Калькуляция

Калькуляциялау – өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу. Кәсіпорын жұмысында калькуляцияның  маңызы өте зор. Сонымен қатар ішкі резервтерді уақытында орындауға рұқсат береді және өнімнің өзіндік құнын төмендеп кетуін пайдаланады және бәсеке көтеріледі.

Калькуляция өнімнің өзіндік  құнын жоспарлауда және оған, нарықтағы  сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің  жеке түрлері бірліктерінің өзіндік  құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді.

 

Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың оның көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің, бірлігіне қанша болатынын есептеу.

 

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі – калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі түрін айқындайды.

Калькуляция жасалған уақытына және арналуына қарай жоспарлы, сметалық, нормативтік және есептік (яки нақты) Калькуляция түрлеріне бөлінеді.

Жоспарлы калькуляция. жоспарлы кезеңде (жылда, тоқсанда) өндірілген өнімнің немесе орындалған жұмыстың орташа өзіндік құнын айқындайды. Оны ұйым жоспарлы кезеңде жұмсаған шикізат, материал, отын, энергия, еңбек, жабдықты пайдалану шығынының орташа нормаларын және өндіріске қызмет көрсету бойынша жұмсалған шығынның болжалды нормаларын басшылыққа ала отырып жасайды.

 Сметалық калькуляция жоспарлы калькуляцияның бір түрі, белгілі бір шарт бойынша бағаны белгілеу, тапсырыскерлермен есептесу үшін бір рет шығатын бұйымға немесе жұмысқа арналып жасалады.

 

Жобалық калькуляция – келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады.

 

Нормативтік калькуляция әдетте жалпы бұйымға, жекелеген жағдайларда бұйымның тораптары мен бөлшектеріне жұмсалған өндірістік шығынның есепті кезеңнің басындағы қолданыстағы нормалары негізінде жасалады.

Есептік (нақты) калькуляция өнім өндіруге жұмсалған нақты шығын туралы бухгалтерлік есеп деректері бойынша жасалады. Ол өндірілген өнімнің немесе орындалған жұмыстың есептелген нақты өзіндік құнын көрсетеді. ^[1]

 

Шығынды есептеу мен калькуляциялау тәсілдерін 3 белгі бойынша топтастыруға болады:

• шығын есебі объектілері бойынша: - процестік;

• бөлістік;
• тапсырыстық;

• шығын есебінің толықтығына қарай:

- толық өзіндік құнды  калькуляциялау;

- толық емес өзіндік  құнды калькуляциялау;

• шығындар есебі мен бақылаудың оперативтілігі бойынша:
• нақты өзіндік құн есебі;
• нормаға сай шығындар есебі.

 

Калькуляциялаудың процестік тәсілі. Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біртекті немесе шамамен ұқсас, бірдей өнімді сериялап немесе жаппай өндіретін не болмаса үздіксіз өндірістік циклі бар өндірісте қолданылады. Процестік тәсіл көбіне өнеркәсіптің кен өндіруші энергетика салаларында қолданылады.

Калькуляциялаудың бөлістік тәсілі. Бұл тәсіл кеңінен тараған. Ол технологиялық процестің жеке сатыларында бастапқы шикізатты қайта өңдеу жолымен өнім алатын барлық кәсіпорында қолданылады. Калькуляциялау объектісі ретінде бөліс деп аталатын өндіріс кезеңі болғандықтан, бұл тәсіл бөлістік деп аталды. Мұндайды жартылай өнімді шығарумен аяқталатын технологиялық процестің біткен бөлігі бөлістік деп түсіндіріледі. Жартылай өнімнің бөлінуі оның өз пайдалану бағыты  бойынша, яғни басқа жаққа өткізілуі мүмкін болған жағдайда жүзеге асырылады.

Калькуляциялаудың тапсырыстық тәсілі. Бұл тәсіл бұйымға, жеке жұмысқа немесе көрсетілген қызметке ашылған өндірістік тапсырыстың калькуляциялаудың объектісі болып шығуына байланысты аталды. Тапсырыстық тәсілде нақты өзіндік құн тапсырыс аяқталған соң анықталады, бұган дейін барлық шығындар бітпеген өндірісті құрайды. Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі мынада, күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды дайындағанда материалдық және еңбек шығындарын мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын, нормаға сай калькуляцияны жасау мен өндіріс барысындағы шығындарды алдын ала бақылауды жүзеге асыру қиындайды.

Толық өзіндік  құнды калькуляциялау. Біздің тәжірибемізде толық өзіндік құнды калькуляциялау дәстүрлі түрде жүргізіледі. Толық өзіндік құн бойынша есепте шығындар тұрақты, өзгермелі, тікелей және жанама деліліп бөлінуіне қарамастан, өнімді өндіру мен сатуға байланысты кәсіпрынның барлық шығындары кіреді. Өнімге тікелей жатқызуға болмайтын шығындарды әуелі жауапкершілік орталықтарына бөледі; сосын таңдалған бөлу базасын өнімінің өзіндік құнына сайма-сай көшіреді.

Толық өзіндік құн негізінде  кәсіпорын басшысы өнімнің пайдалылығы  мен шығындылығы, болашақта оны  өндірудің мақсатқа сәйкестілігі туралы тиісті тұжырымдар жасайды.

Толық өзіндік құн бойынша  есептеу жүйесінің біздің пікірімізше, бірқатар жақсы жақтары мен олқылықтары  бар. Толық өзіндік құн бойынша  есептеудің тиімді жақтары:

• ҚР-нда қолданылып жүрген қаржылық есеп пен салық салу жөніндегі нормативті актілерге сәйкестік;
• Аяқталмаған және дайын өнімнің құнының байыпты бағалау

Есептеудің бұл жүйесінің  елеулі оқылықтарына мыналарды жатқызуға  болады:

• Өнімнің өзіндік құнына оны өндіруге тікелей қатысты емес шығындар кіреді;
• Жанама шығыстарды есептен шығарған жалпы бөлу базаларын қолдану салдарынан калькуляциялау объектілерінің өзіне тән даралығы жоғалады;
• Өнімге сұраныс азайғанда, қоймадағы дайын өнім қорына тұрақты қосымша шығыстар капиталданады;
• Өзіндік құнды жоспарлы калькуляциялауда жоспарлы пайда алдын-ала қарастырылады, шын мәнісінде ол зиянның тәуекелділігін жою мақсатында жасалады.

• Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік құнының есеп жүйесі калькуляциялау деп аталады.

• Калькуляциялау объектісіне (шығын шығарушы) — өткізуге арналған кәсіпорынның өнім (жұмыс, қызмет) түрлері жатады. Оның іріктемесі калькуляциялау процесінің алдында жүреді.
• Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асырылады:
• -  өндіріс   шығындарын   жіктеу   (нормативті   құжаттарға сәйкес);
• -  шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;
• -  жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
• -  шығынды кезендер бойынша жіктеумен;
• -  өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;
• -  шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен.

 

Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік күнын  калькуляциялауды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезеңде жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны есептеледі,

екіншіде - эрбір өнім бойынша нақты өзіндік құны (немесе "шығындарды тарату"),

 үшіншіде - өнім (орындалған жүмыс немесе көрсетілген қызметтің) бірлігінің өзіндік кұны.

Осыдан, өнімнің  (жұмыстың, кызметтің) өзіндік құнын калькуляциялау деді Васин Ф.П. - ол жалпы шаруашылық субъектісі бойынша да, өнім түрлері мен оның бірліктері