Салық, оның түрлері және түсінігі

Нәтижесінде  бюджетке  өндіріс көлемінің  ұлғаюына  қатысты салықтар  бюджетке  түсетін  түсімдер  елеусіз,  салық  салмағының  коэффициенті әсерсіз қалуда.  Кейінгі  кезде  салық  жеңілдікьерінен  салық  -  кеңістігінде елеулі  қарама  қайшылықтар туып,  салықтың  әмір жүргізуіне  кесірін  тигізуде.

Ең бастысы  өндіріс саласына   қарамай  салық  төлеушілердің  барлығы  заң  алдында   тең  деген   талапқа  салықтың   жеңілдікті  реттеу қайшы келіп  экономиканың  түрлі  салаларындағы  кәсіпорындарды алалауда,

 Нақты салаға  салық  жеңілдігін  орнату   тәжірибе көрсетіп отырғандай қамқорлық пен  қолдаудың  керемет бір  тиімді  әдісі  кездессе,  тиімді  деуге келмейді. Жеңілдік  беріліп  отырған кәсіпорындар мен жеке  тұлғалар, ( жеңілдік  беріліп отырған) жеңілдік жүмейтін  экономикалық  қызмет  салық  әмірін пәрменді қолдануда  қиыншылық  тудырады. Оның үстіне  салық  төлнеден  бұлтарту үшін  арсыз пайдаланатындар да  аз емес. Преференция  түріне  жататын салық каникулының ұлттық  қорды қолдануда берекесіздік  тудырып, түбірде кірістің  жоғалуына соқтықтыратынын  халықаралық  тәжірбие көрсетіп отыр.

Кіріс министірлігінің  аймақтық огандарының  деректері  бойынша мемлекеттің  бюджеттің  жалпы  түсімінің  48 пайызына, немесе  ішкі жаппай  өнімнің 9,9 пайызына пара-пар  салық  жеңілдіктері мен  проференциялар 1999 жылы 188,9  миллиард  теңге  тұрған. Оның 66,2 пайыздың қошақты бөлігі ішкі тауарлар өндірісінің  қосымша құн  салығына  жасалған  жеңілдік. Ал  осы жасалған жеңілдіктің 42,9 пайызы                     

(салық  өндірістік  ставкасымен алынатын)  экспортталатын  тауарлар  түріне 42,4 пайызы  айналымға жеңілдік үлей 22,7 пайыз.

2000 жылдың алғашқы   жартысында мемлекет кірісінің  48,1 пайызы немесе жаппай ішкі  өнімнің 11,8 пайыз  көлемінде  124,7 милиард теңге тұратындай  жеңілдік берілген. Үлес  салмағы  бойынша ең  көбі 74,8  пайызы  ішкі тауарлар  өнімнің қосымша құн салығына жасалған жеңілдік.

Экспорттар тауарлардың  қосымша құн  салығын  ( нөлдік ставкасы) 1999 жылғы 31 пайыздың көсеткіші 2000 жылдың алты  айының ішінде өткен жылына  қарағанда 43,8  пайызға өскен байқалады.  Жеке құрылыс жүргізу және  техникалық жабдықтарға деген  шығындарды бір  маусымдық шығындар есебінде «салықтар және  бюджетке басқадай міндеттік төлемдер туралы»  заңының 2010 бабына сәйкес жеңілдіктерге  жатқызу осы  жақын күндерге дейін күнінде болады. Айтылып отырған жеңілдік те   салық тлеушілердің  теңсіздігін туғызады. Мемлекеттік кірім  министірлігінің деректеріне сүйенсек  технологиялық жабдықтар бойынша берілген  жеңілдіктер 40,8 миллиард теңге  шығын әкелген. 2000  жылдың қаңтарынан  бұл  бап   өзгертілді.

Салықтар заңының 138 бабына сәйкес  өндіріс  үшін  жер  ең  басты  қажеттілігі  болып  табылатын ауыл еңбеккерлеріне патент негізіндегі салықтың қарапайым бір  түрлі қолданулуда.

Патенттің құны мен бюджетке төленуі  керек  салықтардың  айырмашылығы 80 пайыз екен.

Салық комитеттрі  жер  басты өндіріс  көзі болып  табылытын  ауыл  шаруашылығы  тауарларын өндірушілер  мен  заңды тұлғаларға 1999 жылы 1335 потент берілді. Жаңағы 80 пайызға келген салықтың және  басқа төлемдер бойынша 1769,8 миллион теңге  көлемінде  алым түссе, оның  ішінде  қосымша  құн  салынған 223,5  миллион теңге  жиналған. Бұл жеңілдетуге кеткен салықтың 12,6 пайызы. Ал  төленген салық 113,5 миллион теңге. Оның 143 миллионы  ауыл  шаруашылығына жасалған жеңілдіктер.

Тікелей «инвистицияны»  мемлекеттің қолдау туралы заңына сәйкес ҚР Инвистиция жөніндегі  агенттігіне өкілетті орган ретінде салық пен  төлемдердң кейбір түрінен босату арқылы инвистициялармен келісімдерді  бекіту құқығы  берілген. МНМ  ақпараттар негізіне сүйенсек 1997 жылдан 2000 жылдың бірінші  жартысына дейін  124 кәсіпорынға 1,9 миллиард теңге жеңілдік  жасалған. Салымдар салық  ауыртпалығының жартысынан астамынан  босатылуы кәсіпорындардың  қаржылық жағдайын жақсартып жіберген түрі көрінбейді. Жаңадан кәсіпорындардың  ішіндегі 25  жеңілдікті 1998  жылдан бері пайдаланып келеді. Олардың қаржылай жағдайына қарап көрсеңіз 11 ғана халі  жақсы. Ал  қалғандарының 1998 жылға  қарағанда 1999 жылы 51,1 миллион орнына 349,0  миллион теңге  шығынға  батуы  еш сын  көтермейтін айғақтар.

1999 жылы осы кәсіпорындардың арасында 10303 жұмыс орны  ашылса, оның 63 пайызы «Тексуна Кеншлз МНК» ( 4878 жұмыс орны)  үлестеріне  тисе,  қалғаны 147 кәсіпорын еншісінде,  яғни 3822 жұмыс орны оларың  әрқайсысына  26 жұмыс орны айналған.Бір жұмыс орны бюджет есебінен қаржыланып отырған деп  батыл тұжырым жасауға болады. Бәсекелестігі жақсы жаппай  қойылған секторлар мен  кәсіпорындар араларында жеңілдіктер өндірісшілерді ялауды  сияқты көрінері сөзсіз.

Өндірі технологисы  ескірген немесе  өнімге  кетер  шығының ақталуы қиын  ұн, нан,  кеспе,  кодитерлік бұйымдар  өндіруге  сүт өнімдері мен  балмұздақ  шығанушы кәсіпорындарға -  ұялы телефон байланыстарын  орнатушы  екі  компанияға  шарап  өнімдерін өндіруге  орай жеті  жобаға сыра  өндіріске  қатысты  алты  жобаға  не үшін «қамқорлық» қажет екенін  білмейді.

 Бұндағы  шығар  қортындыға келсек,  жеңілдіктер мен префенцияларды пайдаланушы кәсіпорын инвистициялар қарқынсыз және  тиімсіз  жұмыс  істеуде – бұл  бір  жеңілдіктер жұмыс  орнына  қарай  берілмейді  -  екі жеңілдік  берілген  инвестор  кәсіпорындар  экономиканың салаларындағы бәсекелестік  шарттарына кесірін тигізуде – үш  қазіргі айтылып жүрген пікірлерге тоқталсақ: жаңа салық кодексін енгізу  жайында ұсынылып жатқан бұрынғы жеңілдік  тәртібін инвистициялық салық  преференциясы ретінде  қолданған жөн.

Инвистициялық салықтың преференциясы,  сол  құжат жобасында  айтылғандау салық  төлеушілер өз ықтиярымен жылдық  кіріс  көлеміне  қарай  үй  құрылыстарын  пайдалануға  дайындап беру немесе  өндірісті ұлғайтар мақсаттағы құрылыс -  монтаж жұмыстарын  жүргізу керек.

Осыған орай кәсіпорындарды жекешелендірудің бастапқы  келісім  шарттардың  талабына  сай жұмыс жасаушылармен арадағы қарым –қатынасты,  біртіндеп салық  міндеттерінің жалпыға бірдей тәуелді қалпына  түсіру керек. Ал  қосымша инвистиция әкелге шетнлдік пен отандық  инвистицияларға  тепе-тең жағдай туғызған жөн.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II бөлім. Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесі.

2.1. Қазақстан  салық жүйесіндегі кейбір мәселелер.

Мемлекеттің  қандай да  болмасын  салық  жүйесі негізінен  екі қызметті  атқарады.

Біріншісі – фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызмет. Фискалды қызмет ешкімді де  алаңдата  ой»майды,  себебі кез келген  мемелекеттің өмір сүруі үшін  қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет  әркімнің  мейлін мелекеттің  немесе  кәсіпкердің болсын, аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Бәрімізге белгілі таразының екі жағы  бар,  біріншісі мемлекеттің  қажеттілігінен  туындаса,  ал екіншісі еркін кәсіпкерлікті ұстағандардың  мүдделерінен шығады.

Қазақстандағы салықтардың  атқаратын реттеуші  қызметіне  кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты  өз атына  сәйкес келе  бермейтінің жақтарын байқауға  болады. Негізінен салықтардың реттеушілік  ролі  мынандай шарттарға  жауап беру  қажет: мемлекеттің бюджетіне  түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір  деңгейінде  ұстап отыру  және  кәсіпорындар мен жеке тұлғалар  салынатын салықтардың  ауыртпалығын реттестіру.

Қазақстанның 2030  жылға  дейінгі даму  стратегиясында болашақтағы  мелекетіміздің негізгі байлық көзі  шикізатты,  соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Екнші жағынан,  салық салынатын базаның кемуінен экспорттаушы емес экономиканың басқа  саласындағы қызмет  атқарып отырған кәсіпорындарға жүктелетін салық  ауыртпалығы арта түсуде. Аталған  кемшіліктерді жою  үшін, ең  алдымен салық  заңына  жаңадан өзгертулер қажет.Салық  төлеушілер үшін  салық  жүйесінің ең болмағанда үш-бес жылға  дейін тұрақты болып  дамуды аса  маңызды шарт болып  табылады. Ал  артық  табыс мөлшері қазіргі салық заңында кәсіпорындарың  ішкі пайда нормаларына сәйкес үстеме пайда салығы арқылы алынып  отыр. Бұл  аталған салықтың кемшілігі мынада: біріншіден,  ішкі пайда нормасын  анықтау кезінде оның мөлшеріне  әр  түрлі себептер мен субъективті жағдайлар әсер етуі мүмкін, екіншіден,  пайда нормасын  қайта-қайта қарастырып отыру қажет, өйткені шикізаттың  әлемдік бағасы  күн сайын өзгерістерге ұшырау мүмкін. Сонымен  шикізатты экспорттаушыларға  қолданылып келген үстеме пайдаға салынатын салықты алып  тастап бір ғана прогресситі  табыс салығын  қолданған  дұрыс болар еді.

Қазіргі таңда  кәсіпорындарда  қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақыларына әр түрлі: табыс салығы және  әлеуметтік салық  салынады. Мәселені заңды тұлғалар жалақыны  төлейтін  жайын қарайтын болсақ, онда жалақы үлестіру барысында  кәсіпорындардың қосымша  қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры  неғұрлым көбейген сайын кәсіпорындар  әлеуметтік салықты соғұрлым көп  төлейді. Қазақстан салық  жүйесінде орын  алып  отырған әлеуметтік салық  компания  қожайындарының өз  қызметткерлерінің жалақы  мөлшерін көбейтуін  ынталандыру тұрмақ,  керісінше бұл  салықтан  қалай  құтылуды ойлап,  бастарын қатыруға  итеріп отыр. Тек әлеуметтік ставкасының жоғарлығында ғана болған жоқ,  сонымен қатар  бұл  салық  салынатын  базада да  болып тұрады.

Қазақстанның жалақы алушы  азаматтары әлеуметтік  салықтың ауыртпалығынан құтылғанымен,  жалақы төлеуші  компанияларға үлкен  ауыртпалық  жүктеліп  отыр. Себебі жылдың жалпы  жалаұқы қоры  орташа есеппен алғанда   компаниялар  пайдасының 40-70  пайызын  құрайды, ал  осы уақытқа дейін әлеуметтік салық  ставкасы 26 пайызды құраған болса,  кәсіпорындар

 

 

Компания қызметкелері	Төленетін жалақы мөлшері (теңге)	45 000-нан астам мөлшер
қызметкер қызметкер қызметкер қызметкер қызметкер қызметкер	50 000 40 000 60 000 20 000 10 000 30 000	5000   15 000   55 000
Барлығы	300 000	75 000

 

Таблицадағы көрсетілгендегі  компанияның тек үш қызметкері ғана 45 000 тг  артық жалақы  алады, ал жалақы қоры  бойынша компания 

75 000 тг әлеуметтік  салық төлемейді. Әлеуметтік  салықтың  салынатын жалақы  қоры  мөлшерін азайту қажет. Қазіргі таңда республика Президентінің басшылығымен әлеуметтік  салық   бойынша  аталған  өзгерістердің  нәтижесінде  мемлекетке компанияларға,  әсіресе еліміздің азаматтарына  келер пайда  айтарлықтай болар еді.

Осындай объективті және  субъективті  жақтарды ескере отырып,  келесі  ұсыныстарды  қозғауға болады.

Біріншісі, жеке тұлғаларға қолданылатын шегерімнің мөлшерін өзгерту  және  оның тек  табысы төмендгілерге  ғана  қолдан, екіншіден,  табыс  салынған ең  төменгі  жалақы  алушыларды босату. Сондықтан жеке тұлғалардың табыс салығына қолданылатын шегерімнің мөлшеріне кемдеген де ең  төменгі жалақы  мөлшеріне теңестіру  қажет.

Ал орташа жәе жоғары  деңгейдегі мөлшерде жалақы  алатындар  үшін  қолданыатын шегерімді қысқарту қажет.

Қорыта айтқанда,  жоғарыда  аталған ұсыныстарды жүзеге  асыру қиынға  соқпайды, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары анық.

 

2. Салық кодексіндегі  соңғы өзгерістер.

Салық кодексінің нормативтік  базасының  негізгі  бөлігі декларация жүйесі  болып табылады.

Біз қазір ілгері қадам баса отырып,  нұсқаулықтар декларацияны толтыру ерекшелеріне көштік. Бұрын нұсқаулықтар  «салық және  бюджетке  төленетін басқа  да  міндетті төлемдер туралы» заңның нормаларының мән-мазмұнын ашып  көсетерін  нормативтік құқықтық актілер болып  табылатындағы. Бірақ шындығын осы  салықтық  нұсқаулар  көбіне  заң нормаларының мазммұнын дәл ашпай салық төлеушілер көптеген  қиындықтар  туғызатын. Сондықтан мұндай  нұсқаулықтардан бас  тартуға  тура  келеді.

Декларацияларды  ережесі халақаралық тәжірибесіне сүйене отырып.  Жасалғандықтан болашаққа салық  кодексін қолдау  барысында қиын  жағдайлар болмауы тиіс.

Жүргізісімен жұмыстардың  нәтижесінде декларациялар біріздендіріп  кодтталған біртұтас жүйеге айналады.

 Салық  есептеменің   жаңа  нысанының қолданысқа енуінен көптеген салық  төлеушілер  олардың ішінде  шағын  бизнестің ауыл шаруашылығы  секторының субъектілері дәлел бола  алады.

Әлеуметтік саладағы  ұйымдар салық  клдексіне сәйкес  салықық есептеменің ең қарапайым  нысанын тапсырады.

Салық  кодексінің қолданысқа  енуіне сәйкес салықтын қарым қатынастардың тәртібі айтарлықтай жақсаруға тиіс. Бұрынғы салық заңының қолданлу аясында 1995 жылдан бергі  жинақталған әдіс,  тәжірибе сақталады. Ең бастысы салықтың есептеме жүйесі кәсіпорындардағы бухгалтерлік есептемелерді жүргізу  тәртібін және салықтың есептемелерді толтыру тәртібін  түбегейлі түрде өзгерту тиіс. Салық есептемелерінің электронды  нысандары салынған компакдискілер әзірленіп, барлық  қоғамдық  ұйымдарға таратылып беріледі.

Салық төлешілер өздерінің қоғамдық ұйымдарына хабарласып сөздеріне  қажетті кез-келген декларацияның  нысаны  электронды түрде  алуға болады.

Мұнымен бірге халық  шаруашылығының  жекеленген салалары үшін  салық  кодексін  оқып  үйренуді  жеңілдетуге  бағытталған  бірнеше  жинақ әзірленеді.

Декларацияның жаңа жүйесінің  қолданысқа енуінен:

1. Бухгалтерлік  есептеме жүргізудің және  салық есептеме жасаудың электрондық  мәдениеті  айтарлықтай  жақсарады.
2. Салық төлеушілер мен салық органдары телекоммуникация жүйесінің дамуына өз  үлестерін қосады. Декларациялардың электронды жүйесі салық кодексіне енгізілген. Алайда бұл ретте салық төлеушілер үшін  де  салық органдарының  қызметі үшін  де  үлкен әзірлік қажет.