Есіл өзені

      Есіл өзені

Есіл – Ертіс өзенінің сол саласы, Обь өзен жүйесіне жатады, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары және Ресейдің Түмен, Омбы облыстары жерімен ағады. Ұзындығы: 2450 км, су алабының ауданы 177000. Су алабы: Солтүстік Мұзды мұхит, өзендерінің су алабы Ертіс өзені, Обь өзені. Су шығыны – 56,3. Бастауы: Нияз тауы. Сағасы: Ертіс өзені. Орналасқан жері: Усть-Ишим. Бастауын Сарыарқадағы Нияз тауы етегінен алып (560м биіктіктен), Ертіс өзеніне сол жағынан құяды. Қазақстандағы ұзындығы: 1400км. Дүние жүзінде екінші реттегі ең ұзын сала саналады. Өзенінің бастауынан сағасына дейінгі құлау еңістігі 513м, әр 1км-дегі еңістігі 21 см. Гидрологиясы: өзен негізінен қар суымен (80%-дайы) толығады. Көктемде су деңгейі көтеріліп (ең жоғары деңгейі сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады), су тасқыны болып тұрады. Шілденің ортасында су деңгейі төмендеп, үшінші онкүндігінің басында сабасына түседі. Су мол жылдары Петропавл бөгені быдәйіндегі көлдік график деңгейінен10-11м жоғары көтеріледі. Есіл суын бақылау кезінде 1937ж. оның арнасы құрғап қалғаны тіркелген. Ал 1936-1939 және 1986ж. түбіне дейін қатып қалған. Өзенінің орташа жылдық ағымы 215. Мұз қату қарашаның екінші жартысында басталады да оның ұзақтығы 5 айға созылады. Есіл минералдылығы жоғары өзендерге жатады. Оған негізгі себеп – оның су жинайтын алабының құрғақ өңірде жатуынан және жер асты суларының тұздылығы саналады. Жалпы минералдануы 500-800 мг/л, сабасының төменгі кезінде 1200мг/л-ге жетеді. Суы кермек татиды.

1960жылдан бастап өзен  суын реттеп отыру өшін Вячеслав, Сергеев және Петропавл бөгендері  салынған.

Экологиясы

Есіл өзені балық шаруашылығының болашағы зор өзендердің бірі. Онда балықтардың 20 шақты түрі тіршілік етеді.соның ішінде қарапайып немесе мөңке балық және күміс мөңке балық сияқты балық түрлері бар. Айта кетерлігі, күміс мөңке балықтың саны алтын мөңке балықтан әлдеқайда көп. Қазіргі таңда су нысандырының ластануы өзекті ақиқат «Су – өмірінің көзі». Сусыз адам 3 тәуліктен артық өмір сүре алмайды, бірақ судың қаншалықты маңызды екенін біле тұрып, су нысандарын өте қатаң, ұқыпсыз пайдалануда, түсірілістер мен қалдықтарды тастау арқылы судың табиғи режимін қайтарылмастай етіп бұзуда. Суды қорғау, су нысандарының барлық жиынтықтарының құрайтын, судың жинақталған аумақтары біздің мемлекетіміздің жіті бақылауында. Осыған орай Есіл экология департаменті суды қорғау саласында белсенді жұмыс ақтаруда. Сонымен қатар су нысандарына қалдықтар тастайтын табиғатты пайдаланушылар расында үнемі бақылау жүргізеді. Департаменттің зертханалық-аналитикалық бақылау бөлімінің мамандары қалдықтары шамадан тыс тастауды сынп, іріктеу жұмыстарын үнемі жүргізеді. Астана қаласы құрғақ аумақта орналасқандықтан, су ресурстарының шектеулі екендігін аңғартады. Астана қаласындағы негізгі әрі маңызды сулы артериясы Есіл өзені болып табылады және оның екі арнасы Сарыбұлақ және Ақбұлақ. Қаланың негізгі шаруашылық – ауыз сумен жабдықтайтын көзі Есіл өзеніндегі жылына 67,2млн көлемінде қамтамасыз ететін Астаналық су қоймасы. Ағымдығы жылдық 3 кварталыда су қоймасынан  18млн -нан астам, ал 2010 жылдың 9 айы ішінде шамамен 50 су алынды. Астана қаласының шаруашалақ-тұрмыстық және өндірістік тұрып қалған сулар канализациялық тазартылудан өткен соң, Талдыкөл жинаушы-буландырғышына жіберіледі. Талдыкөл түскен тазартылған тұрып қалған су көлемі 2010 жылдың 3 кварталы 2009 жылмен салыстырғанда көбейген. Бұл шаруашылық-тұрмыстық су қалдықтарын тастаудың көбеюі, қаланың шаруашылық ауыз су қажеттіліктерін қамтамасыз ететін су қақпасының ұлғаюы, сонымен қатар Астана қаласының шаруашылық-тұрмыстық канализациясына нөсерлі сулардың түсуі, қаланың сыртқы аумағында және ішкі квартал бөліктерінде нөсер су түсетін канализация жүйесінің дамығанына байланысты. Ауыз судың сапасын жақсарту үшін,сумен қамтамасыз ету желілерінің сенімділігін және қоршаған ортаның санитарлыө жағдайы, 2010 жылы сумен қамтамасыз ету және су бұру желілерінің сенімділігін арттыру үшін «Астана Су Арнасы» МҚК жалпы аралығы 4070,56м құрайтын сумен қамтамасыз ету және су бұру желілерінің қайта қалпына келтіру шаралары жүргізілінді. «Казгидромет» РМК тұрақты түрде Астана қаласының 13 гидрожармаларының жоғары судың гидрохимиялық мониторингін жүргізеді. Су нысандырының және су шаруашылық құрылымының санитарлық-гигиеналық және экологиялық талаптарға сай болуы үшін, ластануын тоқтату, су құрамының жұтаңдануы мен қоқыстануын болдырмау үшін су қорғау аумақтары мен алабына пайдаланудың ерекше жағдайлары дайындалуда. Жоспарланған қаржының 90% игерілген. Республикалық бюджеттің есебінен Есіл өзенінің арналарын қайта қалпына келтіру шаралары, арналарын қамыс пен тұнбалардан тазарту, өзеннің кеңеюі, өзен жағасының бағытының түзелуі мен көріктендірілуііске асырылады. Есіл экология департаменті Солүстік Қазақстан филиалы Солтүстік Қазақұстан облысындағы су нысандырын қорғау жұмыстары үнемі жүргізілуде. Солтүстік Қазақстан облысының су ресурстары Есіл өзенінің тармақтары (Аққанбұрлық өзені, Иманбұрлық өзені), Сілеті өзеніЧағлынқа, Қамысақты, Петропавл қаласының негізгі сулы қайнар көзі – трансшекаралық Есіл өзені. 2010 жылы облыстың су қоймасы үстіне тасталынған ластанған заттардығ жалпы көлемі 4,9 мың тоннаны құрады. 2009 жылдың осы кезеңімен салыстырғанды 775 тоннаға азайған. Қазақстанда: Астана, Атбасар, Астраханка, Жана-Кийма, Есиль, Державинск (Ақмола обл.), Сергеевка, Петропавл (Солтүстік Қазаққстан обл.); Ресей, Ишим, Абатское, Викулово, Усть-Ишим.

Есіл өзенінің атауының шығу тарихы

Есіл солтүстік Қазақстандықтардың мақтан тұтатын өзені. Есіл өзенінің атауына көптеген жорамалар бар. Орысша Есіл өзенінің атауы Ишим болып табылады. Соған орай бұл өзеннің атауы Ишим дегенге байланысты. Халықтың айтуы бойынша, бұл өзен өз атауын суға батып кеткен Татар ханының ұлы Кучума Ишимакудың атымен байланысты. Міне, осы оқиғадан кейін бұл өзен соның есімімен байланысты айтылып кеткен. Және «ишимак» сөзі татар тілінен аударғанда, «қиратушы» деген мағына береді. Ал өен бурында жағасында салынған крестьяндардың улкен-кішілі үйлерін өзінің кішкентай аумағына қарамастан, қиратып тастаған делінеді. Міне, осы оөиғаға сәйкес атауын алса керек. Ал Брокгауза және Ефрона сөздігінде көрсетілгендей, «Ишим» атауы сол жерді билеген Татар ханы Иш-Магометтің(жалғағыш «и») алғашқы әріптерінен құралған. Ұлы түркітанушы, филология ғылымдарының докторы, РАН шығыстану Институтының қызметкері– Л.Тугушев «Ишим» сөзін түркі тілінен аударғанда, «атақты жағалалуларымен  өзен» дегенді айтады жіне осы нұсқаны жергілікті өлкетанушы ең дұрысы деп есептейді.

Есіл өзені Ертіс өзеніне параллель ағады. Міне осы өзеннің жағасында артынан өте көп сыр қалдырған және сол жерді мекендеген ежелгі халықтың біз білмеген жұмбақтарына жауап таптырған ең алғаш халық өмір сүрген көрінеді. Негізінде «Ишим» өзенінің атауын «ишэм» деген татар сөзімен байланыстырады. Ол «жүзу, есу» дегенді білдіреді. Башқұр тілінде де «иш» , «ишэм» деген сөздер бар. Олар «жолдас, дос» дегенді білдіреді. Мүмкін, Ертіс өзенімен бір бағытта және екеуінің бастауы бір-бірінен алшақ орналаспағандықтан осындау атауға ие болды. Тағы да Есіл өзенінің атауының шағуына мынадай аңыз бар. Онда екі егіз ұлы болған бір әйел туралы айтылады. Олар таулар арасында қорқынышты жіне қалың орманда кішкентай көл жағасында өмір сүрген. Екі ұлы ержетіп,  өмірді көруге, өздеріне қалыңдық іздеуге жолға шығады. Ол екеуі еш айырылмастан, көп жер жүріпті. Жолдарында бірнеше адамды кездестіріпті және егер көмекке мұқтаж болса, көмектескен екен. Ағайындар әр түрлі болыпты. Біреуі өте мықты, әрқашан тек алды жүретін және ойланбастан өз күшіне және мықтылығына сенетін болыпты. Ал екіншісі сабырлы және әлсірек болатын. Алғашқысы бірден қылышына сүйенсе, екіншісі ойын жинап алатын. Екеуі жердің өзгергендігін, құстар ұшып келмегендігін, алдарынан жануар кездеспегенін байқап, не болғанын және соған орай халыққа көмектескілері келді. Әйтеуір, жердің басқа қиырына жетеді. Ол жақта таулар аспанмен ұштасып, жердің орталығына апаратын үңгір болады. Біркөзді шайтандар осы үңгірге өту жолын қорғайды екен және  аңдардан ерте шығып, жердің  бүкіл аудандарына жайылады. Осы жерден бірнеше құстардың ойнағы ұшып шығып, бүкіл жерге тарайды екен. Бірақ жолды Джиль-бурган деген зұлым карликтің біркөзді құлдары жауып тастайды. Ол жел мен қардың, аяз бен жаңбырдың билеушісі болыпты. Бұл кәрі шалдың жас, әдемі қызға көзі түседі. Бірақ жас қыз оның үйінің иесі болудан бас тартады. Ол кәрі шалды мазақ етіп күледі, бүкіл ағайын-жұрт, бүкіл халық мазақ етіп күледі. Зұлым карлик ашуға булығып, бәрін жазаламақшы болады. Жануарлардың, құстардың жерге қайдан келетінін біліп алады да, өзінің біркөзді құлдарын сол жолға қойып, бүкіл жолды жауып тастайды. Алғашқы ағасы қорқынышты карликпен күреседі, екіншісі ойын жинақтап алмақшы болады. алғашқы ағасы біркөзділерді жеңіп, өзі де құрдымға кетіп, өзенге айналып кетеді. Ал екіншісі қасіреттің кінәлісі карликті қуып жетіп, өлтіреді де, бүкіл жан-жануарларды, құстарды бостандыққа шығарады. Құстар жан-жаққа, әр елге ұшып кетеді. Күллі халық мәз-мейрам болып, қуанып, ағайындарға алғыстарын білдіріп жатады. Бірақ жігіт қуанбайды. Қайтыс болған ағасының қайғысына қайғырады. Жалғыз болып ұзақ жүреді. Ішпей, жемей, ақырында күші бітеді, отырады да жылайды.  Көзден аққан жасы ағасының жаны жатқан өзенге бағытталып ағады. Бұрынғыша бірге жүргендей, олар да жерде бірге жүр. Міне, жай, тыныш ағысына қарап, осы өзенді Ишим деп атапты жергілікті халық.

Есіл өзенінің экологиялық- географиялық мінездемесі

Географиялық мінездеме:  Есіл өзені

Есіл – Ертіс өзенінің сол саласы, Обь өзен жүйесіне жатады, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары  және Ресейдің Түмен, Омбы облыстары  жерімен ағады. Ұзындығы: 2450 км, су алабының ауданы 177000 〖км〗^2. Су алабы: Солтүстік Мұзды мұхит, өзендерінің су алабы Ертіс өзені, Обь өзені. Су шығыны – 56,3м^3/с. Бастауы: Нияз тауы. Сағасы: Ертіс өзені. Орналасқан жері: Усть-Ишим. Бастауын Сарыарқадағы Нияз тауы етегінен алып (560м биіктіктен), Ертіс өзеніне сол жағынан құяды. Қазақстандағы ұзындығы: 1400км. Дүние жүзінде екінші реттегі ең ұзын сала саналады. Өзенінің бастауынан сағасына дейінгі құлау еңістігі 513м, әр 1км-дегі еңістігі 21 см. Гидрологиясы: өзен негізінен қар суымен (80%-дайы) толығады. Көктемде су деңгейі көтеріліп (ең жоғары деңгейі сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады), су тасқыны болып тұрады. Шілденің ортасында су деңгейі төмендеп, үшінші онкүндігінің басында сабасына түседі. Су мол жылдары Петропавл бөгені быдәйіндегі көлдік график деңгейінен10-11м жоғары көтеріледі. Есіл суын бақылау кезінде 1937ж. оның арнасы құрғап қалғаны тіркелген. Ал 1936-1939 және 1986ж. түбіне дейін қатып қалған. Өзенінің орташа жылдық ағымы 215〖км〗^3. Мұз қату қарашаның екінші жартысында басталады да оның ұзақтығы 5 айға созылады. Есіл минералдылығы жоғары өзендерге жатады. Оған негізгі себеп – оның су жинайтын алабының құрғақ өңірде жатуынан және жер асты суларының тұздылығы саналады. Жалпы минералдануы 500-800 мг/л, сабасының төменгі кезінде 1200мг/л-ге жетеді. Суы кермек татиды.

1960жылдан бастап өзен  суын реттеп отыру өшін Вячеслав, Сергеев және Петропавл бөгендері  салынған.

Өзен өз бастауын аласа  таулы массиві Нияздан алады. Бастауында солтүстік-батыс және батысқа қарай ағады. Астанадан төмен еңі жуандайды, Атбасар маңында оңтүстік-батысқа қарай бағытын өзгертеді. Державинск алдында бірден солтүстікке қарай бағытын өзгертеді. Петропавл маңында солтүстік –шығысқа қарай ағады. Тағы төмендегенде, Ресей жерінде өзен Батыс- Сібір жазықтыққа енеді және көп (старицалармен) кең жайылмада жазық Ишим жазықтық бойынша күйлеп жатыр, төменгі жақтарда батпақтардан өтіп және Усть-Ишимде Ертіске құйып жатыр. Өзен кеме жүретін Петропавлдан жоғары бөлігінен Сергеев су қоймасына дейін және Викуловодан құяр жеріне дейін.

Өзен ұзындығы : 2450 км

Бассейн ауданы: 177000 km²

Бассейн: Солтүстік Мұзды  мұхиты

Өзен бассейндері: Ертіс  және Обь

Өзен шығыны: 56.3 м³/с

Бастауы: Нияз таулары

Координаттары: 50⁰48'00'' с.ш. 72⁰14'00''  в.д.

Өзен қарашаның басында  қатады, сәуір- мамырда ериді. Су тасуы максималды мамыр-маусым айларына келеді. Өзен сағаларында аспада 15 км-ге дейін төгіледі. Жаз-күздік саба шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін жалғасады. Есіл өзені минерализациясы жоғары өзендер қатарына жатады,  өйткені кесімді сужинақтаушы бассейннің ахуалының қуаңдығы және жерасты суының ащылығы жоғары. Есіл өзенінің минерализациясы кезеңнің ауысуына байланысты үнемі өзгеріп отырады және межень кездерінде 500-800г/л-*ге дейін жетеді,су қатты. Кислород режимі қанағаттандырарлықтай. Викулово ауылы маңында сағасынан 100 км жерде орта шығыны 56,3 м³/сек, ең көбі 686 м³/сек . негізгі тармақтары- Колутон, Жабай,Аққанбұрлұқ

Өзен ағып өтетін ең негізгі  елді мекендер: Қазақстанда- Астана, Астраханка,Атбасар,Жаңа-Қима,Есіл,Державинск,Сергеевка, Петропавл; Ресейде- Ишим, Викулово,Усть-Ишим.

Есілдің жоғары жағындағы  Пионерский ауылы, сол жағалауындағы  Вишневка мекені- енді міне еліміздің  елордасы Астана. 1830  жылы Есіл өзенінің жағасында, Қара Өткел маңында Ақмола бекінісі салынды. Бертін келе осы жерде, атағы аса жайыла қоймаған Ақмола қаласы өсіп шықты. Аты да өкінішті естіледі, «ақмола» деген сөз адамды жерлейтін орын, «мола» деген сөздің «ақ» деген сөзбен тіркесуі арқылы жасалған. Сондықтан да шығар, атының соншалықты өкігішті естілуі. 1961 жылы қаланы қайта бой көтерген тың жерлердің астанасы етіп жариялайды. Қазақстанның ұшы-қиырсыз кең даласын түкпір-түкпіріне дейін білетін тың игерушілер қаланы Целиноград деп жаңа ат береді. Ал 1992 жылы Қазақстанның елордасы Алматы қаласынан Астана қаласына көшірілді. Астана Есіл өзенінің сол жағалауында орналасқан.  Қаланың көрнекті жерлерінің бірі болып өзен қоршап жатқан әсем де,көркем саябақ болып табылады. Бұл саябақ 1898 жылы орнатылған. Жақында қаламызға 180сжыл толды, бірақ соған қарамастан қаламыз күннен күнге жасарып, әсем де көркем, зәулім ғимараттарымне көздің жауын алып, қуантып келеді.

Астана өзен жағасында  орналасқанымен, судың жетіспеушілігі сияқты мәселелер бұл жақта да жиі талқыланады. Есіл өзенінің суы көктем мезгілінде деңгейінен жоғары болады, жазда таязданады, қыста кейбір аумақтары түбіне дейін қатады. Астаналықтар ауыз су ретінде жер асты суын қолданған, бірақ оның да мөлшері жетіспеген. Қаланы сумен қамтамасыз ету үшін Есіл өзеніне бөгендер салынған. Соған орай Вячеслав су қоймасы салынған. Оның ұзындығы 11 км, ені 10 км.

Су қоймасы 1969 жылы Есілдің  жоғарғы ағысында салынған.  Ауданы 61 км², көлемі 0,411 км³. Ол көпжылдық ағыстың реттелуін жүзеге асырады және энергетика, ирригация үшін қолданылады. Есіл өзенінде тағы Сергеев және Петропавл су қоймалары бар.

Сергеев су қоймасының ұзындығы- 75 км, ені- 7 км.

1969 жылы салынған. Ауданы 117 км²,көлемі 0,693 км³. Ол да көпжылдық ағыстың реттелуін қамтамасыз етеді және энергетика ( Сергеев МЭС), ирригация үшін қолданылады.

Петропавлдықтардың бұрыннан жақсы көретін серуендейтін орындарының  бірі болып қалыптасқан- қалалық  бөгет. 970 га болатын қаланың шетінде  орналасқан Петропавл су қоймасы  тамаша демалыс орны болып табылады.

Бұл арнайы, қоршатылған  зонада өзенде шомылуға, балық аулауға   болады. Бірақ негізгі қызмет күші Петропавлды шаруашылық-ауыз суымен және Тюмен облыстарының кейбір аумақтарын ауыз сумен қамтамасыз ету.

Есіл өзені ауыз сумен  қамтамасыз етеді, көптеген жерлерді суландыру  мақсатында да қолданылады және бір  жағынан, аз да болса балық шаруашылығын дамытады. Осы жағдай ерте ме, кеш  пе адамдарға жағымсыз жағдайлар  туғызуы мүмкін.

Қауіпті жағдайларды шешу үшің Солтүстік Қазақстан облысының  бюджетінен 100 млн тенге бөлінген.

Шынында да, өзінің аздаған  тереңдігіне және еніне қарамастан, тасқындарымен әлі дейін таңқалдырып  келеді. 1936 жылы тасқын суының деңгейі 10 м-ға жуық болды.

2.2 Судың экологиялық  жағдайы

Біздің облыстың ең басты  су көзі- Есіл өзені. Есіл өзенінің мәселелрінің бірі- жаз айларында өзен ағыстарының  азаюы. Өзеннің түбінің ұсақ бөліктері  көрінетіндей деңгейі төмендеп кетеді. Өзен суының азаюы бірнеше жағымсыз процесстерді туғызады. Ағыстың аз болуы судың санитарлық деңгейінің төмендеуіне әкеп соқтырады. Тұрып  қалған немесе ағысы өте баяу өзен суында зоопланктон жәнет макрофиттер  өте белсенді түзіле бастайды. Өзеннің  жағаларында қамыс, шалғын, балдырлар өсіп кетеді. Жер ағысында су булануынан мөлшерін көп жоғалтады. Суға аса залалын тигізетін тағы бір жағдай- өндірістік,ауыл шаруашылық мақстатында судың ластануы. Өзен суының сапасын анықтау барысындағы системалық сараптамаларға сүйенсек, ластанған су өз бетімен тазартылуға бейім келеді. Бірақ, құрамындағы сульфаттың, нитраттың және нитриттің, темірдің, мұнай өнімдерінің көп мөлшерде екендігін ұмытпағанымыз жөн.

Салыстырмалы сараптамаға  сүйенетін болсақ, Есіл өзенінің бассейнінің  беткі бөлігінің сапалық және сандық көрсеткіштері бірнеше қарым-қатынасты дәлелдейді. Сонымен, Есіл өзенінің суының деңгейі едәуір көтерілген кезде, негізінен көктем айларында, ластанатын заттардың көбейетіні көрінеді. Көбінесе, өлшенген заттардың концентрациясының артуы кездеседі. Бұл өзен деңгейінің көтерілуі жағаның механикалық бұзылуыны әкеп соқтырады. Және де жағаларының су астына кетуі де байқалады. Бұндай жағдайда, табиғат материалдарының және антропогендік заттардың сумен әрекеттесуі де көзге жиі түседі.