Кәсіпорында еңбекақыны жетілдіру жолдары

 

Кестеден еңбекақы қорының  негізгі бөлігі болып тарифтік және оклад бойынша жалақы болып отыр. Ол 2003 жылы 74,9% болса, 2004 жылы 79,5% өскен, яғни үлесі бойынша 4,6% өсті. Келесі үлес салмақ бойынша ынталандыру  сипатындағы төлемдер 2003 жылы 22,6%, 2004 жылы 18,5.

 

12 кесте - "Адал" АҚ-ның жалақы түрлерінің арасалмағы

 

№	Көрсеткіштер	2003 ж		2004 ж		Ауытқу
		мың теңге	үлесі, %	мың теңге	үлесі, %	+ / -	%
1	Еңбекақы қоры	18712	100	22258	100	3546	118,9
2	Соның ішінде: Негізгі жалақы	14015	74,9	17695	79,5	3680	126,3
3	Қосымша жалақы	4697	25,1	4563	20,5	-134	97,2

 

Кестеден зерттеп отырған  кәсіпорынның негізгі жалақысы ақшалай  түрде 26,3 %-ға өскен. Ал қосымша жалақысы сәйкесінше 2,8 %-ға азайған. Еңбекақы қорындағы үлес салмағы бойынша 2003 жылы негізгі жалақы 74,9%-ды, қосымша жалақы 25,1% болса, ал 2004 жылы негізгі жалақы 79,5%, қосымша жалақы 20,5%-ды құрап отыр.

13 кесте - "Адал" АҚ-ның жалақы мен еңбек өнімділігінің өсуін талдау.

 

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2003 ж	2004 ж	Ауытқулар
					+; -;	%
1	2	3	4	5	6	7
1	Өткізілген өнім көлемі	мың тг.	251907	307690	55783	122
2	Өнімнің өзіндік құны	мың тг.	162818	193264	30446	118
3	1 жұмыскердің орташа  айлық жалақысы	тг.	14305	15203	898	106
4	Жылдық еңбекақы қоры	мың тг.	18712	22258	3546	118
5	Жалақының 1 теңгесіне өткізген өнім көлемі	тг.	13,4	13,8	0,4	102
6	1 жұмыскердің еңбек  өнімділігі	мың тг.	2311	2522	211	109

 

Бұл кестеден кәсіпорынның еңбекақы қоры қаражаттарын тиімді пайдаланғанын  айтуға болады. 2004 жылы 1 теңге жалақыға 2003 жылмен салыстырғанда 102% артып өнім өндірілген, сәйкесінше табыс артқан.

Бұдан жалақы мен еңбек  өнімділігінің өсуінің сәйкестігін  анықтаймыз. Орташа жалақысының  өзгеруі оның индексімен анықталады.

 

                           2004 ж орт. жалақысы

Ө_{орташа жалақы} =                                              ;

                           2003 ж орт. жалақысы

 

                            15203

Ө_{орташа жалақы} =                    = 1,062 ;                 

                            14305

 

Осыдан еңбек өнімділігінің  индексін табамыз.

                           2522

Ө_{еңб. өнімділігі} =                      =  1,091;

                           2311

 

Бұл есептеулер "Адал" АҚ-да еңбек өнімділігінің өсуі, жалақының өсуі деңгейіне жоғары екендігін көрсетеді. өсу коэффициенті 1,091 / 1,062 = 1,027

Бұл еңбекақы төлеуде  кәсіпорынның үлкен үнемділігін  анықтайды. Еңбек өнімділігінің  өсуімен байланысты еңбекақы қорын  үнемдеу сомы

 

22258 х [( 1,062 – 1,091) / 1.062] = 600 мың теңге

 

"Адал" АҚ-мы еңбекақы  ұйымдастыруды еңбек өнімділігінің өсу деңгейінен, еңбекақы төлеуді 600 мың теңгеге үнемдегенін анықтаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Еңбек ақы – бұл  жұмысшының және оның отбасы мүшелерінің  физикалық және рухани қажеттіліктерін  қанағаттандыра отырып, жұмыс күшінің  ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін тұтыну заттары мен қызметтердің құнына сәйкес келетін жұмыс күшінің бағасы.

Қазақстан Республикасында  еңбек ақы төлеудің сәйкестігін  талдау керектігі туындайды, соның  ішінде, республиканың салалары мен  аймақтарында. 

Мемлекеттің жалақыны аймақтық деңгейде реттеу саясаты территориялық айырмашылықтар мен аймақтық коэффициенттерді белгілеуді анықтаудан тұратыны белгілі, ол негізгі жалақыны толықтырып, әділетті еңбек ақы қағидасын қамтамасыз етеді. Ал жұмыс берушілер мен жұмысшылар рөлі, олар әлеуметтік серіктестік қағидасы негізінде жалақы проблемаларын шешу үшін оларды территориялық өзгешеліктерін біріктіруде жатыр. 2005 жылдағы еңбек ақының жоғары деңгейі Маңғыстау облысында байқалған (44369). Еңбек ақы төлеу бойынша айтарлықтай бөлінетін Атырау облысы (48338 тенге) және Астана, Алматы қалалары (33002 теңге және 32622 теңге). Еңбек ақының төмен деңгейі аймақтарға Ақмола облысы (14954 теңге) және Алматы облысы (15933теңге) жатады.

Салалық аспектіде еңбек  ақы төлеу өзгешелігінің талдауы тағы да республикада еңбек ақы көлемінің өзгешеліктерінің тенденциясының күшеюін көрсетеді.

1998-2005 жылдары ҚР-да  орташа еңбек ақының 77%-ға өсуі  байқалады, сонымен қатар осы  кезеңде тауар және ақылы қызметтердің  тұтыну бағасы 46%-ға өскен. Бұндай  еңбек ақы және баға өсімінің қатынасы еңбек ақының сатып алу қабілеттілігін 27,5%-ға өсіреді.

Орташа және минималды  еңбек ақы деңгейінің динамикасын, 1998-2005 жылдар өмір сүру минимумының мөлшерін талдау, орташа және минималды еңбек ақы арасындағы, орташа еңбек ақы мен өмір сүру минимумы арасындағы алшақтық жыл сайын өсіп барады, 2005 жылы бұл көрсеткіштер сәйкесінде 5,13 және 3,43-ке дейін жетті.

Мемлекеттен минималды  еңбек ақы мөлшерін белгілеу кедейлікті жоюға кері әсер етеді. Сондықтан, мемлекетке еңбек ақыны белгілеу жүйесіне мемлекеттік әсер ету шараларына, олардың экономикалық тиімділігіне кері әсер етуін есепке ала отырып, өте мұқият қарау керек.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы жолдауында  еңбек ақы төлеуге үлкен мән берілген.  Онда Қазақстан Республикасындағы барлық бюджет саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің, яғни мұғалімдердің, дәрігерлердің  жалақысы көбеетіні туралы айтылған. Сонымен қатар минималды  жалақының көбейетінін жеткізген. 2005 жылы бұл айтылғанның бәрі жүзеге асты, минималды жалақы 9200 тенгеге жетті.

Қазіргі кезде еңбек  ақыны белгілеудің бүкіл жүйесі жеке жұмыс беруші қарамағында. Сондықтан  еңбек ақы саласындағы үрдістер стихиялы сипатта жүреді, ол еңбек  ақы жұмыс күшінің бағасы ретінде  өзінің негізгі - ұдайы өндірістік, ынталандырушы және реттеуші функцияларын орындауды қойды.

Еңбек ақының ынталандырушы  функциясын дұрыс түсіну үшін оның жұмысшыларға әсер ету күшінің жолдары  мен әдістерін анықтау үшін келесі жағдайларды көңілге алудың маңызы зор.

Еңбек ақы төлеуге  пайдаланылатын, өндірілген өнімдегі үлесті көбейту мәселесі ұжымдық шартта еңбек ақының әрбір өскен пайыздық өсімінің көрсеткіштерін белгілеу жолымен де табысты шешілуі мүмкін. Аталған көрсеткіштердің артықшылықтары, олардың өндіріс тиімділігінің өсуі негізінде қосымша өндірілген құнның қай бөлігі жұмысшылардың тұтыну деңгейін жоғарлатуға бағытталғанын санмен анықтай отырып, өндірілген өнімдегі еңбек ақы төлеудің үлесін көтеру мәселесін шешуге жол беретіндігінде.

ҚР-сы мен РФ-сы экономикасының көптеген факторларының, атап айтқаанда, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, жұмыссыздықтың болуы, әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеудің қолданылмайтын жүйесі екі республикаға да еңбек ақыны жоғарыда келтірілген бағыттар бойынша ұйымдастыруға жол береді.

Дамыған елдердің тәжірбиесі еңбек ақыны ұйымдастырудың саласындағы мәселелерді шешудің әдістерін көрсетуі мүмкін.

ҚР-да еңбек ақы азаматтардың игіліктерінің негізгі көзі және еңбек қызметінің ынтасы болу үшін, менің ойымша келесі міндеттерді  шешу керек:

1) кепілденген минималды еңбек ақыны нақты өмір сүру минимумының деңгейіне дейін сатылап өсіруді жүргізу, ал кейіннен минималды тұтыну бюджетінің деңгейіне, содан кейін үнемді бюджет деңгейіне дейін жеткізу;

2) кәсіпорын табысын еңбек пен капитал, кәсіпкер мен жұмысшы, пайда мен еңбек ақы төлеу арасында әділ бөлуді белгілеу;

3) сала, кәсіп және аймақ бойынша минималды және орташа еңбек ақы арасындағы қатынасты, өнеркәсіпте және әлеуметтік аядағы жұмысшылардың еңбек ақысын төлеудегі экономикалық және әлеуметтік анықталмаған дифференциясын қысқарту;

4) еңбек ақы мөлшері мен құрылымында инфляция қарқыны мен бағаның өсу қарқынын, жұмысшының отбасы құрамын, үй шығындарын, білім беру, медициналық қызметкөрсету, көлік және т.б. әлеуметтік қызмет көрсету шығындарын есепке алу;

5) салық органдарының, жұмысшының еңбек ақысын мемлекеттік бюджет табысына айналдыруға жол беретін, қолданыстағы заңдардағы кері әсерді жою, еңбеккер адамның еңбек ақысына тимеу керек.

Әлеуметтік және экономикалық сұрақтарды шешуде үш тараптың - үкіметтің, кәсіподақтың және жұмыс берушінің келісімі қажет. Бұл міндетті қажеттілік бүгінгі нақтылық. Жүйені жұмыс жалпымен ортақ қабылданған халықаралық нормаларға және стандарттарға, ең алдымен адам құқығының жалпыға бірдей декларациясына, еңбекті халықаралық ұйымдастыру конвенцияларына негізделуі мүмкін. үш жақты келіссөздегі басты міндеттердің бірі – бұл кәсіпорындарда және салаларда ондағы нақты экономикалық жағдайды есепке ала отырып еңбек ақыны өсірудің бағыттарын келістіру.

Өз елінің азаматы, негізгі  салық төлеуші бола отырып, әрбір жұмысшы өзінің тікелей жеке меншігі болып табылатын жұмыс күшінің нарықтық құнына сәйкес еңбек ақыны дер кезінде және толық алуға құқылы.

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ  КӨЗДЕРІ

 

1. Еңбек Кодексі (жоба) // Егемен Қазақстан 31.07.2004.
2. Асиржанова К.Б. Регулирование оплаты труда в Казахстане на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и импорты роста: Материалы международной научной практической конференции.
3. Алматы: Экономика 2001 .
4. Бенке И. Совершенствование оплаты труда как источник развития сферы услуг //  Экономика и статистика 2004
5. Демеубаева А.О. Организация оплаты труда в современных условиях // Вестник КазЭУ 2003 г,№6
6. .Системы оплаты труда // Труд в Казахстане: проблемы, факты, коментарий  2003
7. .Дурановская практическая часть к теме “Заработная плата” порядок начисления на примерах // Юридический консультант главного бухгалтера // 2004
8. ҚР-ғы мүгедектердің әлеуметтік қорғалмағандығы туралы  Заңына өзгерістер  мен толықтырулар енгізу туралы" // Егемен Қазақстан – 2001 - наурыз
9. Әлеуметтік төлемдер бойынша ҚР кейбір заңдық актілеріне өзгерістер        мен толықтырулар енгізу туралы" // Егемен Қазақстан – 2001 – қаңтар
10. "ҚР халықтың жұмысбастылығы туралы" Заңы// Егемен Қазақстан – 2001    – қаңтар
11. . "2006 жылға республикалық бюджет туралы" ҚР Заңы // Егемен Қазақстан 2005 – қараша
12. ҚР еңбекақы төлеу – Алматы: ҚР статистика агенттігі.
13. Қазақстан сандарда – Алматы:ҚР статистика агенттігі.
14. Труд в Казахстане - №116 2005 жылы
15. Адамчук В.В., Ромашев О.В., Сорокина М.Е.  Экономика и социология      труда –м: ЮНИТИ 1999 год
16. .Стат. сборник «труд и занятость населения в Казакстане» Алматы 2001 г
17. Берешев С.  Принципы государственного регулирования заработной платы   в условиях переходной экономике.// Труд в Казакстане №9 2000 год
18. Стратегический план развития РК до 2010 года.// Новое поколение14.12.2001 год.
19. Кенжалина Ж.Ш. Оплата труда на промышленых предриятиях.  Алматы: Экономика 2002 год
20. Зайцев Н.Л. «Экономика промышленного предприятия»
21. Демеубаева А.О. «Организация оплаты труда в современных условиях» // Вестник КазЭУ №6 2004 год
22. Порядок оплаты труда в выходные, праздничные дни и в ночное время // Труд и пенсия в Казахстане №10 2004 год
23. Прожиточный минимум в системе организации оплаты труда // Труд в Казахстанане №8 2004год
24. З.П: формы и системы оплаты труда // Бухгалтер и налоги №7,№8 2004 г
25. Зар.плата в вопросах и ответах // Труд Зар плата Пенсия в Казахстане №8 2005 год
26. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия (фирмы) производство, экономика, финансы, инвестиции, маркетинг. Москва “Финансы и Статистика” 2003-05-21
27. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия»  Москва 2000 г.
28. «АРЫСТАН»  Жауакершілігі Шектеулі  Серіктестігінің жарғысы
29. Кәсіпорынның    бухгалтерлі  б<span class="dash041