктің болмауы. жәнет.б.

       Қазақстан территориясының өте үлкен бөлігі әртүрлі факторлардың әсерінен кешенді ластанған, мысалы, ауаның, судың, жердің әртурлі өндірістік зиянды қалдықтармен, улы газдармен және т.б. ластануы. Оған полигондарды, сынақ алаңдарын, «Байқоңыр» ғарыш кешенің, ірі тау-кен өндірістерін, Балхаш, Арал, Каспий суларындағы экологиялык апаттарды, мыңдаған өндірістік кәсіпорын, заводтар мен фабрикаларды қосатын болсақ, Қазақстан территориясының нағыз апат алаңы екенін байқауға болады. Еліміздің территориясы дүние жүзінде 9-орынға ие болса да, шегі шектеулі. Жайылып жатқан территориямыздың жартысынан көбі өмір сүруге қолайсыз және ондай жерлердің көлемі күннен күнге өсуде. 2 Мысалы: Атырау облысын алатын болсақ, мұнай болу салдарынан адам өмірінің денсаулығына өте қауіпті. Соңғы бірнеше онжылдықтың ішінде қоршаған орта мен адамдарға қауіпті жаңа фактор қалыптасты, ол электромагниттік толқындар. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы қоршаған ортаның электромагниттік ластануын адамзатқа төніп тұрған апат ретінде қарастырып отыр. Элекетроманшеттік өрістер барлық тіршілік көздеріне теріс әсер ететіні белгілі, соның ішінде адам организміне өте үлкен зардаптар тигізеді. Биологиялық және медициналық зерттеу нәтижелері көрсеткендей электромагниттік өрістердің адамның нерв жүйесіне, ішкі мүшелеріне, физиологиялық дамуына тигізетін теріс зардаптары анықталған. Сонымен қатар, кейінгі кезде шетел мамандарымен бірігіп өткізілген зерттеулерге сүйенетін болсақ, электромагниттік өрістердің әсерінен жүздеген аурулар түрлерінің жаппай таралуы анықталған және қалаларда өзін-өзі өлтіру фактілері көптеп тіркеле бастаған. Себебі, электромагниттік өрістер адамның ми құрылысша өте қатты әсер ете отырып дұрыс ойлау, есте сақтау қасиеттерін бірден бұзады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында телекоммуникацияның дамуына байланысты, элекетромагниттік өрістер де өсе түсуде. 1990 жылмен салыстырғанда елімізде, оның ішінде қалаларда, электромагниттік өрістердің таралуы ондаған есе өсе түскен, ірі қалаларда оның мөлшері қалыпты нормадан 1000 есе артқан. Су объектілеріне антропогендік салмақ пен оларды қалпына келу қабілетінің арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықты іс-жүзінде барлық ірі өзен бассейндеріне тән етті, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткілікті қаржыландырмау су объектілерінің барынша ластануына әкелді. Қазақстан халқының 70% санитарлық-эпидемиологиялық нормаларға сәйкес келмейтін суды пайдаланып отыр, ол судың көп бөлігі тіпті шаруашылық мақсаттар ішін пайдалануға келмейді. Суға тасталатын өндірістік қалдықтардың мөлшері аса үлкен масштабтарға жетті. Оған Ертіс өзені мысал бола алады, ондағы кейбір улы заттардың мөлшері нормадан 100-150 есе артық. Қазіргі кезде Қазақстан халқының біраз бөлгі тіпті жануарлар ішпейтін суды ауыз-су ретінде пайдаланып отыр. Қанша десек те сол суларды ластап отырған өндіріс орыңдарының саны азаюдың орнына, керісінше, одан әрі өсіп келе жатыр. Оның себебін жауапкершіліктің жоқ болуымен сипаттауға болады, олардың көбісі аз мөлшердегі айыпты төлеу арқылы және басқа да жолдармен кұтылып жатады. Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал ету нәтижесінде туындайтын қатерден корғалуының жай-күйі. Қолайлы қоршаған орта дегеніміз - объектілерінің жай-күйі экологиялық қауіпсіздікті және халықтың денсаулығын сақтауды, ластануға жол бермеуді, экологиялық жүйелердің тұрақты жұмыс істеуін, табиғи ресурстарды молықтыруды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін орта. Қоршаған орта саласында адам құқықтарын қамтамасыз ететін халықаралық құқықтық актілер ретінде шарттар, конвенциялар, халықаралық ұйымдардың келісімдері, декларациялар және т.б. болып табылады. Жалпы алғанда, Қазақстан олардың жиырма шақтысына қол қойды, бірақ олардың әрекет етіп жатқанын көре алмай отырмыз. Қоршаган ортаға байланысты Рио-де-Жанейро декларациясында экологиялық сұрақтарды барлық мүдделі адамдардың қатысуымен қарау керектігі айтылған сондай-ақ адамдарға келтірілген зиянның орны міндетті түрде толтырылуы керектігіне ерекше көңіл аударылған. Осы декларацияның 13-қағидасында: «Мемлекет экологиялық зиян қызмет нәтижесінде және басқа да ластаудың салдарынан келтірілген зардаптардың алдан алу үшін компенсация көзделетін заңдар дайындау керек», - делінген.3 Алайда, қазіргі таңда елімізде аталған қатынастарды нақты реттейтін заңның жоқтың қасы, тек жекелеген қысқа нормалар ғана бар, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінін 9-бабында: 
«Азаматтардың келтірілген зиянның толығымен өтілуіне құқықтары бар». – деген норма бекітілген, бірақ бұл нормаға тек ақшалай түрде бағалауға жататын бөліктер ғана кіреді. Ал сонымен қатар ақшамен бағалау мүмкін емес зиянның бар екені белгілі, мысалы, гендік сипаттағы зардаптар, мүгедектік, денсаулығынан айырылу моральдық зардаптар, адам психикасында көрініс табатын факторлар және т.б Сондықтан. материалдық орнын толтыруға жатпайтын зияндарды да құқықтық реттейтін нақты механизм қажет.

     Қоршаған ортаның жағдайы туралы ақпараттың дұрыс көлемде берілмеуі құпияда ұсталынуы, адамдарға келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға кедергі келтіріп отыр. 

      «Ақпаратқа кіру, шешімдер қабылдау процесіне жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы» Орхус конвенциясының 4-бабында: «қазіргі және болашақ ұрпақтардың әрбір адамның, оның денсаулығы мен әл-ауқаты үшін қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығын қорғауға жәрдемдесу үшін қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығын қорғауға, экологиялық ақпаратқа қол жеткізу, жұртшылықтың шешімдерін қабылдау процесіне қатысуы, қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу құқығына кепілдік береді», - деген норма бекітілген. 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабына көрсетілгендей. адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады. Мұндай құқық бұзушылық үшін 2003 жылы қылмыстық іс қозғалған жоқ деп айтса да болады. Бұл нені көрсетеді? Әрине құқық қорғау органдарының әрекетсіздігі мен парақорлығы. Қоршаған ортаны қорғау саласында жұмыс істейтін мамандардың айтуынша, Қазақстанда бұл салада парақорлық ерекше дамыған. Бұл жерде зардап шегетін кім? Тағы да қарапайым халық. Пайда табатын кім? Қазақстанның бетке ұстар мемлекеттік қызметкерлері. 
Еліміздегі қоршаған ортаны қорғау - өткір мәселелердің бірі және ол дереу шешімді талап етеді. Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы тіпті күннен күнге нашарлауда және ол ең алдымен халықтың денсаулығы мен өміріне өте үлкен залалдар әкелуде.

       Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жыл сайын беретін қорытындысына сүйенсек, дүниежүзінде тек ауаның ластануынан қайтыс болатын адамдардың саны, автомобиль апатынан қаза болатын адамдардың санынан асып отыр. Атмосфералық ауаға тасталатын зиянды газдардың үштен бір бөлігін тасымалдау көліктерінен шығатын газдар құрайды. Әрбір жеңіл көлік жылына ауаға 12-13 тонна улы заттар тастайды. Сонымен қатар, шетелдік және ұлттық өндірістік компаниялар, елдегі атмосфералық ауа мәселесін одан әрі өршіте түсті. Мысалы, «Қазақмыс», «Испат-Кармет» ірі компаниялары Қазақстан бойынша ластаушы ошақтарды құрайды.4 Ауаға тасталатын улы заттардың мөлшері апаттық жағдайға әкеліп отыр. Жезқазған қаласының әрбір тұрғынына 6 тонна, Балхаш қаласында 7-8 тонна, Қарағанды қаласында ол көрсеткіш 5 тоннаны құрайды екен. Соған қарамастан бұл компаниялар экологиялық салықтардан жиі босатылады және өте аз мөлшерде айып салынады екен. Осы факторлардын әсер етуінен өндірістік қалаларда аурулардың белгісіз түрлері тараған. Адамдардың өмір сүруінің орта жасы бірден төмендей бастаған, сонымен қатар өлім саны да кенеттен өсіп кеткен. Мамандардың дәлелдеріне сүйенсек, қазіргі кезде халық шегіп отырған зардаптар болашақта бірнеше ұрпактарға үлкен кері әсерін тигізеді. 
Қазақстанның денсаулық сактау ұйымының хабарлауынша республикамызда әртүрлі улы ғаздардан зиян шеккен адамдарды емдеп, денсаулықтарын калпына келтіру үшін бірнеше миллиард тенге қаражат керек, дегенмен, бұзылған денсаулықты қайтадан бұрынғы қалпына келтіру мүмкін емес. 
Қолайсыз қоршағаң ортамен келтірілген зиянның орнын толтыруға негізделген нормаларды бірнеше заңнан көруге болады, олардың әрқайсысына жеке тоқталып өтсек, «Халыктың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы» 2001 жылы 4-желтоқсанда қабылданғана: «Әрбір азаматтың және Қазазақстан Республикасының аумағында туратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ шетелдіктердің өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға, оның жай күйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалды өтеуіне құқығы бар», - делінген.

   Экологиялық қауіпсіздік - мемлекеттің стратегиялық компоненті және Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі.Экологиялық қауіпсіздік ең аллымен тұлғаның қоршаған ортаға антропогендік әсер етуден, оның зарлаптарынан, апаттардан қорғалғандығымен анықталады. 
Мемлекет бізді қаншалықты қорғайды? Бізді қоршаған орта қаншалықты қауіпсіз? 
Нарықтық қатынастарға араласа алатын дамушы мемлекет ретінде, елдегі өнеркәсіп пен өндірісті дамытуда мақсат етіп қоя тұра, халыктың өмір сүруіне қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету керектігін ұмытпаган жөн. Бізден кейінгі ұрпақтардың бар екенін және олардың лайықты, таза табиғи ортада өмір сүруіне жағдай жасау әр азаматтың міндеті және азаматтық борышы. Дүние жүзі мамандарының пайымдауынша, Қазақстанда шоғырланған табиғи ресурстар елдің дамуын керісінше тежеуде және оларды пайдаланғаннан пайдаланбаған артық, әрі қауіпсіз.

     Сонымен, жоғарыда қарастырылған өзекті мәселелерді қарастыра келе адамдардың денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру үшін төмендегідей негіздер бар деп тұжырымдауға болады:

     - белгілі бір аумақтағы қоршаған ортаның ластануы туралы акт құрастырылып, онда судағы, топырақтағы, ауадағы және т.б. жердегі зиянды заттардың концентрациялық мөлшері көрсетілуі тиіс;

    - медициналық растау құжаты, онда денсаулыққа келтірілген зардаптың дәрежесі, мөлшері және басқа да көрсеткіштерді айқындау қажет; 
    - медициналық-әлеуметтік сараптама қорытыңдысы, онда зардап келтірген ошақ пен зиян шеккен адамның арасындағы себептік байланыс көрініс табады. 
    - экологиялық құқықбұзушылық нәтижесінде келтірілген залалдардың көлемін материалдық есептеу үшін зардап шеккеннің еңбек қабілеттелігін жоғалту дәрежесі, емделу және денсаулыққа келтірілген шығынның көлемі, лажсыз жіберілген уакыты, мекен-жайының немесе өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты туындаған қолайсыздықтар, мамандықтың өзгеруі, моральдық және т.б. залалдардың келтірілуі міндетті түрде есепке алынуы тиіс. 
Сондай-ақ қазіргі кезде колайсыз қоршаған ортамен келтірілген зиянның орнын толтыру туралы келіп түсетін талаптардың саны практикада аз байқалады, олар бойынша соттардың шешім шығару фактісі де өте аз кездеседі. Қазақстанда осындай жағдайдың қалыптасуына бірнеше себептер бар: 
    - бұл саладағы істер бойынша дәлелдер жинау қиын, сондықтан, соттар талаптарды қараған уақытта оларға сескенушілікпен қарайды. Себебі, Қазақстанның көп жерлері кешенді ластауға ұшыраған, ондай жағдайда нақты зиян келтірген қайнар көзді анықтау мүмкін емес деп айтса да болады; 
   - бұл салаға қатысты талаптарды қарастыруда, шешімдер шығаруда тәжірибенін жоқтығы. 
   - экологиялық зардаптар бойынша экологиялық құқық бұзушылықтардың құрамын толық ашу қиынға соғып отыр. Өйткені, орын алған құқық бұзушылық әрекет пен оның зиянды салдары арасындағы себепші байланысты анықтау мүмкін емес. 
   - азаматтарда экология саласындағы құқықтық сананын қалыптаспауы. 
   - Қазақстаңда адамдардың экологиялық құкықтарын қорғаудың қаржыландырылмайтындығы. Мысалы, экологиялық, медициналық, санитарлық – эпидемиологиялық сараптамаларды толық түрде жүрізу үшін көп мөлшерде қаржылар талап етіледі.