Мемлекеттік басқару және мемлекеттік реттеудің бірлігі мен айырмашылығы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

 

 

 

      

СӨЖ

 

 

 

Тақырыбы: Мемлекеттік басқару және мемлекеттік  реттеудің бірлігі мен айырмашылығы.

 

 

 

                                                                                               

                                                                                               

 

 

 

                                                                                                Орындаған: Дускалиев А

                                                                                                                                                          

                                                                                                 Тексерген: Баймуханова М

 

 

 

 

                                                     

                                                       

 

 

 

 

 

2012 жыл

Аралас  экономикада экономикалық ресурстарды, объектілерді, үдерістерді басқаруға  арналған ғылыми еңбектер мен оқулықтарда  «мемлекеттік басқару» және «мемлекеттік реттеу» терминдері тұрақты түрде  кездеседі және кеңінен қолданылады. Басқаруға арналған дерек көздерінде «реттеу» сөзі көп жағдайларда экономиканы  мемлекеттік реттеумен байланыстырылады. Ал «басқару» термині тек қана экономикалық емес, сонымен бірге  саяси және әлеуметтік сфераларда қолданыла  береді.

Ғылыми  дерек көздерінде де, сөздіктерде  де «басқару» және «реттеу» түсініктерінің мағыналық айырмашылықтары туралы сенімді түсіндімелер жоқтың қасы.

«Мемлекеттік  реттеу» сөз тіркесінің мәнінде  өткен кездегі социалистік басқару  мен капиталистік реттеу арасындағы кеңестік экономикалық ғылым «мөрлеген» қағидатты дейтін айырмашылықтың табы қалғандай көрінеді.

Қазақстан экономикасының рыноктық формалар мен  шаруашылық жүргізу әдістеріне көшуінен болар, енді мемлекеттік басқарудың барлық түрлеріне, функцияларына, үдерістеріне қатысты «экономиканы мемлекеттік  реттеу» сөз тіркесін батыл қолданатын болдық. Жекелеген жағдайларда «экономиканы мемлекеттік басқару» деп те атайды, өйткені жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, бағдарламаларда «мемлекеттік және муниципалдық басқару» сөз тіркесі  әлі де қолданылады.

«Басқару» және «реттеу» түсініктерін шартты түрде  экономикалық объектілерге қатысты  синонимдер деп қарастыруға да болар  еді. Дегенмен, бұл мән–мәнісі бойынша  бір-біріне жақын түсініктердің  экономикалық үдерістерге қатысты  айырмашылықтары табиғатын ашып көрсету қажет деп санаймыз.

Біздің  ойымызша «басқару» категориясы  «реттеу» категориясына қарағанда  жалпы сипаттағы түсінік және реттеу – басқарудың құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда, реттеу – басқарудың жекелеген көрінісі.

Мұндай  келісте реттеу басқару функцияларының бір бөлігінің ғана рөлін атқарады, сөйтіп басқару функцияларын толықтырады. Олар: жоспарлау, бағдарлау, ұйымдастыру, есептеу, бақылау т.б.

«Экономиканы  мемлекеттік басқару» және «экономиканы мемлекеттік реттеу» түсініктерін ерекшелеу үшін реттеуді басқарудың басқа түрлерінен, функциялары мен  әдістерінен ажыратып алу керек. Егер басқару дегеніміз субъектінің (белсенді тарап) мақсаты объекті (енжар  тарап) іс-әрекетін субъектіге керекті  арнаға бағыттау болса, реттеу басқару  бағыт беретін экономикалық объекті  қызметін түзетуді, дәлелдеуді, икемдеуді, үйлестіруді жүзеге асырады. Басқаша  айтқанда, басқару толықтай қозғалыс, даму траекториясын қалыптасқан  жағдайларға, қосымша талаптарға, ерекше мемлекеттік мүдделерге сәйкес түзетеді, өзгертеді және дәлелдейді.

Мемлекеттік басқару саласындағы туындайтын қоғамдық қатынастар әкімшілік құқықтың реттейтін пәні болып табылады. Жалпы басқарудың: 

1. Машиналар  мен технологиялық үрдістерді  басқаратын механикалық; 

2. Тірі  организмдердегі басқарылатын биологиялық; 

3. Адамдардың  мінез-құлығы мен ұжымдарды басқаратын  әлеуметтік басқару сияқты бірнеше  түрлері бар. Басқару нақты бір нәтижеге жету мақсатында, екі не одан да көп адамдардың келісілген іс-әрекеті. Басқару адамзат қоғамында объективті түрде қалыптасады. Сондыктан да басқару алғашқы қауымдык, құл иеленуші, феодалдық құрылыстардың барлығында болып келген. Қоғам дамуы барысында тек қана басқарудың типі, әдістері, мақсаты және түрпішіндері өзгеріп отыратындығымен, өмірдің сан-саласын басқару қажеттілігі сақ-талады.

Мемлекеттік басқару коғам дамуының барысында  қоғамдық, қатанастарды реттеу мен  тікелей практикалық ұйымдастырудағы  атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік басқару барынша кең мағынада, мемлекеттің істерін басқару, мемлекеттік органдардың барлығының қатынасуымен іске асырылады. Мемлекеттік басқару дегеніміз: а) зандарды орындау барысындағы іс-әрекет; 6) объектілер мен адамдарға ағымдағы өкімдік жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші бар нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекет.

Барынша тар мағынасында мемлекеттік  басқару деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси салаға практикалык  және тікелей басшлық жасауға  бағытталған атқару, бөлу, зандық күші бар, бір-біріне бағынышты мемлекеттік  басқару органдарының іс-әрекетін айтуға болады.

Мемлекеттік басқарудың қағидаттары — басқару, басқару аппараты сүйенетін, белгілі  бір ереже түрінде қалыптасуы мүмкін, негізгі басшылық бастамасы. Мемлекеттік басқарудың қағидалары зандарда және басқа да зандық күші бар нормативтік актілерде бекітіледі. Мемлекеттік басқару қағидаттары  әлеуметтік-құқықтык, және ұйымдастырушылық сияқты екі топқа бөлінеді. Әлеуметтік-құқықтыққа жататындар: 1) жоғарғы мемлекеттік  лауазымдар мен органдардың қабылдаған нормативтік актілерін, жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асыруға мүмкіншілік беретін, демократиялык негізде орталықтанған, демократиялық орталықшану.

Монархия (гр. μοναρχία — біртұтас билік) — абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді. Абсолюттік монархия — мұраланған тақ иесінің (монархтың) ешқандай заңдармен шектелусіз, өз қалауынша дара билік жүргізуі. Шыңғыс хан және оның ұрпақтары билеген Қыпшақ мемлекеттері, XVIII ғасырдың соңындағы буржуазиялық революцияға дейінгі Людовиктер басқарып келген Франция осы абсолюттік монархияға мысал. Атадан балаға мұра боп қалған билік иесінің мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып, демократиялық ұстанымдармен үйлесім тауып басқаруын конституциялық монархия дейді. Мысал ретінде қазіргі Англия, Жапония мемлекеттерін айтуға болады.

Республикалық басқару — парламенттік және президенттік болып екіге бөлінеді. Парламенттік жүйесі бар елдерде парламенттегі  орындардың көпшілігін сайлауда жеңіп  алған партия немесе партиялар коалициясы — премьер-министр басқарады. Үкімет өзі жасап парламент бекіткен бағдарлама бойынша жұмыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент  жетекші рөл атқарады, қажет десе, басқарушы үкіметті қызметтен кетіре алады. Парламент заңдарды ұсынады  және олырды қабылдайды. Премьер-министр  де парламенттің қарауына заңдар ұсынады. Сот билігі тек заңдарға сүйенір жүзеге асырылады. Парламенттік республикалық басқаруға Италия, Алманияны жатқызуға болады. Президенттік жүйеде президентті және парламентті халық сайлайды, заңды билік пен атқарушы билік арақатынасы өзгереді, ел президенті мемлекеттің де, үкіметтің де басшылығын өз қолына алады. Президенттік басқару үлгісі ретінде АҚШты келтіруге болады

Диктатура (лат. dictare — нұсқау беру) — бір қолға шексіз биліктің жинақталуы, заңды аяққа баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды жүзеге асыру. Диктатура мемлекеттік билік формасының ерекше көрінісі ретінде монархиялық және республикалық режімдер жағдайында ұшыраса береді.

Мемлекеттік басқару жүйесін реформалау ең алдымен ел экономикасының сапасына байланысты болмақ. Сәуірдің 16-ы күні еліміздегі әкімшілік реформаларды жүргізу барысы тақырыбында өткен Үкімет сағатында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Аслан Мусин осылай деді. 
«Бүгінде республикамызға басқару жүйесін жетілдірудің қажеттігі туындап отыр. Бұл мәселені Елбасы тікелей қадағалауда. Жалпы алғанда әкімшілік реформалаудың негізгі себебі ретінде қазіргі әкімшілік басқару жүйесінің жаңа экономикалық қатынастарға сәйкес еместігін атауға болады. Сондықтан да жүргізілгелі отырған әкімшілік реформаларда бірқатар маңызды шаралар қамтылуы тиіс», деді А. Мусин. Оның айтуынша, ең алдымен соңғы нәтижелерге жету жолында мемлекеттік органдарға еркіндік беріліп, олардың жауапкершілігін арттыру қажет. Стратегиялық саяси қызметтермен әкімшілік функциялардың ара-жігі ажыратылуы тиіс. «Сонымен қатар халыққа қызмет көрсету сапасын арттыру, мемлекеттік қызметкердің кәсіби шеберлігі мен мәртебесін көтеру және Үкімет құрылымының жинақы болуына қол жеткізу осы жолдағы маңызды қадамдардың бірі болмақ», деді Премьер-Министрдің орынбасары.

Басқару функциялары – мақсатты анықтау, сараптау, болжау, жоспарлау, бағдарлама түзу, ұйымдастыру, ынталандыру, түзету, есептеу, бақылау қызметтері болып  табылады.

Басқару функцияларының осы тізбегінен реттеуге белгілі бір дәрежеде сараптау, болжау, жоспарлау, ынталандыру, түзету, бақылау  жатады. Басқару әкімшілік-нұсқаулық, экономикалық, моральдық-психологиялық  әсер ету әдістеріне, яғни басқарудың бүкіл түрлері қатарын жинақтап қолданады. Мемлекеттік реттеу негізінен  экономикалық әдістерге, ынталандыру  және шектеу сипатындағы механизмдер  арқылы рыноктың стихиялығы, монополизмге ұмтылысы сияқты белгілерін жоюға немесе әлсіретуге бағытталады. Мемлекеттік  реттеу, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші  субъектілердің елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басты мақсаттарына сәйкестігін, аймақтар мен салалардың экономикалық әлеуетті тиімді пайдалану, табиғи ресурстарды, қоршаған ортаны қорғау міндеттерін  тиімді ұйымдастыру істеріне назар  аударады.

«Мемлекеттік  реттеу» сөз тіркесі мағынасына оның объектіні сыртқы басқаруы түсінігі дәлірек келеді, яғни мемлекеттік  реттеу ішкі басқаруды, өзін-өзі басқаруды  толықтырады. Экономикалық объектілердің  өзіндік, ішкі басқару жүйесі бар. Бірақ  мұндай жүйелер басқару функциялары  кешенін толыққанды жүзеге асыруға  қабілетті емес, олар басқару әрекеттерін  жеке мүдделеріне сай ыңғайластырады, сөйтіп жоғары сатылы мүдделерге кедергі  келтіруі мүмкін.

Сондықтан бұл объектілердегі өзін-өзі басқару, сыртқы, мемлекеттік реттеумен толықтырады. Оны мемлекеттік аппарат жүзеге асырады.

«Мемлекеттік  басқару» және «мемлекеттік реттеу»  түсініктерінің сәйкессіздігінің күнделікті қолданыта ұстанымдық сипаттағы  айырмашылығы жоқ.

Түпкі нәтижеде, мәселе басқару түрін қалай атауда емес, оның нақты мақсаттары, міндеттері, шарттарын іс-тәжірибеде қолдану  тиімділігінде болса керек.