Қорлар және өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу тәртібі

Қорлар және өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу  тәртібі

         Нарықтық экономиканың қай саласында  да өндірістік запастар кәсіпорынның  айналым активтерінің құрамды  бөлігі болып табылады. Олардың  өндіріс шығындарындағы үлес  салмағы түрлеріне, түсу көздеріне,  бағалау әдістеріне байланысты. Агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастыруда   өндірістік шығындардың маңызды  элементі болып материалды шығындар  болып табылады.

Материалдар айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс  процесінде толықтай қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің  құнына толығымен алып барады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің  өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып  алған бірақ әзір ұйымға келіп  түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен  қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау  және қызметтерді көрсету барысында  пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа  да материалдары сол ұйымның тауарлы-материалдық  қоры түріндегі ағымдағы активі болып  табылады.

Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің  табиғи пішінін сақтай отырып өндірілетін  өнімге өз құнының бір бөлігін  қосып отыратын болса, еңбек заттары  өндірісте пайдаланылған кезде  өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын  өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік  құнның көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар  еңбек заттары өндірістік қор  болып табылады.

Материалдарды есептеудің негізгі  міндеттері:

1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.

Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған  есеп материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс  сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды  жасау қажет:

• тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір түрін сақтауға арналған болуы керек;
• материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары, өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын  жерді таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі тексеріп, дұрыстығын қадағалап  отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды  қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен материалдарға  жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын басшысы материалдарға  жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату барысында ұйымның  бас бухгалтерімен алдын ала  келісіп отыруы керек. Материалдарды  кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін  белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.

Материалдардың есебін дұрыс  және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар  керек:

• материалдардың біріңғай наменклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу бағасын белгілеу;
• құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу мен есептен шығару операциялардың тәртібін сақтау;
• біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.

Сонымен қатар материалдарды  алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске  босату және басқа жаққа берілетін  мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде  есепке алып отыру қажет.

Еңбек заттары бір тектес емес.  Олардың бір-бірінен өндірісте  атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химимялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары  бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген  жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің  өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:

• шикізат;
• негізгі материалдар;
• көмекші материалдар;
• жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып табылады.

Негізгі материалдар мен  шикізаттар өндірілетін өнімнің  құрамына кіріп, оның материалдық негізін  жасайды.

Шикізаттар деп бұрын  азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы  мекемелерінің өндірген дөнімдері - мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар жатады.

Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп өнімдері –  ұн, мата, кірпіш және т.б. жатады.

Өндірістік үдерістің  бір сатысынан толық өтіп әрі  қарай өңдеуді қажет ететін материалдар  жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі  қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен  айырмашылығы, оны сол күйінде  сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар  оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан  да әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан  сатып алған заттары еңбек  заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар қатрына құрылыс  ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда – шойын  мен болатты жатқызуға болады.

Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және жөндеуге керекті басқа  да материалдар жатады. Көмекші материалдардың негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық) негізін  құрамайды. Олар өндіріс үрдісінде  қолданылуы барысында негізгі материалдарға  өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін  тағы да басқа жақтарын өгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді жатқызуға  болады.

Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы  бөлшектер, құрылыс материалдары, т.б. есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.

Материалдық босалқы қордың барлық түрін есепке алу үшін 1300 «Босалқылар» бөлімінің негізгі, активті  мүліктік шоттары пайдаланылады. Бұл  бөлімше құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді: 1310 «Шикізаттар мен  материалдар», 1311 «Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар», 1312 «Отын», 1313 «Ыдыс және ыдыстық  заттар», 1314 «Қосалқы бөлшектер», 1315 «Өзге  материалдар», 1316 «Өңдеуге берілген материалдар», 1317 «Құрылыс материалдары», 1320 «Дайын өнімдер», 1330 «Тауарлар», 1340 «Аяқталмаған өндіріс», 1350 «Басқалай босалқылар», 1360 «Босалқыларды есептен шығару резерві».

1310 «Шикізаттар мен материалдар»  шотында шығарылған өнімнің негізін  салатын немесе өнімді жасап  шығаруда оның компоненті болып  табылатын қажет шикізаттар мен  материалдарын есепке алады. Бұл  жерде сондай-ақ өнімді шығаруға  қатысатын немесе шаруашылық, технологиялық  және өндіріс процесіне септігін  тигізетін көмекші материалдар  да есепке алынады. 

1311 «Сатып алынған жартылай  фабрикаттар және құрастырушы  бұйымдар» шотында сатып алынған  жартылай фабрикаттар және өндірілген  өнімді құрастыру үшін алынған  дайын құрастырушы бұйымдар және  жинауға немесе өңдеуге кеткен  шығындар есепке алынады. 

1312 «Отын» мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын  түрлері есепке алынады.

1313 «Ыдыс және ыдыстық  заттар» ыдыстың барлық түрі (цистернаны, бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге арналған  материалдар есепке алынады.

1314 «Қосалқы бөлшектер»  жөндеуге және машинаның тозған  бөлшектерін айырбастауға  (бөлшектер,  агрегаттар, аккумуляторлар, дөңгелектер  т.б.) аранлған қосалқы бөлшектер  есепке алынады.

1315 «Өзге материалдар»  өндіріс қалдықтары, жөнделмейтін  ақау бөлшектер, негізгі құралды  жою барысында алынған материалдар  және т.б. алынады.

1316 «Өңдеуге берілген  материалдар» шотында сыртқа  өңдеуге берілген материалдардың  және өңдеуден алынған бұйымның  өзіндік құнға енгізілгені есепке  алынады.

1317 «Құрылыс материалдары»  құрылыс бөлшектерін, монтаждау  жұмысын және құрылыс процесінде  тікелей пайдаланатын құрылыс  материалдарын есепке алады.

Әрбір шаруашылық жүргізуші  субъектілер қажеттігінше әрбір  шоттар бойынша субшоттар және материалдық  есебі бойынша аналитикалық шоттар аша алады.

Мысалы, «Шығыс» ААҚ аяқ  киімді өндіру үшін, сары ЦЛ терісін  жабдықтаушыға тапсырыс берген, оның 1 дм² 90 теңге (ҚҚС-мен) тұрады. Келісім шарт жасасқаннан соң, «Шығыс» ААҚ-на тапсырыс берген материалы келіп түскен. Барлық келіп түскен терінің мөлшері   35555,6 дм² құраған, ал оның сомасы 3200004 теңге болған. Тасымалдау шығыны  800000 теңге және түсіру шығыны (Түсірушәлердәі жалақысы – 300000 және әлеуметтік - 56700-(300000-300000*10%*21%)=356700 теңге құраған. Түсіруге дейінгі қоймадасақтау шығыны 630000теңге құраған. «Шығыс» ААҚ теріне өңдейтін тәсілін жетілдірудің арқасында, оның құнын 90 теңгеден 75 теңгеге дейін түсірген. Нәтижесінде алынған терінің нарықтық бағасы  16,67% төмендеген.

Біз бұл мысалда алынған  терінің өзіндік құны 4545324 теңге  немесе 1 дм²-ты 127,84 теңге құраған:

• сатып алу бағасы -   2758624 теңге (ҚҚС қоспағанда);
• көлік-дайындау шығындары (КДШ) -  1156700 теңге (800000+356700);
• сақтау шығындары -  630000 теңге «сақтау шығыны өзіндік құнға енгізілуі мүмкін, егер олар қойманың  тұрған жеріне дейін жеткізіп берсе ғана).

Алынған материалдар нақты  өзіндік құны бойынша бухгалтерлік есепке кірістеледі (127,84 теңге бойынша). Содан соң олар сатуға немесе өндіріске  босатуға не нақты өзіндік құны бойынша, не сатылатын таза құны бойынша босатылуы  мүмкін. Тек осындай өнімді басқа  кәсіпорны 90 теңгеден емес, онық бір  дм² 75 теңгеден сатқан, сондықтан «Шығыс» ААҚ-на да сол бағадан сатуына тура келген.

Енді біз осы операциялар  бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын қарастырып көрейік.

Қорлар бойынша шоттардың  корреспонденциясы