Адам экологиясы

           Соңғы кезде әрбір ұшырылған «протонның» қоршаған ортаға үлкен зиян әкелетіндігі анықталды. Гептильдің әсерінен уланған аумақтың көлемін анықтап, кінәлі жаққа толық мағлұмат беріп, олардың шығынын өтеп алу қажет. Бқл келтірілген оқиғалар дәлелдейтін екі факт ғана бар. Экология мамандардың қажет екендігін, мемлекетті экологиялық жағынан қоршаған ортаны қорғау керектігін республика президенті Н. А. Назарбаев Қазақстан инженерлері съезінде атап өтті.

Енді толығырақ айтсақ, Қазақстан аумағындағы ядролық жарыстан кейін жалпы күші Хиросима қаласына тасталған атом бомбасының күшінен 45000 есе көп. 1946 жылдан бастап, Арал теңізіндегі «»Возрождение» аралығында биологиялық және химиялық бомбалар жасау үшін іскери мекемелер ашылды. Дәл осы жерде Сібір жарасы, тулериями, бруцелез, тырысқақ және Кулихорадқа ауруларының қоздырғыштарын сынап көрді. 1950-1990 жылға дейін әртүрлі мақсаттағы сынақ полигоны жұмыс істеді. Ал олардың таза 200 кг өнімі айналасындағы жарты миллион адамды жойып жіберуі мүмкін.

Экологиялық индульгенция феноменін қалыптастыруда жапондықтардың жүргізген тәжірибелері экологиялық проблемаларға деген реакцияны зерттеуге көбінесе экологиялық тұрғыдағы мамандар емес, ғылыми зерттеу органдарының өтініші бойынша жасалынып, өздеріне қажет деген нәтижелерді ғана есепке алуда. Бұл жағынан қарасаң, кез келген мекеме экологиялық зерттеулер жүргізе беретін болды.

«Тұрақты даму» концепциясы 1992 ж. «Біздің жалпы болашағымыз» атты айдармен жарияланды. Бұл құжатта алғаш рет негізгі принциптер жинақталды. Яғни кез келген мемлекет стратегиялық жоспар жасауда осы принциптерді ұстануы қажет.

Бұл жердегі Қазақстан Республикасы үшін үлкен мәні бар принциптарды алайық:

- қазіргі және болашақтағы  ұрпақтардың өмір сүруіне қажетті  өнімдермен қамтамасыз ету және  оның қорын сақтау;

- биотехнологиялық тұрғыдан  ойластырылған, қалдықтан – қалдықсыз  өнім шығаруға көшу;

- біртіндеп органикалық  отынмен жұмыс істейтін энергетика  өнеркәсібінен қолайлы немесе  дәстүрлі емес энергния алу  көздеріне өту.

- табиғатты қорғаудағы  әкімшілік, экономикалық және құқықтық  әдістерді жақсарту.

- биосфераның көптүрлілігін  сақтау, қорғау бағытында жұмыс  істеу;

- экологиялық мәдениеттілік  кодексін тиянақты, бұзбай сақтау.

 

Егерде теориядан күнделікті өмірге келсек бұл бағдарламаны орындау және көп жыл бойы тиянақты жұмыс істеуді қажет етеді. Ендігі жерге 2030 стратегиясының адам экологиясымен тығыз байланысы бар пунктерін қарастырайық.

Қазіргі кезде адамның шаруашылықты ұйымдастырудағы, оны дамытудағы бірінші ойы – табиғат байлығы таусылмайтын құнсыз зат, екінші ойы тез арада сол жерден пайда табуы. Табиги ресурстардың толық құндылығы анықталмаған. Соңғы кездерде ғана табиғатты пайдаланғаны үшін төлем ақы мөлшері белгілене бастады. Экономикалық тұрғыдан қалдықтардың, ластанудың тиімсіз жақтары ескеріле бастады.

Жаңа оқыту жүйесінде адам экологиясына маманданғандар Қазақстан Республикасына өз білімдерін пайдалана ала ма деген сұрақ туындайды. Себебі, сол салада көбінесе басқа оқу орындарының бітірушілері жұмыс істеуі құпия емес.

Экономистер, юристер, социологтар – соңғы кездерде әлеуметтік сферадағы экологтардың орнына жұмыс істеуде.

Бұндай мамандар экологиялық тұрғыдан жан-жақты білімі жоқ. Сол себепті қажетті шешімдерді қабылдай алмайды. Сол үшін де ондай мамандарды сақтай отырып, негізгі позицияны, әсіресе шешім қабылдауды эколог мамндарға беру керек. Бұндай дайындық жұмыстары ЮНЕСКО-ның бағдарламасына сай алдағы уақытта іске асады. Біздің студенттерімізді қажет ететін болашақтағы сала – саяси экология және эколгиялық дипломатия.

Себебі көптеген мемлекеттік деңгейдегі конфликтер экологиялық проблеманың нәтижесінде туындап отыр.

Қазақстанның табиғи ресурстарын пайдалануға мүмкіншілігі бар ірі фирмалардың менеджері эколог қызметін атқарады. Сонымен бірге экологиялық жағдайы өршіп тұрған облыстарда, аудандарда, әкімшілік қызметте және рекреациялық, танымдық, жастарға тәлім-тәрбие, дипломатиялық саладағы жұмыстарда қызмет ете алады.

Жоғарыдағы тарауларда жүйелі құрылымдық әдіспен экологиялық жағдайларды болжау және соның нәтижесінде тиімді шешім қабылдауды атап өттік.

Алғашқы бағдарламаны шығарған Қазақстан Республикасының Ұлттық Академиясы. Кейбір шешімдеріне тоқталып қтейік. 1997 ж. 22-26 көкек айында Алматыдағы Алатау санаторийінде «Жер планетасының және адамзаттың дамуының экологиялық әдістемесі» атты бірінші халықаралық конгресс өтті.

 

 

 

 

5.Қоршаған ортаның ластануының салдарынан пайда болатын аурулар.

 

 

              Қоршаған ортаның радиоактивтік және таксикологиялық улануы жағынан жер бетінің ешбір халқы да, табиғи жүйесі де дәл Қазақстан халқындай және табиғатындай зардап шеге қоймаған шығар, сірә?

Бұлай деуіміздің себебі – атомдық және химиялық өндірістердің, ядролық сынақтар мен басқа қарулардың ісерінен елімізде көптеген аймақтар күрделі экологиялық дағдарысқа ұшырады. Республикамыздың Арал өңірі, Шығыс Қазақстан, Семей полигоны және Батыс Қазақстандағы Азғыр, Тайсойған, Ресеймен шекаралас «Капустин Яр» басы ашық айқын аймақ апаттар болып табылады.

Елімізде осылай экологиялық жағдайдың пайда болуы біріншіден, халық шаруашылығықұрылымының дұрыс ұйымдастырылмауының нәтижесі, яғни, көне технологияларды пайдалану, саясат пен экономикада «біжден кейін кұл болмасаң, бұл бол» тоқмойын милитаристік көзқарастың үстем болуы, республиканың тек қана шикізат өндіруге бағытталуы себепші. Бұл қатынас адамның сана-сезімінің деформацияға ұшырауына және еңбекте экологиялық мәденеттің, экологиялық көзқарастың бұзылуына, сайып келгенде өз көрін өзі қазған қарабайырлыққа әкелді. Сондықтан экологиялық жағдайдың зиянды жағына қарай өзгеріп жатқанын ашық айтуға мүмкіндік болмады.

1949-1989 жылдарда Семей сынақ полигонында 470 ядролық жарылыс болды, оның 26 – жер үстінде, 90 – ауада, 354 – жер астында жасалды. Осылардың салдарынан тұрғындардың денсаулығы, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің табиғи тепе-теңдігі бұзылды. Зымырандарды космосқа шығаруға пайдаланған гептил деген жанармай қалдықтарының табиғи ортаға, адамға, жан-жануарларға әсері дәйекті зерттелмеген.

Ал іс жүзінде қоршаған ортаның радиоактивтік, химиялық заттармен ластануының әсерінен адам тәнінде тектік және хромосомдық өзгерістердің пайда болуы, сонымен бірге өсімдіктер мен жануарлардың құри бастауы адамзатқа төнген қауіптің қаншалықты зор екендігіні

ң айқын айғағы. Осындай генетикалық өзгергіштіктердің салдарынан мысалы, ұрықтанған жұмыртқа жасушаларының 50%-і өледі, немесе олардан пайда болған организмдер артына ұрпақ қалдыра алмайды. Гентикалық зардаптар дене мүшелеріндегі іртүрлі өзгерістер және психологиялық кеселдер түрінде пайда болады. Осындай зардапқа душар болған балалардың балалардың – 10 пайызы, яғни әрбір 1 млн баланың – 100 мыңы кеміс болып туылады екен.

Қазақстанның зардапты экологиялық проблемалары көрші мемлекеттерің де наразылығын тудыруы әбден мүмкін. Сондықтан мемлекеттік деңгейдегі стратегиялық маңызды шарттардың бірі – халықтың экологиялық тұрғыдан қауіпсіздігін нақты жүзеге асыру – бүгінгі күннің ең басты да ең негізігі талабы.

6. Табиғи ортаны сақтау және  қалпына келтіру  жөніндегі шаралар:

-қоршаған  ортаның сапасын басқару жүйесін  оңтайландыру;

-табиғатты  пайдалануды басқаруда экожүйелік  көзқарасты пайдалану;

-мемлекеттік, өндірістік және қоғамдық бақылау  жүйесін, сондай-ақ экологиялық аудитті  жетілдіру;

-қоршаған  ортаға мониторинг жүргізу жүйесін  дамыту;

-жер  және су ресурстары тозуының, ластануының, әуе алабының ластануының  алдын алу;

-Жердің  озон қабаты мен климатқа антропогендік  әсерді азайту;

-биологиялық  әралуандықты сақтау және орнықты  пайдалану;

-ерекше  қорғалатын табиғи аумақтардың  ауданын ел аумағының кемінде 10%-ына дейін кеңейту;

-табиғи  жүйенің тұтастығын сақтау және  қалпына келтіру, оның ішінде  гидротехникалық құрылыстарды, автомобиль  және темір жолдарды, газ және  мұнай құбырларын, электр тарату  және басқа да желілік құрылыстарды  салу кезіндегі шаруашылық қызмет  процесінде оларды бөліп-жаруды  болдырмау;

-антропогендік  іс-әрекеттен бұзылған аумақтарды  қайта құнарландыру;

-өндірістік  объектілердің жұмыс істеу циклі  аяқталысымен табиғи ландшафтарды  толық қалпына келтіруді міндетті  түрде талап етуді қолдану;

-экологиялық  апат аймақтарын, зымыран-ғарыш және  әскери-сынақ кешендерін оңалту;

Каспий теңізі қайраңы мен оған іргелес жатқан аумақтардың ластануының алдын алу;

-өндіріс  және тұтыну қалдықтарын қайта  өңдеу мен кәдеге жарату көлемін  біртіндеп ұлғайту;

-халықаралық  ынтымақтастықты кеңейту   жолымен іске асырылады.

Халықтың денсаулығына қоршаған ортаның тигізетін қолайсыз әсерін азайту. Қоршаған орта факторларының қолайсыз әсерінен халықтың денсаулығын қорғау орнықты даму саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды элементтерінің бірі болып табылады.

Қолайсыз экологиялық факторлардан халықтың денсаулығын қорғауға:

-экологиялық  тәуекелді бағалау және оны  азайту жөнінде бағдарламалар  жасау;

-елді  мекендердің аумағында қоршаған  ортаның сапа нормативтерін сөзсіз  қамтамасыз ету;

-өнеркәсіп  объектілерін қоныстанатын аймақтан  тысқары жерлерге шығару арқылы  қала құрылысы шешімдеріне жаңа  әдістерді енгізу;

-су  құбырына және шөлмектерге құйылған  ауыз су сапасына қойылатын  талаптарды қатайту;

-тұрғын  үй ортасының, әсіресе радиоактивті  параметрлер бойынша жағдайын  бақылау;

-экологиялық  себептерден болған ауруларды  емдеу үшін клиникалық орталықтар  құру;

-қоршаған  ортаның жағымсыз факторларының  әсерінен халықтың денсаулығына  әсер еткен дәлелденген зардапты  өтеу тәртібін енгізу есебінен  қол жеткізіледі.

Төтенше экологиялық жағдайлардың және экологиялық лаңкестіктің алдын алу. Қазақстан Республикасында төтенше экологиялық жағдайлардың  және экологиялық лаңкестіктің алдын алу мен олардың әлеуетті салдарларын жою жөніндегі қызмет:

— қоршаған орта үшін жағымсыз салдарға әкеліп соғатын төтенше жағдайларды болжау;

— жағымсыз экологиялық салдарлары бар төтенше жағдайлар кезінде халыққа жүріп-тұру ережелерін,  қорғаныс іс-қимылы мен әдістерін оқыту;

— төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың салдарын жою жоспарына міндетті экологиялық бөлімдерді қосу;

-шаруашылық  қызметінің ерекше режимі бар  аймақтарды, экологиялық апат және  дағдарыс  аймақтарын белгілеуді заңнамалық регламенттеу;

-қоршаған  ортаға жағымсыз салдары бар  арандатушылық пен техногенді  авариялардың алдын алу;

-табиғи  ортаның тозуына әкелетін химиялық  заттарды әдейі қолданудың алдын  алу;

-табиғи  және аграрлық экожүйелерді құртатын  қасақана өрттердің, өнеркәсіптік  қаскерліктің, өсімдік шикізаттарын  заңсыз шабу мен дайындаудың  алдын алу, сондай-ақ табиғи нысандар  мен жүйелерді бұзуға әкелетін  тірі организмдер түрін лаңкестік  мақсатта әкелу мен таратудың  алдын алу жолымен жүзеге асырылады.

Генетикалық өзгерген организмдердің пайдаланылуына және таралуына бақылау жасау, сондай-ақ карантиндік және бөтен текті зиянды организмдердің әкелінуін немесе өз бетімен енуін болдырмау. Қазақстан Республикасында генетикалық өзгерген организмдердің пайдаланылуына бақылау жасауды ұйымдастыру, сондай-ақ карантиндік және бөтен текті зиянды организмдердің әкелінуі мен таралуын болдырмауына бақылау жасау жөніндегі шаралардың  қабылдануы мынадай жолмен жүзеге асырылатын болады:

-өсімдіктер  карантині жөніндегі қызметтің  тиімді жұмысын халықаралық стандарттарға  сәйкес қамтамасыз ету;

-карантиндік  және бөтен текті зиянды организмдердің  ел аумағына енуін болдырмау, олардың таралу ошақтарын анықтау, тұйықтау және жою жөніндегі  іс-шаралар жүйесін әзірлеу және  іске асыру;

-ел  ішінде жерсіндіру жұмыстарының  жүргізілуін бақылау;

-генетикалық  өзгерген организмдерді және  олардың көмегімен алынған өнімдерді  бақылаусыз әкелудің алдын алу  жөніндегі іс-шаралардың жүйесін әзірлеу және іске асыру.

Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық құралдары. Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық құралдары:

-қоршаған  ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды  республикалық және жергілікті  бюджеттердің, табиғатты пайдаланушылардың  қаражаты есебінен, халықаралық  заемдар, гранттар және өзге де  көздерден мамандандырылған қорлар  құру мүмкіндігімен қаржыландыру;