Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің өзектілігі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

“Технология және биоресурстар” факультеті

“Тағам инженерия” кафедрасы

 

 

Реферат

 

Тақырыбы: «Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің өзектілігі»

 

 

 

                                                                               Орындаған: Өтепбергенова Г.

                                                                                 

                                                                              Қабылдаған:

 

 

 

 

 

Алматы 2014

Жоспар:

I.	Кіріспе..………….…………………………………………………………	3
II.	Негізгі бөлім.....…………………………………………………………….	6
2.1	Мемлекеттік басқаруды орталықсыздануының негізгі бағыттары.........	6
2.2	Әлеуметтік әріптестік мемлекеттік басқаруды орталыктандыру әдастерінің бірі ретінде ...............................................................................	8
2.3	Мемлекеттік басқаруды  орталыксыздандыру үлгісі................................	10
ІІІ.	Қорытынты…………………………………………………………………	12
IV	Әдебиеттер тізімі...………………………………………………………...	13

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. Кіріспе

Қазақстан Республикасының саяси-және әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің маңызы үлкен. Республикадағы мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру және жетілдіру жүмыстары тәуелсіздік алған сәттш бері жүргізіліп келеді. Қазір еліміз әкімшілік реформасының жаңа сатысына өтуде, бұл жөнінде елбасы Н.Ә. Назарбаев 2004 жылдың қыркүйек айында Қазакстан Республикасы Парламентініц Үкімет мүшелерінің қатысуымш өткізілгаі кеңейтілген мәжілісінде айтқан болатын.

Әкімшілік реформа негізгі бес бағыттардан түрады. Бірінші бағыт мемлекеттік басқарудың орталык деңгейін жетілдіруге қатысты. Атқарушы билікті оның орталық деңгейінде реформалаудың мазмүны Үкімет пш әрбір мемлекеттік орынның қүрылымы саяси істердегі функциялардың дәл жіктелуі, оның орындалуы және бақылануы арқылы анықталатындығында болып табылады. Министрліктер сәйкесті басқару аясындағы саяси өндеудің стратегиялық функцияларын жүзеге асырулары тиіс. Қолдану және бақылау-тексеру функцияларын министрліктер қүрамына кіретін комитеттер жүзеге асырады. Әкімшілік реформасының басқа бағыттары мыналарға қатысты:

• мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің жіктелуі және жергілікті мемлекеттік басқару құрьшымдарын реформалау;
• мемлекеттік басқаруды төрешілдіксіздшдіру (бюрократсыздандыру);
• мемлекеттік қызметті жетілдіру;
• мемлекеттік экономика секторын басқаруды жетілдіру.

Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктер мен функциялардың жіктелуі тұрғысынан алғанда билікті орталықсыздандыру мәселесі Қазакстанның саяси басшылығы үшін жаңалық емес. Бұрынырақ, 2003 жылдың ақпан айында Қазақстан Республикасы Үкіметінін мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктер мен функциялардын жіктелуі және бюджетарлы қатынастард жетілдіру концепциясы жайлы қаулысы қабылданды. Осы концепция негізінде сәйкесті заң қабылдануы тиіс. Негізгі максаты концепцияны жүзеге асырып және оның нггізінде мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы окілеттіктер мен функциялардың жіктелуі және бюджет аралық қатынастардың жетілдірілуі жөніндегі Қазақстан Республикасының заңын жасау болып табылатын мемлекеттік комиссия қүрылды.

Әкімшілік басқарудың кең ауқымды мәселелері ішінде мемлекеттік басқаруды орталықтандыру және орталықсыздандырулардың өзара байланысы мәселесі ерекше мән алады. Индустриялы дөуірде казіргі мемлекеттерді әкімшілік басқаруда орталықтандыру жәнг мемлекеттік баскару жүйесіндегі биліктің атқарушы орындарының жетекшілік релі тенденциясы басымдылық көрсетуде. Бүл тенданциялар уақыт өте келе мемлекеттік басқарудьщ бюрократиялануы, қалыц қауымның қоғамды басқарудан шеттеп қалуы, шшеуніктер арасында коррупцияныц өсуі жэне т.б. байланысты езінің теріс жақтарын корсете бастады. Билікті орталыксыздандырудағы осы және басқа да келеңсіз салдарлар бүгінгі Қазақстанда да толығымен орын алады. Әкімшілік басқарудың әлемдік тәжірибесі орталықтандыру мен атқарушы билік орындарының үстемдігінің теріс салдарларымш күресудегі тиімді әдістердің бірі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру болып табылатындығын корсетті. 1970-80 жылдары біркатар батыстық елдерде мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыруға бағытталған әкімшілік басқару реформасы жүзеге асырылды. 1990 жылдары осындай реформаны Орталык және Шығыс Еуропаның посткоммунистік елдері жүргізді. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтандыру мен орталыксыздандыру арасындағы балансты сақтау бүл реформаның маңызды бөлігі болды. Теориялық түрғыдан алғанда мемлекеттік басқаруды орталықтандыру және 4 орталықсыздандыру балансы жэне осы негізде, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тұрғысынан келгшде, осындай балансқа қол жеткізу заңдылықтарын аныктаудың әлемдік тәжірибесін зертгеу үлкен қызығушылық туғызуда. Мұндай зерттеу Қазақстан Республикасындағы әкімшілік реформасының жүзеге асырылуы мен тереңдетілуінің теориялық түғырының нггізін жасайды. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесінің бүгінгі күйін билікті орталықтандыру жене оргалықсыздандыру түрғысынан зерттеп алмай әкімшілік реформасына теориялық талдау жасау мүмкін емес. Бүл түрғыдан алғанда Қазакстандагы мемлекеттік басқаруды орталықтандырудың тарихн жәш әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын ашып көрсету әсіресе маңызды. Республикадағы биліктің орталықтанған жүйесінің институтталуына талдау жасау және осының негізінде елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің ядросы ретіндегі орталықтың құрылымын анықтаудың да маңызы үлкен. Орталықтанған басқару жүйесі бар баска да унитарлы мемлекеттердегі сияқты Қазақстанда да мемлекеттік басқару жүйесіндегі орталықтандыру жәш орталықсыздандыру балансына қол жеткізуде орталықсыздандыру шешуші мәнге ие болады. Осыған байланысты мемлекеттік басқаруды орталықтандыру деп нені түсінеміз деген сүрақ туады. Бүл түсінікке қандай мазмүн беріп, қандай компоншттер шдіргенімізге орталықсыздандырудың теориялық мәні ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасындағы нақты әкімшілік реформасы тәжірибесінің озі де тәуелді болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. Негізгі бөлім

2.1  Мемлекеттік басқаруды  орталықсыздануының негізгі бағыттары

Саяси жүйшің демократиялануынсыз Қазақстанда жақын уақытта жәнг алыс болашақта түрақты саяси-әлеуметтік және экономикалық даму болмайды, ал бұл каж епілік қалай болған күнде де, мемлекеттік басқарудың орталықсыздануы мәселесін табанды түрде қояды. Өйтпеген күнде, яғни орталықсыздану болмаған жағдайда, демократиялану тиімсіз жүреді жоне де жүйелілік сипат алмайды. Біз өтпелі, демократияланушы қоғамдағы Қазақстандағы мемлекеттік басқаруды орталы қсы зданды руды ж үзеге асы ру бары сы нда биліктің орталықсыздандырылуы жөніндегі кең түсінікті басшылыққа алуымыз керек. Егер орталыксыздандыру мәселесінде өкілеттіктер мш міндеттерді орталықтан перифериге беретін әкімшілік процесс деп көрсететін тар тұрғыдағы түсінікті басшылыққа алсақ, онда ол өмір сүріп түрған режімнің шгізіне жуыспайды да. Мемлекеттік басқарудың орталықтанған режімнің пішінін біршама өзгерту жөнінде ғана әцгіме етуге болады, ал оны орталыксыздандыру бағытында өзгерту, яғни қазір мемлекеттік орындар тиімсіз атқарып келе жаткан кейбір функциялардың тиімді атқарылуы үшін азаматтық қоғамның экономикалық агоптіктері мш институггарын қосу жөнінде әзірге ештеңе айта алмаймыз. Мемлекеттік баскаруды орталыксыздандыру күрделі де үзақ саяси- олеуметті к процесс болып табылады. Бүл жерде қоғамды басқару әдістері болып табылатын орталыксыздандыру мш орталықтандыруды бір-біріне қарама-қарсы қою қате болып табылар еді. Шоғырландыру маі орталыксыздандырулар әкімшілік жэне саяси ұйымдастырулардьщ бірін-бірі теріске шығаратын түрлеріне жатпайды деп түжырым жасайды А.М. Беліспаев. Басқарудың барлық салалары мен деңгейлерінде билікті шоғырландырудың да, орталықсыздандырудың да элемаіттері бар болады. Міне, сондықтан да жергілікті басқаруға реформа жасаудың басты жэне басы ашылуы тиіс мәселесі билікті орталыктандыру мен орталыксыздандыру арасының алтын ортасын, яғни жергілікті басшылық алдына қойылатын міндеттер мен елдің нақты жағдайына сай олардың арасындағы балансты табуда болып табылады. Біз мемлекеттік баскаруды орталықсыздандырудың Қазакстандағы жүзеге асырылуы мен болашағын ескере отырып оның кең анықтамасын нақтылауды 15 жөн көрдік. Оның институттық сипаттағы негізгі бағыттары мынадай:

1. Мемлекеттік басқару  деңгейлері арасындағы функциялар  мен екілеттіктерді шектеу.

2. М емлекеттік басқарудың  өкілеттіктері мен функцияларының  бірқатарын оларды бәсекелес  секторларға беру аркылы мемлекетсіздшдіру.

3. Жергілікті өзін-өзі  баскаруды ендіру.

4. Бірқатар олеумеітік  бағдарламаларды орындаудағы жауапкершілікті  мемлекетгік орындардан азаматтык  коғам институттарына қайта бөліп  беру.

5. Аймақтық өзін-өзі баскаруды  ендіру. Бүл бөлімшеде ауқымды  саяси-әлеуметтік процесс болып  табылатын мемлекеттік басқаруды  орталықсыздандырудың көрсетілгш  бағыттарының алдыңғы екеуі талданады.

Мемлекеттік басқарудың жекеленген секторларында құзырлықтың иерархиялық пирамидасы, яғни айналысатын іс және жауапкершіліктерде сәйкестіліктер байқалады. Аймактық және жергілікті биліктер арасындағы қатынастардағы шешімін таппаған мәселелердіц бірі сол - «облыс-аудан» деңгейіндегі өкілеттіктердің бөлінуі біртүтастық және түракты сипат алмайды, іс жүзінде облыстық билік күзырына берілген. Орталық-аймақ деңгейіндегі сияқты аймақ-аудан деңгейінде де Қазақстандағы мемлекеттік баскару деңгейлерінің өзара қарым-қатынасындағы бұлыңғырлықтан қосарлы бағыну жүйесі туындайды. Қазақстанда аймақтық деңгейдегі қосарлы бағыну жүйесі, аймақтардағы мемлекеттік басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктер мен қызметтердің жіктелуінің жоқтығы тартыстарға, оның ішінде, олардың арасындағы мүдделер тартысына алып келеді. Бүл мәселені шешу қазіргі қоғамның жалпы жүйесіндегі саяси, экономикалық және басқа жүйе бөліктерінін жіктелуінің жалпы мәселесін шешумен байланысты. Аталған аспектідегі тоталитаризмнен демократияға өту түріндегі саяси транзит бөліктерінің арасында ешкандай шекарасы болмайтын жүйедет анық шекаралары бар жүйеге өту дегенді білдіреді. Транзиттің ең басты әдістерінін бірі тар, әкімшілік мағынасында түсінілетін орталык және төменгі биліктер деңгейлері арасындағы өкілеттіктер мен функцияларды қайта бөлу емес, қоғамды басқаруда мемлекеттік емес субъектілерді тартатын кең саяси-әле/мсттік процесс ретіндегі мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы болып табылады.

 

 

2.2 Әлеуметтік әріптестік Қазакстаңдағы мемлекеттік басқаруды орталыктандыру әдастерінің бірі ретінде

Қоғамды басқаруды жүзеге асыру үшін оның үш негізгі секторлары өзара байланыста әрекетке түсулері тиіс. Мемлекеттің, биліктің жене азаматтық коғамның қоғамды басқару және әлеуметтік мәселелерді шешу жөніндегі өзара әрекетгерін біз әлеуметтік әріптестік деп атаймыз. Қоғамды әікуметтік әріптестік жгізінде басқару кен саяси-әлеуметтік процесс. Тәжірибе көрсеткендей, мұндай басқару мемлекеттік органдар жүзеге асырып отырған әкімшілік басқаруға қарағанда өлдеқайда тиімді болып табылады. Көрсетілген мәліметтер бүгінгі Қазакстанда әлеуметгік әріптестіктің қажетті деңгейге көтерілмегендігін көрсетеді. Мұнда көптеген мәселе мемлекетке байланысты, себебі тек мемлекет ҮЕ¥-ды күшейтіп және оның салаларын нығайтуға қажетті ресурстарды иемденген. Бұл үшін мемлекет мемлекеттік емес сектордың мүмкіндіктерін және онымен әріптес болудың болашағын білу үшін де оған қарай бет бұруы тиіс. Мемлекет үшін азаматтық коғаммен болашақта бірлесіп іс атқару саяси- әлеуметтік тұрғыда шын мәнінде оте тиімді болады. Мемлекеттік орындар үшін қоғамға кажетті қызметтерді корсету белгілі бір мемлекеттік функциялармен байланысты. Мемлекеттің азаматтық коғам институттарымш өзара байланысты әрекетте болуы тәжірибе көрсеткендей, өзінің функцияларының азаматгық қоғам институттары әлдеқайда тиімді аткаратындай бөлігін Ү Е ¥ және басқа ерікті ұйымдарға беріп, олардың орындалуын үйлестіріп отыруына мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған және басқа әлсуметтік бағдарламалардың орындалуы бойынша мемлекет пен азаматтық қоғам институтгарынын өзара әрекеті, орьндалу үшін жауапкершілікті мемлекеттік орыннан мемлекеттік емес секторға беру – әлеуметтік әріптестік шеңберінде мемлекеттік баскаруды орталықсыздандыру дегенді білдіреді. Бұл жерде мемлекеттік функциялардың орындалуындағы жауапкершіліктің бөлінуі женінде сөз болып отыр. Мүнда әлеуметтік әріптестік шеңберіндегі мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру үрдісі мемлекетгік орындардан азаматтық қоғам институттарьша қатысты горизонтальді өлшемде және сонымен бірге орталық деңгейден аймактық және жергілікті деңгейге катысты вертикальді өлшемде жүреді. Әлеуметтік әріптестікті мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлеріж ендіру ж әж жетілдіру максатында атқарушы биліктің жергілікті деңгейде ҮЕ¥-мен езара жүйелі әрекеттесу тетіктерін өмірге ендіру қажет. Президент Н.Ә. Назарбаев мемлекеттік орындар алдына Қазакстандағы қоғамның демократиялануының маңызды бағыты ретінде азаматтық қоғамды қолдау ж әж нығайту міндетін қсйып келе жатқанын атап айтқан ж өн. Ол өз сөздерінде үкіметтік емес секторды мемлекеттің қолдауы бағдарламасы және Қазақстандағы әлеуметтік әріптестікті меңзеп айтты. Бұл бағдарлама мемлекеттік орындардың 1990 жылдардың аяғы мен 2000 жылдардың басындағы мемлекетгік орындар мен үшінші сектордың өзара әрекеттерін дамыту қызметінің жгізінде жатыр. Үкімет 2002 жылы «Қазақстан Республикасындағы үкіметтік емес ұйымдарды қолдау жөніндегі Мемлекеттік концепцияны» қуаттады; 2003 жылдың наурыз айында «2003-2005 жылдардағы Ү Е ¥-ды Мемлекеттік қолдау бағдарламасы» бекітілді; Үкіметтік емес ұйымдар жөнінде, Мемлекеттік әлеуметтік завдар жөніндегі зандар дайындалуда. 2003 жылдың қазан айында Астанада мемлекеттік орындар өкілдері мен Қазақстандағы мемлекеттік емес ұйымдар лидерлері қатысқан «Азаматтық форум» өткізілді. Азаматтық форум қорытындысы бсйынша мемлекеттік орындар ен үкіметтік емес үйымдардың өзара әрекетін күшейту мен нығайтуға бағытталған құжаттар қабылданды.

 

 

2.3  Мемлекеттік басқаруды орталыксыздандыру үлгісі

Мемлекеттік басқарудың орталықтануы мен орталықсыздануы арасындағы балансқа қол жеткізу осы үлгінің концептуалды негізі болып табылады. Бүл үлгі орталықсыздану мен жергілікті өзін-өзі басқарудың әлемдік тәжірибесіне теориялық талдауға жасауға негізделген, бірақ ол қаншалықты қолданым тауып, бүл процестердің Қазақстандағы болашағы қаншалықты шындыққа айналады - оны алдағы тәжірибе көрсетеді. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың орталықсыздануы және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың ұсынылып отырған үлгісінің негізгі компоналтері мыналар болып табылады:

- концептуалды негізді зерттеу және жасау;

- нормативті-құқықтық база жасау;

- әлеуметтік-экономикалық негіз жасау;

- үйымдастыру мәселесін  шешу;

- жергілікті өзін-озі баскару кадрларын даярлау және қайта мамандандыру;

- БАҚ-да, мектеп пен жоғарғы оку орындарындағы білім берудегі орталықсыздану жәнг жергілікті озін-өзі басқару идеялары мен құндылықтарын насихаттау.

Қазақстандағы мемлекеттік баскаруды орталықсыздандырудың негізгі принциптерінің ішінде мыналарды бөліп көрсеткен жөн:

- субсидиарлық;

- саяси, қаржылық және экономикалық жергілікті озін-әзі басқару автономиясы;

- жергілікті озін-өзі  басқару орындарының сайланбалылығы;

- меншік;

- өзін-озі қамтамасыз  ету;

- өзін-өзі қаржыландыру;

-өзін-өзі реттеу;

- жергілікті озін-өзі баскару (ЖӨБ) орындарының азаматтар алдында есеп 20 беруі;

- азаматтық қоғамның Ж ӨБ-ға тартылуы;

-ЖӨБ орындары мен деңгейлерінің қүқығы теңдігі;

-ЖӨБ орындарының мемлекетгік басқару орындарымш өзара әрекеті.

 Кейін осы және басқа принциптер жергілікті өзін-өзі басқару заңының негізінде жатуы тиіс. Заңды кабылдағанға дейін мемлекеттік басқарудың орталықсыздануы концепциясында жергілікті өзін-өзі басқаруда әр түрлі тәжірибені ендіруге ықпал жасайтын бірқатар ш аралар мен шешімдер қарастырылуы тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. Қорытынды

Қазақстанның дербестік алуымен бірге мемлекет құрылымы мәселелері, орталык билік пен аймақтық мемлекеттік билік орындары арасындағы құзырлылық аясы қатынасы маңыздылық және өзектілік ала түсті. Қазақстан қазіргі кезгі мемлекеттілік қүруға мүмкіндік ала отырып орталық және жергілікті биліктердің өзара карым-катынасын бір жағынан мемлекетті нығайтуға, екінші жағынан өтпелі кезендегі реформаны жүзеге асыруға ықпал жасайтындай етіп құруға тырысады. Тұрғындардың және элитаның қажетті саяси мәдениетінің болмауы жәнг дамушы мемлекеттерге тән басқа да факторлар сияқты тарихи алғышартгармен анықталатын биліктің орталықтандырылуы құбылысы бүгінгі Қазақстанда да заңды сипат алып отыр. Алайда, биліктің одан әрі орталыктандырылуы нарықтық экономиканы ң дамуы мен мемлекеттік басқару жүйесінің арасындағы дисбалансқа, коғамдық процестерді басқарудағы бюрократияның күшеюіне, мемлекеттік басқару мәселелерінде ведомстволық және жергілікшілдік әдістерінің өсуіне алып келді. Билікті орталыксыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару саяси жүйенің демократиялануы және болашақтағы оның түрактылығының сақталуына ықпал жасайды.