Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру

Сонымен, кестеден байқағанымыздай, кәсіпорын капиталының жалпы құны kо = 11,84%.

Нарықтық құны бойынша салмақтау кәсіпорын капиталының әрбір құрамдас бөлігінің нарықтық құнын барлық капиталдың жалпы нарықтық құнына бөлу арқылы орындалады. Капиталдың орташа салмақталған құнын есептеудің бұл әдісі ең тиімді болып есептеледі, себебі қаржылық активтердің нарықтық бағасы оларды қолданудан немесе сатудан алынатын табыстың нақты сомаларын көрсетеді.

2.7-мысал. Нарықтық құны бойынша салмақтау үшін жоғарыда келтірілген мысалдың мәліметтеріне қосымша ақпарат ретінде құнды қағаздардың нарықтық бағалары берілген: артықшылықты акциялар – 90 теңге әрбір акция үшін; қарапайым акциялар – 80 теңге әрбір акция үшін. Құнды қағаздардың саны: облигациялар – 20 000 000/1 000 = 20 000; артықшылықты акциялар – 5 000 000/100 = 50 000; қарапайым акциялар – 20 000 000/40 = 500 000.

Сәйкесінше, нарықтық құнының салмақталуы келесідей тәртіппен орындалады:

2.5-кесте

Капиталдың нарықтық құнын салмақтау

теңге

40 млн. теңге көлеміндегі қарапайым акциялардың сомасы 4/1 қатынасы бойынша бөлінуі тиіс (капиталдың бастапқы құрылымындағы 20 млн. теңге көлеміндегі қарапайым акциялар мен 5 млн. теңге көлеміндегі бөлінбеген табыс), өйткені бөлінбеген табыстың нарықтық құны қарапайым акцияларға қосылған болатын. Кәсіпорын капиталының жалпы құнының есептелу әдісі 2.6-кестеде берілген.

Сонымен, 2.6-кестеден байқағанымыздай, нарықтық салмақтау әдісі бойынша кәсіпорын капиталының жалпы құны kо = 12,76%.

Мақсатты салмақтау. Егер кәсіпорын қарамағында ұзақ уақыттар бойында қалыптасқан мақсатты капитал құрылымы (меншікті және тартылған капиталдың тиімді қатынасы) бар болса, онда капиталдың осы құрылымы мен оның құнын салмақтаудың бұрынғы әдістері өзгеріссіз сақталып қала береді, яғни осы капитал құрылымы кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сай келеді.

2.6-кесте

Нарықтық құны салмақтау бойынша капиталдың

жалпы құнын анықтау

теңге

Маржиналды салмақтау капиталдың қаржылық инвестицияларға арналған аралас құрылымын қажет етеді. Бұл әдіс кәсіпорынның орташа салмақталған капитал құнын есептеу үшін қолданыла алады, алайда оның бір кемшілігі бар. Әрбір капитал көздері бойынша капитал құны кәсіпорынның аралас құрылымымен байланысты қаржылық тәуекелдерден тәуелді болады. Егер кәсіпорын өзінің қолданыстағы капитал құрылымын өзгертетін болса, кәсіпорынның капитал көздерінің құнын есептеу, нәтижесінде капиталдың жалпы салмақталған құнын есептеу өте қиынға соғады.

3. Қазақстандағы кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптыстыруды жетілдіру

3.1. Қазақстандық кәсіпорындарда капиталдың

қалыптасу ерекшеліктері

Қазіргі таңда отандық кәсіпорындардың капитал құрылымын басқару жүйесі қалыптасып, қаржылық менеджменттің классикалық әдістері Қазақстан жағдайларына бейімделу үстінде. Осы орайда кәсіпорындардың алдындағы басты мәселе – меншікті капиталды қалыптастыру және қарыз капитал тарту мен міндеттемелерді өтеу болып табылады. Кәсіпорындардың капиталы меншікті қаражаттар және қарыз қаражаттар тарту нәтижесінде қалыптасады. Алайда, меншікті қаражаттармен салыстырғанда, кәсіпорындар үшін қарыз қаражаттар тарту олар үшін бірқатар қиындықтар тудырады.

Қарыз қаражаттар тартудағы ең негізгі мәселелердің бірі – банктік несиелер бойынша пайыздарды өтеу болып табылады. Елімізде Салық кодексін енгізгенге дейін Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің екі еселенген пайызынан асатын пайыздық төлемдер өзіндік құнның есебінен емес, салықтан кейін қалатын табыстың есебінен жабылатын. Осылайша, елімізде қарыз капиталды қолдану барысында салықтық ауыртпалық жоғары болатын. Бұл, өз кезегінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайына кері әсерін тигізетін. Салық кодексін қолданысқа енгізгеннен кейін (94-бап) салық салу жүйесі біршама деңгеде икемді жағдайға жетті, алайда мәселені түпкілікті шеше алмады. Несиелік пайыздардың басым бөлігі кәсіпорындардың таза табысы есебінен жабылады.

Экономиканың нақты секторының жандануымен және салмақталған ақша-несие саясатының жүргізілуімен несиелеу процесі екпіндей түсті. Банктер кәсіпорындардың айналым активтерін қалыптастыруға белсенді араласып, банк жүйесінің нақты сектордағы кәсіпорындарға берген несиелері жыл сайын артумен келеді (3.1-кесте).

3.1-кестеден байқайтынымыз, 2000-2003 жылдар аралығында экономикаға берілген банктік несиелер 276,2 мың теңгеден 987,1 теңгеге дейін өскен. Бұл жалпы ішкі өнімнің 21,9%-ын құрайды. Аталған көрсеткіш нақты сектордағы кәсіпорындардың капитал құрылымының жақсарғанын білдіреді.

Несиелеу құрылымында орта және ұзақ мерзімді несиелердің көлемі артқан. Бұл банктердің тартылған депозиттерінің артуымен және олардың мерзімдерінің ұзаруымен байланысты. Несиелеу мерзімін ұзарту кәсіпорындарға қаржыландыру саласын арртыруларына мүмкіндік береді. Нәтижесінде олар тек айналым активтерін қаржыландыруға ғана емес, сонымен қатар басқа да мақсаттар үшін несиелік ресурстар тарта алады.

Несиелік ресурстардың басым бөлігі өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, көлік және байланыс саласына бағытталған. Бұл қаражаттар айналым акитвтерін толықтыру үшін қолданылады.

3.1-кесте

Қазақстан Республикасының несие нарығы

мың теңге

Жалпы алғанда, нақты секторға берілген орта және несиелердің артуы қазақстандық кәсіпорындардың капиталының қаржылық құрылымы жақсарғанын білдіреді.

Қарыз капиталдың келесі элементі – корпоративтік облигациялар. Корпоративтік облигациялардың басты артықшылығы – бұл қаржыландыру құралының икемділігі және алуан түрлілігі (мерзімдеріне, шарттарына қарай).

Қазіргі таңдағы корпоративтік облигациялар нарығының негізігі тенденциялары келесідей:

-         эмитенттер санының артуы (2000-2001 жылдары эмитенттердің саны болса 36 болса, 2002 жылы – 46, ал 2003 жылы – 68 жетіп жығылған);

-         облигациялар бойынша табыстылықтың төмендеуі (2000 жылы облигациялардың табыстылығы 10,45% құраған болса, 2001 жылы – 10,14% 2002 жылы – 9,68%, 2003 жылы – 8,98%);

-         облигациялардың айналым мерзімінің ұзаруы (2000 жылы облигациялардың мерзімі орташа шамамен  6 жыл болса, 2003 жылы олардың мерзімі 8 жылға жеткен);

-         қор нарығындағы акциялар айналымымен салыстырғанда облигациялар айналымының басымдылығы (акциялармен салыстырғанда облигациялар айналымының үлесі 2000 жылы – 41,9% болса, 2001 жылы – 67,4%, 2002 жылы – 64,9%, 2003 жылы – 69,0% құраған).

Кәсіпорындардық капиталын қалыптастыру құралы ретінде вексельдердің маңызы үлкен. Меншікті капитал кәсіпорынды қажетті деңгейде қаржыландыруға жеткіліксіз, ал ұйымдастырылған вексельдер нарығы кәсіпорындарға «нақты ақша қаражаттарын» тартудың маңызды механизмі болып табылады. Вексельдердің кәсіпорындар үшін артықшылығы – олар банктік несиелермен салыстырғанда арзан болып келеді, сонымен қатар олар есеп айырысудың әмбебап құралы және айналым активтерінің көлемі мен айналымдылығын арттыруға мүмкіндіктер береді.

Отандық кәсіпорындар вексельдерді 1997 жылдан, яғни Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы вексельдер айналымы туралы» Заң қабылданғаннан бастап қолдана бастады. Алайда, вексельдер нарығының даму тенденциялары бүгінде байқалмайды. Мәселен, 2002 жылы Қазақстан қор биржасында вексельдердің 8 эмитенті тіркелген болса, 2003 жылы олардың саны 7 дейін төмендеп кеткен, ал солардың ішінде вексельдер бойынша нақты есеп айырысатын тек «Алматы-Құс» АҚ ғана.

Сонымен, қарыз капитал қалыптасуын талдаудың нәтижелері облигациялық қаржы көзінің дамуының басымдылығын көрсетеді. Қор биржасының вексельдер секторында даму тенденциялары байқалмайды, демек қарыз капитал көзі ретінде олар айтарлықтай роль ойнамайды.