Адам денсаулығы және қоршаған орта

керісінше, одан әрі өсіп келе жатыр. Оның себебін жауапкершіліктің жоқ болуымен сипаттауға болады, олардың көбісі аз мөлшердегі айыпты төлеу арқылы және басқа да жолдармен кұтылып жатады. Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал ету нәтижесінде туындайтын қатерден корғалуының жай-күйі. Қолайлы қоршаған орта дегеніміз - объектілерінің жай-күйі экологиялық қауіпсіздікті және халықтың денсаулығын сақтауды, ластануға жол бермеуді, экологиялық жүйелердің тұрақты жұмыс істеуін, табиғи ресурстарды молықтыруды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін орта. Қоршаған орта саласында адам құқықтарын қамтамасыз ететін халықаралық құқықтық актілер ретінде шарттар, конвенциялар, халықаралық ұйымдардың келісімдері, декларациялар және т.б. болып табылады. Жалпы алғанда, Қазақстан олардың жиырма шақтысына қол қойды, бірақ олардың әрекет етіп жатқанын көре алмай отырмыз. Қоршаган ортаға байланысты Рио-де-Жанейро декларациясында экологиялық сұрақтарды барлық мүдделі адамдардың қатысуымен қарау керектігі айтылған сондай-ақ адамдарға келтірілген зиянның орны міндетті түрде толтырылуы керектігіне ерекше көңіл аударылған. Осы декларацияның 13-қағидасында: «Мемлекет экологиялық зиян қызмет нәтижесінде және басқа да ластаудың салдарынан келтірілген зардаптардың алдан алу үшін компенсация көзделетін заңдар дайындау керек», - делінген.3 Алайда, қазіргі таңда елімізде аталған қатынастарды нақты реттейтін заңның жоқтың қасы, тек жекелеген қысқа нормалар ғана бар, Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінін 9-бабында:

«Азаматтардың келтірілген зиянның толығымен өтілуіне құқықтары бар». – деген норма бекітілген, бірақ бұл нормаға тек ақшалай түрде бағалауға жататын бөліктер ғана кіреді. Ал сонымен қатар ақшамен бағалау мүмкін емес зиянның бар екені белгілі, мысалы, гендік сипаттағы зардаптар, мүгедектік, денсаулығынан айырылу моральдық зардаптар, адам психикасында көрініс табатын факторлар және т.б Сондықтан. материалдық орнын толтыруға жатпайтын зияндарды да құқықтық реттейтін нақты механизм қажет.

Қоршаған ортаның жағдайы туралы ақпараттың дұрыс көлемде берілмеуі құпияда ұсталынуы, адамдарға келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға кедергі келтіріп отыр.

«Ақпаратқа кіру, шешімдер қабылдау процесіне жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы» Орхус конвенциясының 4-бабында: «қазіргі және болашақ ұрпақтардың әрбір адамның, оның денсаулығы мен әл-ауқаты үшін қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығын қорғауға жәрдемдесу үшін қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығын қорғауға, экологиялық ақпаратқа қол жеткізу, жұртшылықтың шешімдерін қабылдау процесіне қатысуы, қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу құқығына кепілдік береді», - деген норма бекітілген.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабына көрсетілгендей. адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады. Мұндай құқық бұзушылық үшін 2003 жылы қылмыстық іс қозғалған жоқ деп айтса да болады. Бұл нені көрсетеді? Әрине құқық қорғау органдарының әрекетсіздігі мен парақорлығы. Қоршаған ортаны қорғау саласында жұмыс істейтін мамандардың айтуынша, Қазақстанда бұл салада парақорлық ерекше дамыған. Бұл жерде зардап шегетін кім? Тағы да қарапайым халық. Пайда табатын кім? Қазақстанның бетке ұстар мемлекеттік қызметкерлері.

Еліміздегі қоршаған ортаны қорғау - өткір мәселелердің бірі және ол дереу шешімді талап етеді. Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы тіпті күннен күнге нашарлауда және ол ең алдымен халықтың денсаулығы мен өміріне өте үлкен залалдар әкелуде.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жыл сайын беретін қорытындысына сүйенсек, дүниежүзінде тек ауаның ластануынан қайтыс болатын адамдардың саны, автомобиль апатынан қаза болатын адамдардың санынан асып отыр. Атмосфералық ауаға тасталатын зиянды газдардың үштен бір бөлігін тасымалдау көліктерінен шығатын газдар құрайды. Әрбір жеңіл көлік жылына ауаға 12-13 тонна улы заттар тастайды. Сонымен қатар, шетелдік және ұлттық өндірістік компаниялар, елдегі атмосфералық ауа мәселесін одан әрі өршіте түсті. Мысалы, «Қазақмыс», «Испат-Кармет» ірі компаниялары Қазақстан бойынша ластаушы ошақтарды құрайды.4 Ауаға тасталатын улы заттардың мөлшері апаттық жағдайға әкеліп отыр. Жезқазған қаласының әрбір тұрғынына 6 тонна, Балхаш қаласында 7-8 тонна, Қарағанды қаласында ол көрсеткіш 5 тоннаны құрайды екен. Соған қарамастан бұл компаниялар экологиялық салықтардан жиі босатылады және өте аз мөлшерде айып салынады екен. Осы факторлардын әсер етуінен өндірістік қалаларда аурулардың белгісіз түрлері тараған. Адамдардың өмір сүруінің орта жасы бірден төмендей бастаған, сонымен қатар өлім саны да кенеттен өсіп кеткен. Мамандардың дәлелдеріне сүйенсек, қазіргі кезде халық шегіп отырған зардаптар болашақта бірнеше ұрпактарға үлкен кері әсерін тигізеді.

Қазақстанның денсаулық сактау ұйымының хабарлауынша республикамызда әртүрлі улы ғаздардан зиян шеккен адамдарды емдеп, денсаулықтарын калпына келтіру үшін бірнеше миллиард тенге қаражат керек, дегенмен, бұзылған денсаулықты қайтадан бұрынғы қалпына келтіру мүмкін емес.

Қолайсыз қоршағаң ортамен келтірілген зиянның орнын толтыруға негізделген нормаларды бірнеше заңнан көруге болады, олардың әрқайсысына жеке тоқталып өтсек, «Халыктың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы» 2001 жылы 4-желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының заңына сәйкес (1 - бабы), адамның тіршілік етуіне қолайлы жагдайлар деп - тіршілік ету ортасы факторларының адамға зияңды ықпалы жоқ кездегі жай-күйді айтқан. Сонымен қатар, азаматтардың денсаулығын сақтауға, тіршілік етудің қолайлы жағдайларына және санитарлық - эпидемиологиялық салауаттылыққа құқықтары мен міндеттерін іске асыру, тіршілік ету ортасы факторларының халық денсаулығына зиянды әсер етуінің алдын алу мақсаты көрініс тапқан. Осы заңның 18-бабында адамның санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылыгы саласында құқықтары бекітілген:

- адамның және оның  келешек ұрпағының денсаулық  жағдайына теріс әсер етпейтің  факторлары бар қолайлы тіршілік  ортасына;

-халықтың сантирлық –  эпидемиологиялық салауаттылығы  туралы Қазақстан Республикасының  заңдарын бұзу салдарынан басқа  жеке адамдардын жеке кәсіпкерлердің  және заңды тұлғалардың кінәсінен  олардың денсаулығына немесе  мүлкіне келтірілген зиянның орнын толтыруға құқықтары бар.5

Қазақстанның аумағында өндіріс пен тұтыну қалдықтары 20 млрд. тоннадан асып кетті, оның ішінде 7 млрд. тоннасы улы заттарды құрайды, әрі олардың ұлғаю үрдісі байқалуда. Мамандардың зерттеу жұмыстарынын қорытындысы бойынша, Қазақстан территориясының радиоактивтік ластану дәрежесі, Чернобыль АЭС-да болған апатының салдарынан территорияның радиоактивтік ластанған дәрежесінен 1,5-2 есе артық. Бұл мәселе қолайлы қоршаган ортаны қамтамасыз ету жұмысын одан әрі шиеленісе түсуіне себепші болып отыр.

«Экологиялық сараптама туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылы 18 – наурызда қабылданған заңының 3-бабында, жоспарланып отырған басқарушылық, шаруашылық, инвестициялық және өзге де қызметтің қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерін жан-жақты ғылыми негізделген талдау және бағалау міндеті көрсетілген.

«Қоршаған ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республиқасының 1997 жылы 15 шілде қабылданған заңына сәйкес адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру қағидасы бекітілген. Ал 5-бабында: «Әрбір азаматтың және Қазазақстан Республикасының аумағында туратын азаматтығы жоқ адамдардың, сондай-ақ шетелдіктердің өмірі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаға, оның жай күйі туралы дұрыс ақпарат алуға, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарың бұзылуы салдарынан өз денсаулығы мен мүлкіне келтірілген залалды өтеуіне құқығы бар», - делінген.7

Экологиялық қауіпсіздік - мемлекеттің стратегиялық компоненті және Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі.Экологиялық қауіпсіздік ең аллымен тұлғаның қоршаған ортаға антропогендік әсер етуден, оның зарлаптарынан, апаттардан қорғалғандығымен анықталады.

Мемлекет бізді қаншалықты қорғайды? Бізді қоршаған орта қаншалықты қауіпсіз?

Нарықтық қатынастарға араласа алатын дамушы мемлекет ретінде, елдегі өнеркәсіп пен өндірісті дамытуда мақсат етіп қоя тұра, халыктың өмір сүруіне қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету керектігін ұмытпаган жөн. Бізден кейінгі ұрпақтардың бар екенін және олардың лайықты, таза табиғи ортада өмір сүруіне жағдай жасау әр азаматтың міндеті және азаматтық борышы. Дүние жүзі мамандарының пайымдауынша, Қазақстанда шоғырланған табиғи ресурстар елдің дамуын керісінше тежеуде және оларды пайдаланғаннан пайдаланбаған артық, әрі қауіпсіз.

Сонымен, жоғарыда қарастырылған өзекті мәселелерді қарастыра келе адамдардың денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру үшін төмендегідей негіздер бар деп тұжырымдауға болады:

- белгілі бір аумақтағы қоршаған ортаның ластануы туралы акт құрастырылып, онда судағы, топырақтағы, ауадағы және т.б. жердегі зиянды заттардың концентрациялық мөлшері көрсетілуі тиіс;

- медициналық растау құжаты, онда денсаулыққа келтірілген зардаптың дәрежесі, мөлшері және басқа да көрсеткіштерді айқындау қажет;

- медициналық-әлеуметтік  сараптама қорытыңдысы, онда зардап  келтірген ошақ пен зиян шеккен  адамның арасындағы себептік  байланыс көрініс табады.

- экологиялық құқықбұзушылық  нәтижесінде келтірілген залалдардың көлемін материалдық есептеу үшін зардап шеккеннің еңбек қабілеттелігін жоғалту дәрежесі, емделу және денсаулыққа келтірілген шығынның көлемі, лажсыз жіберілген уакыты, мекен-жайының немесе өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты туындаған қолайсыздықтар, мамандықтың өзгеруі, моральдық және т.б. залалдардың келтірілуі міндетті түрде есепке алынуы тиіс.

Сондай-ақ қазіргі кезде колайсыз қоршаған ортамен келтірілген зиянның орнын толтыру туралы келіп түсетін талаптардың саны практикада аз байқалады, олар бойынша соттардың шешім шығару фактісі де өте аз кездеседі. Қазақстанда осындай жағдайдың қалыптасуына бірнеше себептер бар:

- бұл саладағы істер  бойынша дәлелдер жинау қиын, сондықтан, соттар талаптарды қараған  уақытта оларға сескенушілікпен қарайды. Себебі, Қазақстанның көп жерлері кешенді ластауға ұшыраған, ондай жағдайда нақты зиян келтірген қайнар көзді анықтау мүмкін емес деп айтса да болады;

- бұл салаға қатысты талаптарды қарастыруда, шешімдер шығаруда тәжірибенін жоқтығы.

- экологиялық зардаптар  бойынша экологиялық құқық бұзушылықтардың  құрамын толық ашу қиынға соғып отыр. Өйткені, орын алған құқық бұзушылық әрекет пен оның зиянды салдары арасындағы себепші байланысты анықтау мүмкін емес.

- азаматтарда экология  саласындағы құқықтық сананын  қалыптаспауы.

- Қазақстаңда адамдардың  экологиялық құкықтарын қорғаудың  қаржыландырылмайтындығы. Мысалы, экологиялық, медициналық, санитарлық – эпидемиологиялық  сараптамаларды толық түрде жүрізу үшін көп мөлшерде қаржылар талап етіледі.

Аталған факторлардың әсерінен Қазақстан Республиқасында қолайсыз қоршаған ортамен келтірілген зиянның орнын толтыру үшін көзделетін компенсацияларды төлеу әлі күнге дейін қалыпты дәрежеде жүзеге аспай отыр.

Тек қана қоршаған ортанын қалыпты дамуын құқықтық деңгейде қамтамасыз ету арқылы адамдарға лайықты қоршаған орта тудыра аламыз. Елімізде қоршаған орта саласында заңдардың жетілмегендігі халықтың денсаулығы мен өмірінде теріс көрініс табуда. Адамдар қорғаусыз қалғандықтан мемлекетке ешқандай сенім білдірмейді, яғни болашақтан үміт үзеді. Сондықтан да осы мәселелерді шешу мақсатында денсаулыққа келтірілген зиянның орнын толық көлемде толтыру үшін арнайы заңдар қабылдау қажет, моральдық зиянның орнын толтырудың құкықтық механизмі ретке келтірілуі тиіс. Ал, экология саласында жасалған қылмыстар міндетті түрде қатаң жазалануы керек және онын нәтижесінде зардап шеккен адамдарға компенсация төленетін болса, жағдайдың өзгеретіні сөзсіз. Демек, қоршаған ортаға құкықтың сақталуы, халықтың, ұлттың, жалпы мемлекеттің өркендеуіне шексіз мүмкіндік ашады.

 

 

Атырау облысының мамндандырылған ауданаралық экономикалық сотының

бас маманы Лаура Ахметова

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының  Конституциясы, Алматы.2000 ж.

2. Садыкова А. Конституционное  право гражданина на благоприятную  окружаюшую среду. ҚазМҰУ - ң хабаршысы - 2002 - №3 -112- бет.

3. Декларация по окружающей  среде и развитию. Рио-де-Жанейро, 14-маусым 1992жыл.

4. Галямова З. «Право человека на благоприятную окружаюшую среду (право на возмещение ущерба причиненного здоровью неблагоприятной окружающей средой» // Сборник статей слушателей юридического университета-1998 жыл -27-28 бет.

5. «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы» Қазақстан Республикасының заңы, 4-желтоқсан 2002 жыл.

6. Куратов С. Права человека  и радиоактивные отходы //Правовая  реформа в Казахстане - 2002 №1 -54-бет.

7. Қоршағаң ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңы, 15-шілде 1997 жыл.