Автор работы: Пользователь скрыл имя, 20 Октября 2013 в 11:32, курс лекций
Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900-шы жылы қалыптасты. «Экология» терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Демек, бұл біршама жас ғылым, сонымен қатар экология қазір қауырт өсу кезеңін басынан кешіріп отыр. Экология грекше oicos - мекен, үй және logos- ғылым деген ұғымды білдіреді. Экология сөзбе– сөз аударғанда – тіршілік мекені туралы ғылым. Экология ғылымына берілген анықтамалар бар. Дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология – организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді.
Дербес ғылым ретінде экология
шамамен 1900-шы жылы қалыптасты. «Экология»
терминін 1869 жылы неміс биологы Эрнест
Геккель ұсынған болатын. Демек, бұл біршама
жас ғылым, сонымен қатар экология қазір
қауырт өсу кезеңін басынан кешіріп отыр.
Экология грекше oicos - мекен, үй және logos-
ғылым деген ұғымды білдіреді. Экология
сөзбе– сөз аударғанда – тіршілік мекені
туралы ғылым. Экология ғылымына берілген
анықтамалар бар. Дегенмен, осы заманғы
зерттеушілердің басым көпшілігі экология
– организмдердің тіршілік ету жағдайларын
және организмдер мен олардың тіршілік
ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды
зерттейтін ғылым деп есептейді. Экология
түсінігі өте ауқымды, сондықтан қай қырына
баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының
тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Мысалы,
«ұзақ мерзімдік қолданыс» үшін ең қолайлысы
«Экология – қоршаған ортаның биологиясы»
деген анықтама болар еді.Отандық экологтардың
бірі А.С.Данилевский: «Экология- экологиялық
жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы
және олардың гомеостазисін қамтамасыз
етуші механизмдер туралы ғылым» деп анықтама
берген.
Экология мынандай 3 бөлімнен тұрады:
1. Аутэкология
2. Демэкология
3. Синэкология
Қандай да бір түрге жататын дара организмнің
немесе организмдер тобының қоршаған
орта жағдайларымен қарым – қатынасын
зерттеу жалпы экологияның негізгі бөлімдерінің
бірі – аутэкологияның үлесіне тиеді.
Әдетте, аутэкологиялық зерттеулер осы
күнгі ботаникалық, зоологиялық, салыстырмалы
– физиологиялық және басқа да еңбектердің
маңызды бөлігін құрайды. Биологиялық
жүйе ретінде аутэкология жекеленген
тірі ағзаны – жануар, өсімдік немесе
микроорганизм, оның қоршаған ортамен
өзара қарым – қатынасын зерттейді.
Қоршаған ортаға адамнан тәуелсіз Жерде
пайда болған, яғни оған мұраға өткен табиғи
орта мен адам қолымен жасалған техногенді
орта кіреді.
Қоршаған ортаға бұл ағзаны қоршап жатқан,
оның күйі мен тіршілік қызметіне тікелей
не жанама әсер ететін нәрсенің барлығы
жатады.
Тірі ағзаға әсер ететін ортаның элементтерін
экологиялық факторлар деп атайды.
Экологиялық фактор дегеніміз – ағза
бейімдеушілік реакциялар, не адаптациялар
арқылы жауап беретін қоршаған ортаның
кез келген элементі немесе жағдайы.
Кез келген ағзаға қоршаған ортада көптеген
экологиялық факторлар әсер етеді. Дәстүрлі
жіктеу бойынша оларды: абиотикалық, биотикалық
және антропогендік деп бөледі.
Абиотикалық факторлар – бұл тірі ағзаға
әсер ететін қоршаған орта жағдайларының
комплексі. Яғни температура, қысым, радиациялық
фон, ылғалдылық, атмосфераның, теңіз және
тұщы судың, топырақтың құрамы.
Биотикалық факторлар – бұл тірі ағзалардың
тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін
әсері. Яғни қоршаған ортаның жан – жануарларға
әсер етуі.
Антропогендік факторлар – адам қызыметінің
қоршаған ортаға тигізетін әсерінің жиынтығы.
Яғни зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы,
топырақ қабатының бұзылуы, табиғи ландшафттардың
бұзылуы.
Аутоэкология , аутоэкология – (грекше autos
– өзім және экология) – қоршаған
орта факторларының жеке организмдерге, популяцияғ
Демоэкология (грекше «demos» - халық) — популяцияның ортамен және популяцияның ішкі үдерістерімен тура және кері байланыстарын зерттейтін экология бөлимы
Дәріс №1. Экология пәніне кіріспе.
Экология тірі ағзалардың бір-бірімен
және қоршаған ортамен қарым-қатынасын
зерттейтін биология ғылымының саласы.
«Экология» (гр. oikos – үй, тұрақ, мекен;
logos - ғылым) терминін ғылымға алғаш 1866
ж. неміс ғалымы Эрнест Геккель енгізді.
Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялық
макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе)
және олардың кеңістіктегі динамикалық
өзгерістері жатады.
Экология ғылымының мақсаты – биосфера
шегінде әлемдік жағдайларды бақылай
отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын
сақтау, адам–қоғам–биосфера арасындағы
қарым-қатынастарды үйлестіре отырып,
табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды
нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының негізгі міндеті -
популяция, биоценоз және экожүйені динамикалық
зерттеу, экологиялық үрдістердің заңдылықтарын
ашу, индустриализация және урбанизация
жағдайындағы ғаламшар проблемаларын
зерттеу.
Экология биологияның саласы ретінде
ХІХ ғ. ортасында пайда болғанмен, жеке
ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында
қалыптасты.
Жаратылыс туралы көптеген мәліметтер
антика дәуірінің ғалымдары Гераклитттің,
Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде
келтіріледі. Мысалы, Аристотель «Жануарлар
тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін
500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-құлығына
талдау жасайды.
Аристотель шәкірті Т.Эрезийский қазіргі
Жерорта теңізінің жағалауындағы өсімдіктерге
топырақтың және ауа райының әсерін баяндады.
XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық
ашылулар дәуірі деп аталады. 1492 ж. итальян
теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы
ашты. 1498 ж. португалдық Васко до Гамма
Африканы айналып, теңіз жолымен Индияға
жетті. Ал 1519-1521 жж. Фернан Магеллан бастаған
испандықтар тұңғыш рет жер шарын айналып
шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің
кеңеюіне септігін тигізді.
XVІІІ ғ. соңы мен XІX ғ. басында қоршаған
ортаны зерттеушілер саны арта түсті.
1807 ж. Гумболдь Орталық және Оңтүстік Америкада
жүргізген көптеген зерттеулері негізінде
«Өсімдіктер географиясы туралы ойлар»
еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің
өсуі мен өркен жаюы ауа-райы жағдайына,
температураға байланысты екенін ашып
көрсетті.
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің,
Н.А.Северцевтің, А.Н.Бекетовтың еңбектерінде
тереңдетіле түсті. Экологиялық ғылымның
одан әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев,
В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстің
үлесі жоғары болды.
Экология ғылымының даму кезеңдері:
І кезеңде (1707–1924 жж.) экология ғылымының
алғышарттары қалыптасты;
ІІ кезеңде (1924–1980 жж.) экология ғылымы
дара ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің
зерттеу салаларын, мақсат-міндеттерін
жетілдіре түсті;
ІІІ кезеңде (1980–2000 жж.) экология әлеуметтік,
саяси-экономикалық, нарықтық жағдайлар
мен мәселелерді зерттейтін деңгейіне
жетті.
Экологияның дербес ғылым болып қалыптасуы
19 ғ. 2-ші жартысына сәйкес келеді.
«Экология» гректің oicos - үй және logos –
ғылым сөзінен шыққан, яғни дәлме-дәл мағынасы
экология – «өз үйіңдегі ағзалар» туралы
ғылым.
«Экономика» сөзі де (гректің oiconomike) oicos
түбірінен шыққан, яғни үй шаруасын жүргізу.
Бұл екі пән өте тығыз байланысты, бірақ
соңғы кезде бұл көзқарас мағынасын жойған.
Экологияның зерттеу әдістері:
1. Негізгі теоретикалық әдістерге сипаттама,
жүйелік анализ, моделдеу жатады.
2. Негізгі эмпирикалық әдістерге бақылау,
салыстырмалы талдау, эксперимент (лабораториялық,
далалық) және мониторинг жатады.
Бірінші кезеңде — экология ғылымы туралы деректер жеке организмдерге сипаттама беру арқылы жинақтала бастады. Бұл кезең адамның пайда болған күнінен бастап XIX ғасырдың 60-жылдарына дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Алғашқы экологиялық тусинктер , угымдар мен тұжырымдар кез келген халықтың аңыз-әңгімелерінде, мақал-мәтелдерінде және басқа да ауыз әдебиет үлгілерінде жиі кездеседі. Мысалы, халқымыздың"құндыз — суда, құлан — қырда" деген мәтелі әрбір жануардың тіршілік ортасын нақты аңғартып тұр. Ал "Жылқының жауы — бөгелек, жыланның жауы — дегелек" деген мақал жануарлар арасындағы қоректік тізбекке нақты дәлел бола алады.
Экология ғылымы туралы кейбір ұғымдар
мен түсініктер өте ерте кездерден басталды.
Бастапқы экологиялық көзқарастар, негізінен, ботаника және зооло
Организмдердің тіршілік етуі өздері тіршілік ететін табиғи орта жағдайларымен тығыз байланысты болатындығы ертедегі ойшыл ғалымдар Эмпедоклдің (б.з.д. 490—430 жж.), Теофрасттың (б.з.д. 372—287 жж.), Аристотельдің (б.з.д. 384—322 жж.) еңбектерінде атап көрсетілген.
Орта ғасырлардағы өндіріс деңгейінің нашар дамуы және діни көзқарастардың кеңінен таралуы биология ғылымдарының дамуына едәуір кедергі болды. Дегенмен де Разес (865—925 жж.), Әбу Насыр әл-Фараби (870—950 жж.), Әбу Әли ибн Сина (Авиценна, 980—1037 жж.) және т.б. ғалымдардың еңбектерінде табиғат жайлы нақты ғылыми деректер кездеседі. Осындай ғылыми еңбектердің арқасында алғаш рет тірі организмдер мен орта жағдайларының өзара қарым-қатынасы туралы нақты деректер жинақталып, ғылыми қорытындылар жасала бастады.
Қайта өрлеу дәуірінде табиғат туралы зерттеулерге қызығушылық арта түсті. Ботаника және зоология, т.б. ғылым салаларында нақты ғылыми мәліметтер жинақталып, басқа да жаңа ғылым салалары қалыптаса бастады.
Көптеген саяхатшылардың жаңа жерлерді
ашуына сәйкес сол аумақтардың өсімдіктері
мен жануарлары туралы ғылыми еңбектер
жарық көрді. Голланд ғалымы Антони ван Левенгуктің (1632—1723 жж.) микроскоптыжасап шығаруы арқылы бұрын белгісіз
болып келген ұсақ организмдер жайлы жаңалықтар
жарияланды.Ағылшын ғалымы Джон Рей (1628—1705 жж.) "Өсімдіктер тарихы"
деген еңбегінде 18 мыңнан астам өсімдік
түрлеріне сипаттама жазды. Сонымен қатар
ол биология ғылымына алғаш рет "түр" деген ұғымды енгізді. Көрнекті швед ғалымы Карл
Линней (1707—1778 жж.) өз еңбектерінде
тірі организмдердің тіршілігінде климаттық
жағдайлардың басты рөл атқаратындығын
атап көрсетті. Француз ғалымы Жорж Бюффон (1707—1788 жж.) организмдер мен қоршаған
орта жағдайларының арасында өзара тығыз
байланыс болатынын ерекше атап жазды. Швейцариялық ғалым Абра
Экологиялық көзқарастардың дам
Көрнекті неміс ғалымы Александ
XVII—XVIII ғасырларда жарық көрген
биологиялық еңбектерде нақты
ғылыми экологиялық
Екінші кезең
Екінші кезеңде — экология ғылымы өз алдына жеке ғылым саласы болып қалыптасты. Бұл кезең XIX ғасырдың 60-жылдары мен XX ғасырдың 50-жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңде орыс ғалымдары К.Ф.Рулье (1814—1858 жж.),Н.А.Северцов (1827—1885 жж.) және В.В.Докучаев (1846—1903 жж.) еңбектерінде алғаш рет көптеген экологиялық ұғымдар мен қағидаларга ғылыми тұрғыдан дәлелді қорытындылар жасалды.
К.Ф.Рулье органикалық дүниенің дамуы үнемі өзгеріп тұратын орта жағдайларының әсерлеріне тікелей байланысты деп қорытынды жасады. Сонымен катар ол жануарлар экологиясы ғылымының негізін салды.
Н.А.Северцов 1855жылы "Воронеж губерниясындағы аңдардың, құст
Топырақтану ғылымының негізін салған В.В.Докучаевтың табиғат белдемдері жайлы ілімі экология
ғылымының дамуына зор ықпал етті. Ғалым
өз еңбектерінде өсімдіктер мен то
Экология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин (1809—1882 жж.) болды. Оның "тіршілік үшін күрес" және"табиғи сұрыпталу" туралы түйінді тұжырымдары тікелей тірі организмдердің өзара және олардың орта жағдайларымен байланыстарына негізделді.
Неміс ғалымы Эрнст Геккель алғаш рет экологияны өз алдына жеке ғылым саласы деп, оған ғылыми анықтама берді. Сондықтан да Э.Геккель экология ғылымының негізін салған ғалым деп өте орынды аталады.
XX ғасырдың 30—40-жылдарында табиғат жүйелерінде болатын өзара байланыстарды зерттеу жоғары сатыға көтерілді. Ағылшын ғалымы Артур Тенсли (1871—1955 жж.) 1935 жылы "экожүйе" ал орыс ғалымыВ.Н.Сукачев (1880—1967 жж.) 1940 жылы "биогеоценоз" туралы ұғымдарға ғылыми нақты түсініктемелер берді.