Кәсіпорынның ішкі аудиті

Ал осы кәсіпорынның штаттық қызметкері болып есептелетін ішкі аудитор басшылардан және қызметтестерінен тәуелсіз бола алмайды, сондықтан осы құрылымды бекіткен кезде, алғашқы кезекте, оның статусын анықтау қажет. Ішкі аудиторды тікелей меншік иесіне ғана есеп беретін ету керек, себебі ақпаратты тұтынушылар арасында аудит нәтижесіне ең терең қызығушылық танытушылар меншік иелері болып табылады.

Ішкі аудитор өзінің барлық нұсқаулары мен ұсыныстарының орындалуын талап ете алмайды, сондықтан олардың енгізілуі дәрежесіне және нәтижесіне жауапты болмайды. Сондай-ақ, ол өзі анықталған ауытқуларды түзетуге қатыспауы тиіс. Ішкі аудит нәтижесіне ең алдымен кәсіпорынның жоғары басшылығы мүдделі болғандықтан, ішкі аудиторлардың бақылау үшін қажеті кез келген ақпаратты алуға мүмкіндігі болуы керек.

Аудиттің келесідей ерекше үлгілері бар: сараптама, технологияның сақталуын тексеру, тауарлы-материалдық қорлардың босатылуы негізділігін тексеру, ресурстардың сақталуын тексеру, бекіттелген стандарттарға сәйкестікті тексеру, шолу жасау, зерттеу, рейдтер ұйымдастыру және т.б. Оларды жүзеге асыру тәсілдерін қарастырайық. Заң талаптарын бұзу мен ауытқуларды объектісімен алғаш танысу кезінде территорияны, қойма бөлмелерін, цехтарды, бөлімдерді, филиалдарды т.б. бақылау барысында анықтауға болады.

Объектімен танысуда алға қойылған мақсатқа байланысты барлау, рейдтер ұйымдастыру жолымен және инспекциялық тексеру арқылы жүзеге асыруға болады. Тексеру аудиторлық қызметінің бір бөлігі болып табылады және пәндік немесе құжаттық болуы мүмкін. Пәндік тексеру кезінде кәсіпорынның бүкіл активтері, олардың физикалық жағдайы, сақталуы қарастырылса, құжаттық тексеру кезінде құжаттар активтер негізінде анықталады, олардың пайдалану тиімділігі, есептен шығарылуы, қайта бағалануы, амортизациясы, капитал жағдайы және т.б. қарастырылады, басқаша айтқанда, құжаттардағы ауытқулар мен заң талаптарының бұзылуы анықталады.

Пәндік және құжаттық тексеру нәтижелерін анықтауда ішкі аудиттің салыстыру, ұқсату сияқты формалары қолданылады. Құжаттық және пәндік тексеру, сондай-ақ ішкі аудит объектінің ерекшеліктеріне байланысты зерттелетін объектінің нақты жағдайын анықтау үшін лабораториялық талдау, сараптама қолданылады. Тексерудің арнайы кәсіби білімі мен тәжірибені талап ететін формаларына есептік тексеру, баланстық тексеру, қайта бағалау нәтижелерін тексеруді жатқызуға болады.

Осылайша, танысу мен тексеру бастапқы ішкі аудит болып табылады: олардың зерттеу пәні – объектімен танысу, заң талаптарын бұзу мен ауытқуларды анықтау және оларды арнайы журналда тіркеу.

Келесі кезеңде кезекті ішкі аудит жүзеге асырылады, мұнда анықталған ауытқулар бойынша жұмыстар жалғастырылады. Оның нәтижесінде жіберілген қателіктердің себептері, кінәлілер, келтірілген зиян мөлшері және т.б. анықталады. Сондай-ақ басқарушы жүйе үшін іс-шаралар, ұсыныстар мен нұсқаулар өңделеді.

Аудиттің жоғарыда аталған формаларын жүзеге асыруда арнайы әдістер – түгендеу, бағалау, баланстық байланыстары және т.б. қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Ішкі аудиттің кәсіпорынды  басқару жүйесіндегі орны мен  рөлі

 

Осылайша, теория мен тәжірибе негізінде ішкі аудитті шаруашылық жүргізуші субъектіде оның меншік иелерінің мүддесін қорғау үшін ұйымдастырылатын және ішкі құжаттармен белгіленетін бақылау жүйесі ретінде қарастыруға болады. Ішкі аудитті экономикалық субъект буындары қызметінің тиімділігін бақылау тәсілдерінің бірі, бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін бағалау құралы,-деп есептеуге болады. Ішкі аудит ұйым қызметінің барлық негізгі функционалдық бағыттарын тексеруді қамтиды. Осы тұрғыдан алғанда оның зерттеу пәні негізінен қаржылық есепті растау қызметін атқаратын сыртқы аудит шеңберінен кең болып табылады.

Нарықтық жағдайда кәсіпорынды басқарудың және оның құрамдас бөлігі – ішкі аудиттің тиімді жүйесін құру қажет. Бұл үшін басқарудың әлемдік теорияларының инегрияциялық әсері жағымды жағдай болып табылады. Шаруашылық жүргізудің жаңа жүйесі ішкі аудиттің жаңа концепциясын ендіруді талап етеді. 2002 жылдан бастап Қазақстан сыртқы аудиттің халықаралық стандарттарына өтті. Осыған байланысты ішкі аудитті дамыту және оны әрбір кәсіпорынның есеп жүргізу саясатына қарастыру өзекті мәселе болып табылады.

Басқару белгілі бір жүйеде жүргізілетін үздіксіз процесс. Ауытқулар мөлшерін төмендету үшін басқарудың ғылыми деңгейін жоғарлату керек. Бұл жағдайда есеп және ішкі аудит қызметі беретін ақпараттық қамсыздандыру елеулі рөл атқарады. Есеп жүргізу мен талдау қызметінен ішкі аудиттің айырмашылығы – оның заңсыз операцияларының, тиімсіз операцияларының, жобалардың шешімдерін қабылдау кезеңінде алдын алу мүмкіндігінде.

Ю.М. Иткин, А.А. Шпит, В.И. Валуев, Н.Т.Белуха т.б. ішкі бақылауды дербес жүйе, өз пәні, әдістері, объекті, субъектілері, зерттеу саласы бар басқару жүйесінің элементі ретінде қарастырады.

Басқарудың дербес функциясы ретінде аудит басқарудың есеп жүргізу, талдау, жоспарлау сияқты функцияларымен әрекеттесіп, олардың тиімділігіне белсенді әсер етеді.

В.И. Валуев басқару қызметінің түрлерін қарастыра отырып, өндірістік маркетингтік және қаржылық қызметтерді кәсіпорын қызмеімен бір қатарға қояды.

Басқару тиімділігін жоғарылату үшін оның барлық функциялары қызметінің тиімділігіне қол жеткізу керек: жоспарлау, ұйымдастыру, есеп жүргізу, талдау және ішкі аудит.

Аудит функциясын бақылау мәселесінерекше атап өту қажет. Біздің пікірімізше, ішкі аудитті басқару функциясы ретінде қарастыру керек. Ішкі аудитті жоспарлау, бағдарлама жасау, тексеру жүргізу, нәтижелерді жинақтау сияқты көптеген элементтер мен компоненттерден (құрауыштардан) тұратын күрделі жүйе.

Өндірістік – шаруашылық, ұйымдастырушылық, маркетингтік т.б. қызметтер кәсіпорынның көптеген бөлімдерінде бір мезгілде жүзеге асырылатындықтан, басқарудың барлық функциялары мен элементтері үйлесім тауып отырады. Ішкі аудит функциясын жүзеге асыру күрделілігі осында, себебі ол барлық процестердің нақты шекарасы мен өзара байланысын анықтауға мүмкіндік бере алмайды. Алайда, басқару жүйесінің бір функциясынан алынған ақпараттың сипаты бойынша оның қай жүйеге жататындығын, сондай-ақ оның аудит кезіндегі жағдайын анықтауға болады.

Ішкі аудит басқарушылық қызмет элементі ретінде бухгалтерлік есеп беретін ақпараттық жүйені қажет етеді. Кейбір авторлардың ішкі аудитті есептің құрамдас бөлігі ретінде қарастыратындығы осыған байланысты болса керек. Мысалы, А.К. Макальская «Бақылау – бұл есепті жүзеге асыру барысында орындалатын есеп жүргізу процесінің құрамдас бөлігі»,-деп жазады. Мұндай көқарас ішкі аудиттің орны мен рөлін тек есеп деңгейіне дейін төмендетеді, біздіңше оны неғұрлым кеңірек қарастыру қажет. Ішкі аудит қызметінің қорытындысы әр түрлі болады: кей жағдайда нәтиже жылдам алынса, келесі бір жағдайда белгілі бір уақыт өткенге дейін, ал кейде қателер өте кеш немесе тіпті анықталмай да қалады. Бұл кәсіпорын жұмысын бағалау көрсеткіштерін төмендетте отырып, қаржылық нәтижеге тура немесе жанама ықпал етеді. Осыған байланысты ішкі аудиттің ақпаратпен қамсыздандыру сапасын жақсарту мақсатында кәсіпорынның біріңғай ақпараттық жүйесін құрған абзал.

Ішкі аудит субъектілерін дұрыс қалыптастыру үшін Б.Г. Валуев басқарудың үш түрін бөліп көрсетеді: перспективті, ағымдық, кезекті.

Ішкі аудит кәсіпорынды және оның бөлімдерін басқару бойынша қабылданған шешімдердің дұрыстығына, заңдылығына, тиімділігіне баға беру тиіс. «Шешім қабылдауға әсер ететін маңызды фактор зерттеу жұмыстары, өңдеу және өндіріс арасындағы байланыс болып табылады»,-деп жазады Пол Фридман, яғни ішкі аудиттің барлық объектілері арасындағы тығыз байланысты атап отыр.

Ішкі аудиттің басқару жүйесіндегі орны «Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерін аудит барысында зерттеу және бағалау» стандартында көрсеілген. Осы және басқа да нормативтік құжаттарда әңгіме ішкі бақылау жөнінде болып отыр, ал ғылыми және әдебиеттерде «ішкі аудит» түсінігінің орнына «ішкі бақылау» түсінігін жиі қолданады немес ішкі бақылаудың дербес түрі ретінде қарастырады. Аудиторлық бақылаудың маңыздылығы, оның басқа дәстүрлі бақылау түрлері алдындағы артықшылықтары, сондай-ақ нарықтық жағдайға бейімділігі көптеген зерттеушілердің көңілін аударуда.

Ішкі аудиттің негізгі мақсаты басқарудың барлық деңгейлеріндегі барлық қызмет түрлерінің тиімділігін қамтамасыз ету, сондай-ақ ұйымның және оның иелерінің (акционерлердің) заңды мүліктік мүддесін қорғау болып табылады.

Ішкі аудит кәсіпорынның экономикалық саясатының сақталуына сараптамалық баға береді. Демек, бақылау сипатындағы міндеттерден басқа ішкі аудит экономикалық диагностика, қаржылық стратегия өңдеу, маркетингтік зерттеулер жүргізу, басқармалық кеңес беру т.б. міндеттерді шешеді. Сондай-ақ, ішкі аудит бөлімінің қызметкерлері басқа да ұйымдастыру-басқарушылық, құқықтық, техника-экономикалық, технологиялық және т.б. шаруашылық жүргізуші кәсіпорынның ішкі құжаттарымен анықталатын міндеттері атқарылады. Аталған мәселелерді шешу үшін аудиторлар ревизиялық міндеттердің көлемі мен күрделілігіне сәйкес жоғары білікті, тәжірибесі мол мамандар болуы керек. «Фирма ішіндегі бақылауды бухгалтерлер немесе бас бухгалтер емес, арнайы кәсіби аудиторлық бөлім, басқарма жүзеге асыруы тиіс», -деп жазады Ю.А. Данилевский.

Бақылау тиімділігін жоғарылату мақсатында арнайы бөлімдер құру және оның құрамында юрисердің, экономистердің, технологтардың болуы жөніндегі мәселені 80-жылдарда В.Ф. Журко көтерген.

Ішкі аудиттің маңызды аспекті кәсіпорынның бүкіл қажетті қорлармен қамтамасыз етілуін тексеру болып табылады. Нарықтық жағдайда жабдықтау жұмыстары жабдықтаушылармен тікелей келісімшарт жасау арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан, келісімшарттарының сақталу деңгейін, келісім шарттар бұзылған жағдайда қабылданған шараларды, жабдықтаушылардан шағын талап жасау, санкциялар қолдану, тауарлы-материалдық құндылықтарды қабылдау, сақтау және пайдалану тәртібін тексеру қажет.

Бұл бағыттағы келесі қадам «тапсырыстар портфелін» қалыптастыру,яғни тапсырыс көлемі, оның бағасы, мерзімі, шарттары, өнім өндіру жағдайларының бақылауға алынуы болып табылады. Осы параметрлерге бойынша өндірілген өнімнің өткізілуі кепілдігін қамтамасыз ету үшін талдау жұмыстары жүргізіліп, нақты өндіріс көлемімен салыстырылады. Сондай-ақ, аудитор аталған мәселені жабдықтау келісімшарттары бойынша зерттеуді жалғастыруы керек. Барлық ауытқуларды жұмыс құжаттарында көрсетіп, содан соң олардың жинақтап, себептерін талдау қажет.

Кәсіпорынның басқармалық қызметінің тиімділігін бақылау ішкі аудиттің ең маңызды міндеті болып табылады.

Ішкі аудит объектілерін тексеру екі деңгейде жүзеге асырылады: бастапқы және кезекті. Бастапқы аудит деңгейінде жалпы танысу, байқау, шолу және бағалау жұмыстары жүргізіледі. Танысу жұмыстары қорытынды есептерді, кәсіпорын газетінің материалдарын, жиналыс хаттамаларын, жоспарларды, штат құрамының тізімдік санын, табыстылықты, қызмет түрлерін және т.б. зерттеу арқылы жүзеге асырылады.

Бастапқы аудиттің сапалы жүргізілуі басқару объектілерінің қызметіндегі заң талаптарын бұзу, ауытқулар жөнінде ақпарат жинауға мүмкіндік береді. Осы мәліметтерді топтастыру және талдау нәтижесінде аудиторлық қызмет осы фактрлердің алдын алу, жою бойынша тиісті шешімдер қабылдайды.

Осы тұтаста статистиканың жаңа бағыты, «саланы реттеу және жетілдіру үшін аудит статистикасын» қалыптастыру жөнінде Е.М. Гутцайттың пікірін қолдаймыз. «Аудит статистикасы» шеңберінде әрбір объектіні тексеру жиілігіне қатаң бақылау жүзеге асырылуы тиіс. Осы жөнінде Ф.С. Сейдахметованың пікіріне қосыламыз: «Шектен тыс маркетингті басқару тиімділігінің төмендеуін, әсіресе кәсіпорынның орта және төменгі деңгейлеріне ықпал етеді».

Кәсіпорынды басқару жүйесіндегі ішкі аудиттің орнын дұрыс анықтау үшін келесі параграфта кейбір шетелдердегі ішкі аудиттің дамуын қарастырамыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Ішкі аудитте қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жіктелуі

 

Ақпарат – тексерілетін кәсіпорынның жағдайы және өзгерісі туралы мәліметтердің жиынтығы.

Экономикалық ақпарат деп тексерілген ұйымның өндірістік және қаржы – шаруашылық процесін сиппатайтын мәліметтердің жиынтығын айтады. Ақпаратты іздеу – аудиторлық жұмыстардың негізгі түрі, себебі тек қана оның көмегімен бухгалтерлік есеп берудің сенімділігін дәлелдеуге әрі сәйкес тұжырымдарды жасауға болады.

Аудиторлық қызмет талаптары үшін қолданылатын ақпаратты белгілі бір айрықшылықтары бойынша жіктеуге болады. 

 

1. Аудиторлық қызметті ақпараттық қамтамасыз ету бойынша жіктеу

 

Жіктеу белгісі	Жіктелетін топтың мазмұны
1	2
1. Ақпараттың түріне байланысты  ақпараттық қамтамасыз етудің көзі	1.1. Заңдылық-нормативтік актілер. 1.2. Әдеби көздер. 1.3. Фактографиялық ақпарат (жоспарлы есептік, есеп берулік, статистикалық). 1.4. Нормативті-анықтамалық  ақпарат. 1.5. Аудиттің арнайы ақпараттық  жүйелері.
2. Ақпарат көзіне қойылатын талаптар	2.1. Сенімділігі (ақиқаттылығы). 2.2. Толықтылығы. 2.3. Уақыттылығы.
3. Ақпарат алу әдістері	3.1. Экономикалық субъектінің қызмет  етуінің жалпы экономикалық, аймақтық  және салалық ерекшеліктерін  талдау. 3.2. Тексерілуге жататын  өндірістің ұйымдастырылуымен және технологиясымен танысу. 3.3. Экономикалық субъектінің  өндірістік құрамы, персоналы және меншікті капиталдың құрылымы, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын әдістері, ішкі бақылау жүйесі туралы ақпаратты жинау. 3.4. Кәсіпорынның заңдылық, қаржылық және сатып алушылар туралы ақпарат жинау.
4. Ақпараттық куәлік алу орны	4.1. Тексерілетін кәсіпорында аудиторлармен  тікелей жиналған мәліметтер (ішкі  куәліктер). 4.2. Кәсіпорынның тексерілетін  бөлімшесімен жиналған, аудитормен тиянақты тексерілген және қолданылатын мәліметтері. 4.3. Үшінші жақпен, сарапшылардың  қоса, ұсынылған мәліметтер (сыртқы  куәлік)
5. Зерттелетін құжаттарға тәуелдік  ақпарат көзі	5.1. Кәсіпорынның қызметін регламенттейтін  құжаттар (жарғы, тікелей куәлік, есеп саясаты, фирмалық ішкі ережелер инструкциялар). 5.2. Қызметтің нәтижелерін  бейнелейтін құжаттар (бухгалтерлік  нәтижелерін бейнелейтін статистикалық есеп беру, экономикалық талдаулар). 5.3. Әр түрлі тексерулердің  материалды (соттық, арбитраждық) 5.4. Экономикалық субъектінің қызметін жоспарлау құжаттары (инвестициялық, бағдарламалар, бизнес-жоспарлар, сметалар, жобалар) 5.5. Экономикалық субъектінің  оперативті және ағымдағы қызметінің  құжаттары (директорлар кеңесінің  және акционерлер жиналысының  хаттамалары, келісімшарттар және келісімдері) 5.6. Экономикалық субъектімен  танысу барысында басшылық пен  және персоналмен әңгімелесудің  нәтижелері бойынша алынған жазбаша  ақпарат 5.7. Бастапқы есептік құжаттар, бухгалтерлік есептің регистрлері, мүлікті және міндеттемелерді түгендеу нәтижелері
6. Қолдану бағыты бойынша ақпарат  көзі	6.1. Аудитті оңтайлы жоспарлау және  тиімді жүргізу. 6.2. Аудиторлық тәуекелдікті  анықтау және елеулік деңгейін  анықтау. 6.3. Ішкі бақылау жүйесін, аудиторлық дәлелдемелерді және кәсіпорынның, филиалдық қызметінің үздіксіздігін бағалау. 6.4. Аналитикалық (талдамалық) процедураларды орындау және  аудиторлық дәлелдемелерді жинау  әдістерін және түрлерін таңдау. 6.5. Үшінші жақпен байланысты  операцияларды және үшінші жақты  анықтау. 6.6. Қарама-қайшылықты ақпаратты анықтау.