Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері

Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.

1.  
   Басқару және қаржылық есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы.
2.  
   Шешімдер қабылдаудағы басқару есебінің ролі.

1.  
   Басқару есебінің мағынасы, оның мәні, мақсаттары және міндеттері.

 
Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындай кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше артып отыр. Бұл жағдайда, яғни шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетінөнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.  
 
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып, кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (басқарушылық) бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалетрияны (қаржылық және калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып келеді. 
 
Бұл белгілі бір жағдайда біртұтас ұлттық шоттарды қалыптастыруға әсер етті. Мәселен, екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі континентальды Еуропа (Франция, Германия және т.б.) елдерінде ұлттық шоттар біртұтас нысанында қаржы және басқарушы есеп шоттары болып саналады.  
 
Екінші дүниежізілік соғыстан кейін Еуропаның экономикалық өміріне американдық капитал ене бастады да, сосын олар экономиканың басты салаларын иеленді, онымен бірге бухгалтерлік есепте англо-американдық тәсілі таныла бастады. Осыдан кәсіпорындағы әкімшіліктердің мүдделерін (қызығушылығын) қамтитын қаржылық пен басқарушылық және де коммерциялық құпияны сақтайтын шоттар жоспары керек екені жөнінде теориктер мен практирдің пікірлері бір жерден шықты. Ұлттық шоттар жоспарының одан әрі дамуы қаржылық есепті жасау мүмкіндігіне бағытталды және көбінесе олар өздерінің қаржылық есеп аясында шектелді. Бұндай құрылымдқ өзгерістер ағарту саласына да өз әсерін тигізе бастады.  
 
Басқарушы есептің дербес оқу пәні ретінде пайда болуы Американдық бухгалетрлер ассоциациясының түлектерге бухгалтер-талдаушы квалификациясын беріп, басқарушы есеп бойынша диплом алу жөнінде 1972 жылы әзірлеген бағдарламасымен байланысты. Бұл жыл бухгалетрлік есептің қаржы және басқарушы есебі болып, ресми түрде бөлінуін айқындады.  
 
Отандық экономикада басқарушы есепті жаңа құбылыс түрінде қарау қателік болар. Бухгалетрлік қызметтің атқаратын жұмысы совет үкіметінің кейінгі жылдарымен салыстырып ұарағанда, 20-30 жылдардың басында едәуір кеңірек болған. Сол заманның бухгалетрі есептік те, ондай-ақ жоспарлы-талдамалық жұмыстарымен де айналысқан. Социалистік шаруашылық жүргізу жүйесі мен орталықтандырылған жоспарлауды нығайтуды көздейтін елдердің даму деңгейілерінде біртіндеп бухгалетрлік қызметтен жоспарлы және қаржылық бөлімдерінің бөлінуі, оларға бугалтерлік өкілеттіліктің бір бөлігін беру орын алды. Осының нәтижесінде бухгалетердің бұл қызметі іс жүзінде кәсіпорынның шаруашылық мірінің фактілерін есетік тіркеумен ғана шектелгені баршаға мәлім.  
 
Қайта құру кезінде, нарықтық экономиканың пайдасына орталықтандырылған басқару жүйесінен бас тартып, бірақ жоспарлаудың ролін дәлелсіз төмендетудің салдарынан – кәсіпорынның техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарының мәні жойыла бастағаны байқалды. Басқарушы есебіндегі бюджеттеу, көбінесе отандық тәжірибеде қолданылған техникалық-өнеркәсіптік-қаржылық жоспарды жасаудың тәртібін еске салады. 
 
Қазақстандық экономистерге жақсы танымал, факторлық ауытқуларын талдау кезінде пайдаланады. 
 
Кеңестік экономикасының, тұсында басқарушы есептің бір тұжырымдамасы (концепциясы) – жауапкершілік орталықтары бойнша басқару болып табылады, яғни осының бір белесіндей көрінген, ішкі шаруашылықтың есеп айырысуды енгізуге бірқатар табанды талпыныстар жүргізілді. 
 
Ең бастысы, басқарушы есептің негізі болып калькуляциялау мен шығындар жөніндегі ақпараттарды жинақтап, ұйымдастыру болып табылады. Отандық тәжірибеде калькуляциялауға байланысты мәселелер терең зерттелген. Басқарушы есетің «стандарт-кост» жүйесіне ұқсас болып келетін калькуляциялау мен шығындар есебінің нормативтік әдістері аясында, бүгігде өте бай теориялық және практикалық тәжірибелер жинақталған. Олай болса, директивтік экоомикада пйадаланылған басқарушы есептің тәсілдері мен әдістері неліктен тиісті нәтижелерді бермеді, деген заңды сұрақ туады ? Жауабы оңай: өндірістік шығындарын төмендетуде мүдделі меншік иесінің болмауы. Дәлірек айтсақ, баға белгілеу, шығын механизмінің аясынан аспады, ал «экономика – үнемі болу керек» ұраны тек қана ұран болып қалды. Тек қана нарықтық қатынастар жағдайында басқару әдістерін басқарушы есептің біртұтас жүйесіне объективті түрде интеграциялау мүмкіндігі туды. 
 
Басқарушы есептің шексіз құқына тән кейбір мәселелерімен шаруашылық субъектінің жекелеген бөлімшелері бүгінгі күннің өзінде-ақ айналысуда, бірақта бұл ақпараттар әр түрлі службалар арасында сан тарапқа бөлшектенген, сондықтан оларды дер кезінде, кешенді түрде пайдалану мүмкіндіктері айтарлықтай деңгейде болмай отыр.Экономикалық қызметті талдау жүргізілсе де, ол тек шыруашылық субъектілеріндегі негізгі қаржылық көрсеткіштері толық қалыптасып біткен соң барып бір шама кешіктіріліп жасалады және де оларға әсер ету мүмкіндіктері де пайдаланбайды; жеке бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігі мүлдем талданбайды. 
 
Шаруашылық субъектілерінде қажеттілік пісіп-жетілсе де, іс-жүзәнде салықтық жоспарлау жоқ. Сонымен бірге басқарушы есептің негізін құрайтын калькуляциялаудың ойластырып табылған тәсілі, кейбір жағдайда, ұйымдардың салықтық ауыртпалығын жеңілдетуі мүмкін. 
 
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына кшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар, міндетті түрде бухгалтерияның атқаратын қызметтері мен өкілеттіліктерін ұлғайтты. Бухгалетрлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-талдаушы өз қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті басқаруға тсе, онда есептің жаңа сатыға көтерілгені. 
 
1997 жылдың қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында қаржылық ееп берудің халықаралық стандартына сәйкес бухгалетрлік есепті қайта құру бағдарламасы жасалды. Қайта құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың талаптары мен қаржы есебінің халықаралық стандартарына сәйкес ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесін, аталған талапқа сәйкес келтіру болып табылады. Бұл мақсатқа – кәсіпорын өзін-өзі тиімді басқару үшін қажет ақпараттар жүйесінқалыптастыра алса ғана жетеді. Монографияның басты міндетінің бірі, шаруашылық субъектілерінде басқарушы есепті құруда, түсіндіруде, енгізуде әдістемелік және практикалық көмек көрсету болып табылады. 
 
Бірақта, А.Д.Шереметпен, Безрукихтың П.С. пікірлерінше, отандық тәжірибеде қазір басқарушы есеп ұғымы кеңінен қолданбайды деп жазады. Оның көптеген элементтері бухгалетрлік есепке (өндіріс шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау); жедел есепке (жедел есеп беру); экономикалық талдауға (өнімнің өзіндік құнын талдау, қабылданған шешімдердің негізделуі, жоспарлы тапсырмаларды орындауды бағалау және т.б.)кіреді. Сонымен бірге, отандық тәжірибеде басқарушы есеп маркетингпен әлі де үйлеспеген, нақты шығындардың болжамды шығындардан ауытқуы анықталмайды, болашақ ақша бірлігі сияқты категориясы қолданбайды және т.б. 
 
Басқарушы есептің қалыптасуы, деп жазады Карпова Т.П. ол калькуляциялық есептің базасында қалыптасқан, сондықтан оның оның негізгі маөмұны болашақтағы және өткен кезеңдердегі өндіріс шығындарының әр түрлі классификациялық аспектідегі есебін құрайды. Бұл жағдай, соңғы кездерде пайда болған аудармалы және отандық жүрген ақпараттарда, және бухгалтерлік есеп бойынша шыққан еңбектерде «Басқарушы есеп» туралы берген ұғымының анықтамасында кездеседі.  
 
Жаңа элементтері толығымен қалыптасып бітпесе де, басқарушы есепті біздер үшін таныс емес нәрсе деп қарастыруға болмайды, сондықтан ондағы жаңа элементтерді ескере отырып, оларды қазақстандық жағдайға бейімдеу және меңгеру жұмыстарын жүргізу керек.  
 
Авторлардың бірқатары оның аналитикалылық қырын да көрсетеді. Аналитикалық дегеніміз, деп жазады Стуков С.А., ол танымдық құндылықты көрсетпейтін, ешқандай артық нақтылық жасамайтын, тек еептік мәліметтерді жеткілікті түрде ақпараттық тұрғысынан талдап тексеруді түсіндіреді. Бірақ бұл дегеніміз «басқарушы есеп» терминін «жедел және басқарушы талдау» терминімен бірдей деп теңестіру (саюшылық) емес, ол тек қана жеткізіп берілген (берілетін) мәліметтердің жеделдігі мен дер кезіндегі («отты із бойынша») сияқты басқарушы есепке қойылатын талаптар (немесе әдістер, немесе тәсілдер). 
 
Басқарушы есептің құрамында, деп санайды Карпова Т.П. және басқалары тек онда ақпараттар жиналады, топталады, теңестіріледі, және шарушылық субъектілерінің табыс алуы кезінде қатысу үлесін анықтау және құрылымдық блімшелердің қызметінің нәтижелерін анық және сенімді көрсету мақсатында зерттеледі.  
 
Отандық және шетелдік әдебиеттерде үнемі «басқарушы есеп» термині арқылы негізгі қызметпен байланысты табыстар ме шығындар есебінің бақылауының жеткіліксіз бөлігі ғана түсіндіріледі, толығымен қамтылған емес. Осыған байланысты кейде «шығындар есебі» мен «басқарушы есеп» терминдерінің арасында теңдік белгісі қойылады. Мұндай тәсіл, жай немесе қарапайым жағдайларда қолайлы (шағын және орта, негізінен бір ғана өнімді өндіретін субъектілер,) ал ірі кәсіпкерлік субъектілерге қолайсыз, өйткені онда басқарушы есептің кмегімен шешілетін мәселелер қомақты, сондықтан ол жүйемен, саламен, сыртқы ортамен байланысты болуы мүмкін, бұл жағдайда «шығындар» ұғымы сияқты ұғымнан оның аясы едәуір кеңірек.  
 
Бұл бағыттың дамуы, қазіргі кездегі экономикалық кәсіби әдебиеттерде өте жиі кездесетін «басқарушы» және «өндірістік» есеп ұғымдарының бірдей деп теңдестіруіне әкелді, ал соңғысынан, яғни «өндірістік» есепті өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебімен бірдей деп теңдестіруге (саюға) ықпал етті.  
 
Бірақта «Басқарушы есеп» терминнің мұндай ұғымымен толық келіспейтіндер де жоқ емес. Мәселен,тВахрушина М.А. тарихи өндірістік есеп басқарушы есептің негізін салушы деп санайды. Өндірістік есеп жұйесі батапқыда есеп айырысулар түрінде дамыды, оның негізгі мақсаты өнім бірлігіне шаққан түсім мен өндіріс шығындарын анықтау болып табылатын. Қазіргі уақытта өндірістік есепке үлкен талаптар қойылып отыр. Осы талаптардың қатарына мыналар жатқызылады: өндіріс шығындарын қадағалау, артық шығынның себептерін талдау, сондай-ақ үнемдердің мүмкін болатын резервтерін анықтау. Мүмкін осыдан шығар олардың ұқсастықтары мен ажыратудың күрделілігі.  
 
Сондықтан да «Басқарушы есеп» терминіне екі жақты көқарас пайда болып отыр. Бір жағдайда басқарушы есеп өнімнің өзіндік құны, шығындары туралы ақпараттарды түсіндіру мен жинау жүйесі ретінде, яғни басқаша айтқанда терминді «контролинг» (немесе жай «бақылау») терминіне жақын келетін шаруашылық субъектінің қызметтерін (іс-әрекетін) бақылау үшін есепті ұйымдастырудың ұлғайтылған жүйесі ретінде қарастырады.  
 
Ал, басқа жағдайда ол басқару шешімдерін қабылдау үшін дер кезінде және толық ақпаратпен қамтитын қайнар көз ретінде қарастырады.  
 
Бұл бизнес үшін бағдарламалық өнімдерге өз әсерін тигізіп отыр – олар шешім қабылдау үшін қажет ақпараттарды шоғырландырып беруге, оның ішінде шығындардың есебін тәмтіштеп (детальдап) және оны кәсіпорынның функцияоналдық компоненттеріне таңып, яғни есептіктен біртіндеп басқарушылыққа ұласып отыр. Бірақта бұл біздің тәжірибеде басқарушы есептің кейбір элементтерінің жоқтығына қарамастан, тек олардың барын біртұтас құрылымға біріктіріп (бірінші тәсілі де, екінші де), белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін бағытталғаны маңызды.  
 
Бұл кезде қаржы жән салық есебінің стандарттық нысандары басқарушы есеп жүйесінің бір бөлігі бола бастайды. Осыдан, басқарушы есептің мәнділігін белгілеу, кәсіпорынның ақпараттық-бақылау жүйесін тұтас сипаттайтын, яғни: үздіксіздік мақсатқа бағытталғандығы; ақпаратпен қамтудың толықтығы; объективті түрде қоғамның экономикалық заңдарын қолданудың пратикалық жүзінде көрсету; ішкі және сыртқы жағдайларда өзгеретін басқару объектілеріне әсер ететін қағидаларының жиынтығын қарастыруға ықпал етеді, деп жазды Карпова Т.П. 
 
Сондықтан, авторлардың көпшілігінің жорамалы бойынша, ең қарапайым түрде баяндап жазғанда басқарушы есеп жүйесінің мәні әр түрлі деңгейдегі кәсіпорынның басқарушыларының басқарушылық шешімдерді қабылдауы үшін, қажет көлемде сезімталдық тұрғысынан жинақталған ақпараттардан тұрады делінген. Егер бұл тап осындай маөмұнда болса, онда ол бірде-бір зерттеушілердің пікір таласын туғызбайды.  
 
Бірақта, теориялық талдамалардың кемшілігіне мынаны жатқызамыз: авторлардың ешқайсысы нарыққа қажет басқарушы және өндірістік есеп сияқты ұғымдарды ажыратып қарамайды. Осыдан келәіп, жоғарыдағы авторлар нарыққа қажет басқарушы есеп сияқты көп жоспарлы және күрделі құбылыстың мәні мен тереңдетілігін толығымен көретпейді, басқарушы есепті бағалау барысында тек сапалылығы, маңыздылығы, құндылығы теңдей элементтері қолданумен ғана шектеледі. 
 
«Басқарушы есеп» ұғымын біркелкі анықтау осы есептің практикалық мәселелері, яғни есептік жүйені құру, оны құрайтын құрылымды, шаруашылық өміріндегі оның ролі, баға белгілеу мен өзара әрекеттестігі және т.б. туралы пікір сайысына әкеледі. Сәйкесінше, осы ұғыммен байланысты толық түсініспеушілікутер іс жүзінде (практикада) қатты байқалдып отыр. «Басқарушы есеп» дегеніміз не деген сұраққа біреулер – бұл менеджерлер үшін компьютерлік есеп, үшіншілері – тіптен абдырап қалып, ештеңе айта алмайды.  
 
Өзінің мазмұнды әрі күрделі еңбегінде Друри К. екі терминнің екеуінде өте жиі синоним ретінде пайдаланады. Мәселен, проф. Друри К. оны келесідей оймен тұжырымдайды: «өндірістік есеп деп өнім запастарының құнын бағалау үшін өндірістік шығындар туралы мәліметтер жиынтығын түсіндірді», ал «басқарушы есеп» термині шешім қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу сияқты басқарушылық сипаттағы іс-әрекеттерді жүзеге асыру үшін қажет ақпараттарды дайындауды білдіреді. 
 
Басқарушы есеп – бұл басқару шешімдерін қабылдау үшін ақиқат (релевнттық) ақпараттарды беру. Немесе басқа сөзбен айтқанда: «Басқарушы есептік жүйе, ол басшылықтың алға қойған мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет мәліметтерді ұсыну және жинақтау жүйесі болып табылады». Сондай-ақ, басқа да, ғылыми сипатта емес бірқатар сөзбе-сөз үзінділерді келтірейік: «Басқарушы есеп – ұйымдардың қызметтерін өзіндік басқару, бақылау және жоспарлау үшін қолданылатын, тек бір тұтас ұйымның аясында, оның басқарушылық аппаратын, ақпаратпен қамтамасыз ететін бухгалетрлік есептің ішкі жүйесі». 
 
Басқарушы есеп – шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бақылауы мен шығындары туралы мәліметтерді талдауы болып көрінуі, осының негізінде ұзақ және қысқа мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдері жедел қабылдау.  
 
Барлық жоғарыда келтірілген «басқарушы есептің» анықтамалары таза «есеп» тұрғысынан қарауды негіз етіп санайды, «басқару» термині емес, сондықтан мұнда анық және маңызды ажыратуды жүргізу қажет. Осындай ажыратулар өндірістік пен басқарушы есепке де керек. Ажырату барысында жіберілген қателіктерді Рэй Вандер Вил, В.Ф. Палий бірден байқады да, және оны олар былай деп пайымдады: «блұ айырмашылықты сезудегі қабілетсіздіктің арқасында басқарушы есеп жүйесін пайдалану талпыныстары кезінде менеджерлердің жіберген көптеген сәтсіздіктерінің терең себеп-салдары болып табылады». 
 
Әдетте, «басқарушы есеп» терминнің шешуші сөзі етіп «есеп» саналғанда, келесі жағдайлардың жүйелілігі байқалады. Бірінші кезекте, бұл жүйесі пайдалану кезінде өте үлкен көңіл цифрларға бөлінеді. Екіншіден, мақсаттың қойылу процесі сандық өлшем арқылы соқыр тиісті міндеттердің тізбесін жасауды талап етеді. Мндай міндеттер, кәсіпорынның алдына қойылған мәселелерді шешу үшін, қажет болатын алдын ала шараларды орындамай, әдетте түк те емес нәрселерден ойластырады. Нәтижесінде менеджерлер үнемі қолынан шығып кететін баластанбаған және үйлестірілмеген мақсатты міндеттердің тізбесі пайда болады. 
 
Отандық және шетелдік зерттеулердің талдауы бізге мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: бір қарағанда түсінікті болып көрінетін нарықтық қажеттілікке сай басқарушы есебі сияқты ұғымға, яғни: бағалау критерияларының жинағының көмегімен өндірісті басқарудың экономикалық механизмі ретінде, сондай-ақ ғылыми талқыға жаңа «басқарушы есеп» ұғымын енгізуге және ағымдағы төлем қабілеттілігін анықтауға, қаржылық тұрақтылыққа қабілеттілік пен нәтижені ескеретін, оны бағалаудағы мүлдем жаа кешенді бағыт сияқты ұғымдардың толық мәнін ашуға қажеттілік пайда болды. Бірақта, осы күнге дейін нарықтық жағдайда, жарық көрген әдебиеттерде «басқарушы есептің» тұжырымдалған ұғымы жоқ. Біздің пікірімізше: басқарушы есеп – бұл экономикалық интегралданған есептеулердің және жиынтық ақпараттық мәліметтерінің негізінде (базасында) кәсіпорындардың қызметтерін белгілі бір бағытқа үшін қабылданатын басқарушылық шешімдердің жүйесін жасау.

Басқарушы есептің ролі

 
 
Басқарушы есептің екіжақты атқаратын  ролі 
 
 
1. Ұйымдардың барлық мүдделерін қамтитын жүйені операциялары 
 
Өндірістік есеп жүйесі шеңберіндегі өзіндік қызметтер операциялары 
 
1.1. Мәселенің қойылуы 
 
1.2. Мәселені шешуге арналған ұйымдастыру жұмыстары 
 
1.3. Нәтижелерін бағалау 
 
Басты мәселелер қатарына мыналар жатады: 
 
-сату (өткізу); 
 
-нарық үлесі; 
 
-өнімнің құрылымы; 
 
-инвестиция мен активтерден түсетін табыс деңгейі; 
 
-табыс деңгейі; 
 
акциядан түскен таза табыс; 
 
-басқарудың тиімділігі; 
 
-қоршаған ортаның факторлары; 
 
-диверсификация және тәуелділік; 
 
-жалақының сапалығы; 
 
 
 
Осы фразадағылар мына мәселелерді қамтиды: 
 
-әрбір басқарушының нақты талаптарына жауап беретін кері байланыстың жекелеген жолдарын (құралдарын) дайындау; 
 
-өңделмеген мәліметтердің жиынтығы ғана емес, сонымен қатар мақсатқа бағытталған хабар нысанына (мүдделі шешімдерді қабылдау әрекетіне) қарай ақпараттар мен мәліметтерді беру; 
 
-ауытқу мен проблемалардың жай констатациясының орнына, түзету әрекетін енгізу бойынша нұсқаулар дайындау; 
 
-мәліметтерді жинау мен таратудың орталықтандырылмаған жүйесін жасау; 
 
-бухгалтер-талдаушы өз тәжірибесін басқарушыларға олардың міндеттері мен жоспарларына тұрақты бақылау үшін көмек көрсету; 
 
-талап етіліп отырған жұмыстың нәтижелеріде ауытқулар анықталса, онда оларды түзету бағыттық әрекетіне және мазмұнына нақты ұсыныстар мен нұсқауларды басшыға ұсыну. 
 
Басқарушы есептің баты басқаратын аясы осы этапқа кіретіндер: 
 
-қажет ресурстардың үздіксіз болуын қамтамасыз ету; 
 
-ресурстардың пайдалануын бақылау жасау; 
 
-қойылған міндеттерді шешуге байланысты жұмыстардың аралық сипатын дер кезінде және бойынша дәл өлшеу; 
 
-ауытқуды бақару бойынша септігін тигізетін, қажет ақпараттарды беру (бақарушылардың уақытын пайдалануды оңтайлы ету); 
 
-басшылардың шешімді жасау және түзетулерді енгізу әрекеттерін орындау барысында, оларға қажет мәліметтер мен нұсқауларды беру; 
 
-басқарушылар үшін нұсқауларды дайындау және істің аралық шолуы барысында оларға көмек көрсету. 
 
 
 
 
Сурет. Басқарушы есептің шаруашылық етуші субъектісінің шеңберінде атқаратын ролі. 
 
жүзеге асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда бақсарушы есептің табиғатын, тереңірек олардың функционалдық ерекшеліктерін түсінуді, олардың ішінен кәсіпорынды тиімді бақсару мүддесіне толық сай укелетін әдістерін көре білу қажет.  
 
Осыдан келіп, біздің пайымдалыуымызша, өндірісті бақару жүйесінде басқарушы есептің атқаратын ролі ең алдымен «бақарушылық шешімдері жаау» мәселесін шешумен анықталады,, бірақта бұл үшін бір мезгілде, өндірісті басқаруда жақсы жағдайы болу үшін, екі бапты бірден түсіну керек: 
 
Бірінші бабы мынадай бақсару элементтерінен тұрады: 
 
а) мәселесінің қойылуы (ақпарат жинау, басқарудың синтездеу, жоспар құру шешім қабылдау, яғни бақаша айтқанда бұлардың барлығы инновациялық жәрдем беруді білдіреді); 
 
б) қойылған мәселелерді жүзеге асыруға басшылық ету (ұйымдастыру, мәліметтер алмасу, дәйектеу, шаруашылық субъектінің бағыты бойынша кеңестер беру, яғни басқаша айтқанда бұл, біріншеден, бірінші бағыттың бастапқы екі элементін бір тұтас біүгінге үйлестіруді, екіншіден, қол астындағылардың оқыту және оларды даярлауды білдіреді); 
 
в) нәтижелерді өлшеу (бақылау, бағалау).  
 
Екінші бабы басқарушы есептің техникалық жақтарымен байланысты, ал егер дәлірек айтсақ, күрделі (капиталдық) жұмсалымдардың сметаларын жасау және олардың өтелімін анықтау, смета-жоспарларын, (нормаларын) құру, запастарды бақару және т.б. 
 
Демек, бақарушы есептің ролі – бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесті ірі жетістікке жетуге бағышталған бір бүтінге айналдыру. 
 
Сонымен қатар, шаруашылық субъектіні тиімді басқаруда, яғни жоғарыда баяндалған мәселелерді жету үшін, басқарушы есептің індік проблемалары да жеткілікті. Сондықтан бұл параграфта басқарушы есептің роліне баты назарды аударамыз, өйткені бұл дұрыс шешім қабылдау үшін, жалпы және жедел бақшылықты жүзеге асыратын менеджерлердің қажеттіліктеріне сай келеді, ал қаржылық менеджменттегі қаржының қызметі, сондай-ақ қаржылық есепте өз бетінше дербес зерттеуді қажет етеді. 
 
Яғни, болашақта кәсіпорынды тиімді бақару мақсатында, оның қаржылық жадайын талдау, есеп беруді жасау және ағымдағы есепті қамту қызметтерін біріктіретін бухгалтерияның ролін түбегейлі өзгертуге тура келеді. Бұл, біріншіден, нарық жағдайында меншік құрылымының өзгерісін түсіндіреді және мемлекеттік меншік сол меншіктің бір ғана трі; шаруашылық субъектісінің қызметінің нәтижесіне көптеген мүдделі жаңа меншік иелері пайда болады, өйткені оған олар өз қаржысын жұмсайды. Екіншіден, шаруашлықы субъектісіне қажетті қарджылыө және бәсекелестік күресте жеңіске жету үшін басқарушылық шешімдерін іздеуге мәжбүр болады. Осы мақсатта нарықтық коньюктураны зерттейді, өзінің қызметін өз бетінше дербес жоспарлайды, жабдықтаушылар мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді және т.б. Үшіншіден, бюджеттік қаржыландыру мен мемелекеттік несиелендіру көп жағдайда шаруашылық субъектісінің қаржыландыру көзі болып табыла бермейді. Олар қаржылдандырудың басқа да көздерін іздестіреді. Сондықтан шаруашылық субъектісі бәсекелестік күреске тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін ғана енбейді, сонымен қатар коммерциялық банктердің несиелері үшін, басқа да потенциалды инвесторлардың қаражаттарын тарату үшін де енеді.  
 
Осының барылығының нәтижесінде шаруашылық субъектісіде, бір жағынан, бақарушылық шешімдері қабылдау және олардың нәтижелерін бағалау үшін толық және дер кезінде ақпараттардың болуына деген қажеттілік туындайды. Басқа жағынан, шаруашылық субьект өзіне өз қаражаттарын салуға (немесе салуға ниеттенуге) сәйкес ақпараттар беріп отыруы керек. Сонымен бірге, нарық жағдайында салықтық аударылымдардың дұрыстығы туралы мемлекетке есеп беру қажеттілігі сақталады.  
 
Сөйтіп, нарықтық экономика жағдайындағы жағдайындағы бухгалетрлік есеп пен жүргізушілік пен статитискалық қызметінен гөрі, шаруашылық субъектінің қызметі туралы ақпараттарды беру, өңдеу, жинаудың, сондай-ақ, мүдделі жақтардың өздерінде бар ақша қаражаттарын қалай ұтымды инвестициялау керектігі жөніндегі талабына жауап беретін, және олардың қабылданғаен шешімдерінің негізділігіне көздерін жеткізетін құралына айналды.  
 
Әкімшіліктің жаңа мүддесін қанағаттандыру мүмкіндігіне тек қана бухгалтер-талдаушы ған ие, себебі ол шаруашылық субъектінің экономикасын ұғынуға қабілеті, қаржылы-есептік мәліметтер негізінде, оның олқы жерлерін анықтай алады, және де ол салықтық жоспарлауды жасайды.  
 
Бүтіндей сірә, шаруашылық субъектінің қваржылық сәттілігі, ұйымдастыру деңгейіндегі бақарушы есептің жүйесіне тура пропорционалды болып келеді. 
 
Осындан, ең бастысы – мақсаттарды таңдау, сосын бақсарушы есептің осы роліне қайшы келмейтін сәйкестікте әреет ету варианттарын таңдау және оны қолдана білу. Менеджерлер әр заматта ақпараттар зәру болады, егер олар бухгалтер-талдаушылар дайындаған ақпараттар бойынша шешім қабылдайтын болса, онда оның түпкі әсері де қарастырылуы керек. Басқарушы есепті дұрыс ұғынудың қажетті жағдайы, шешім қабылдау процесін жете түсіну болып табылады. Дәлірек, айтсақ, оптималды шешімдерді қабылдаумен бақсарушы есептің ролі тығыз байланысты, онда ол іс әрекеттің баламалы варианттарын дайындау үшін қарапайым және қисынды негіз жасауға мүмкіндік береді. Батапқы бес кезеңі шешімді қабылдау мен жоспарлаудың процесін көрсетеді. Осының ішінде жоспарлау негізінн шешімді қабылдаудағы іс әрекеттің баламалы варианттарын таңдауда ең үлкен роль атқарады. Соңғы екі кезең таңдап алынған баламалы варианттарын жүзеге асыру мақсатымен, нақты көрсеткіштероді түзету мен бағалаудан қалыптасатын тікелей басқару процесін көрсетеді. Енді біз бұл кезеңдерді жеке-жеке қарастырып көрейік.  
 
Еске сала кетейік, дұрыс шешім қабылдамас бұрын, әрбір әрекеттің варианттары бойынша басымдылығын бағалай отырып, шешімді қабылдаушыларға мақсаты мен негізгі бағыты туралы анықтауға барынша мүмкіндік беру керек. Осыдан, шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі- мақсаттарды анықтау және мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Компанияның мақсаттары мен мәселелері неден туындайды және соның ішінде максималды табысқа қол жеткізу мақсатын негздеуде әр түрлы аргументтердің ұсынылуы жөнінде қызу пікір таластың болғаны жөн. 
 
Мақсаттарды анықтағаннан кейін бухгалетр-талдаушы іс-әрекеттің (немесе стратегиясының) баламалы варианттарын іздестіредіә, сондықтан ШС басшысына төмендегі іс-әрекеттің варианттарының біреуіне немесе бірнешесіне сүйене ұсынылады:

•  
  қолданыста жүрген нарық жағдайына бейімделген өнімнің жаңа түрлерін сатуға дайындау;
•  
  өнімді сату үшін тыңнан жаңа нарығын іздестіру, яғни ол үшін жаңа өнім түрлерін дайындау;
•  
  өндірілген өнім түрлері бойынша, өздігінше жаңа нарықты жасау, (игеру).

 
Баламалы варианттарды іздестіруде бухгалетр барлық мүмкін болатын баламаны анықатуы керек. Мысалы, басқарушы офиске қызмет көрсетуде өзінің мәселесін шешу үшін мынадай шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:

•  
  запастар, материалдар мен құрал-жабдықтарды сатып алуды жақсарту;
•  
  нысандары және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
•  
  көрсетілген мерзімнен тыс жұмыстарды қысқарту;
•  
  қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
•  
  контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
•  
  материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін бақылауды жақсарту.

 
Әр түрлі іске кірерде олардың  құндылығын есекеретін, творчестволық  ойлай білетін басшы, осы кезеңде  белсенді түрде идеяларды немесе ойларды іздейді және өз қарамағындағыларға өзінің нұсқауларын береді. Ол айқындалған (табылған) балама саны көбейген сайын, мәселелерді табысты шешу үшін мүмкіндіктердің көбейгенін білдіреді.  
 
Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның қайтарымын, талап етілетін уақытын, бақа бөлімшелердің мұқтаждықтары, еңбек қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек. Таңдап алынған баламалары іске асыруда, олардың іске асатындығын қайта тексеру керек, яғни реализм тағы да жоспардың шешілетін мәселелерге сәйкестігін бағалаудың шешуші кілті екендігіне көзін жеткізу керек. Осы мәселелерді және жоспарды ұсынып отырған басқарушы да, оның басшысы да оларды қарауға және бекітуге міндетті. Олар бұл жоспарларды жақтау кезінде, оны тағы да зерттеу керек, ол үшін оның мына ретте сәйкестігін құраған жөн:

1.  
   Қалыптастырған жоспардың күтілуі қаншалықты негізделген, яғни қойылған мәселелерді шешуге мүмкіндігі бар ма? Егер олай болмаса, онда жоспарлар мен мәселелер бұл сұраққа жауаптың жағымды болатындай етіп қайта қаралуы тиіс:
2.  
   Тәжірибеде бар барлық баламалар анық анықталды ма және бағаланады ма?
3.  
   Барлық негізгі кезеңдердің орындалуының нақты уақытша графигі ұсынылды ма?
4.  
   Ұсынылған графикке сәйкес жоспарды іске асыру барысында, оны сандық өлшеуге мүмкіндік бар ма?
5.  
   Жоспардың іске асырылуына қатыс барлар үшін түсінікті ме?
6.  
   Активтерді пайдаланылудан түсетін қайтарымдарды оңтайлатуға мүмкіндік бар ма?

 
 
 
1. Мақсаттарды анықтау (негізгі  бағыт) 
 
 
 
 
 
2. Іс-әрекеттің баламалы варианттарын іздеу (стратегия) 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Мәліметтерді өңдеу жолымен іс-әрекеттің баламалы варианттары жөнінде мәліметтерді жинау 
 
 
 
Жоспарлау  
 
процесі 
 
4. Іс-әрекеттің варанттарын таңдау 
 
 
 
 
 
5. Шешім қабылдау 
 
 
 
 
 
 
6. Нақты және жоспарлы нәтижелерді салыстыру 
 
 
7. Жоспардан ауытқуларды жою бойынша шаралар қабылдау  
Бақылау және  
 
реттеу процесі 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет. Жоспарлы басқару, бақылау және реттеу арқылы шешім қабылдау процесдурасы. 
 
 
Таңдап алынған іс-әрекеттдің баламалы бюджетті жасаудың жол сілтейтін нүктесі болып табылады. Смета – бұл әкімшіліктің қабылданған әр түрлі шешішмдерін жүзеге асырудың қаржылық жоспары. Смета түсімдері және қолма-қол ақшалардың кері ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар ескеріледі. Сметаларда болашақ нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған нысанда, біртұтас құжатқа жинақталып көрсетіледі. Бұл құжат қорытынды қаржылық смета деп аталады және табыстар (кірістер) мен шығыстардың сметалық шоттарынан, қолма-қол ақша қозғалысының есеп айырысу мен баланстан тұрады. Сметаны жасау барысында ұйымның әрбір бөлімшесі, әкімшіліктің жормалданған шешімдерін жүзеге асыру туралы өздерінің ролін білгені жөн.  
 
Суретте келтірілген, шешімді қабылдау процесінің үлгісінің соңғы екі кезеңі шаруашылық субъект шеңберіне бақулау мен реттеуге қатысты. Бақылау мен реттеу процесінің басқарушылық қызметі - қызметтің (көрсеткіштердің) нәтижелерін бағалау, олар туралы мәліметтер беру және жоспарды іске асыру мен мақсатқа қол жеткізуге бағытталған түзету шараларын жасау. Басқа сөзбен айтқанда, бақылау мен реттеу процеснің басты міндеті, оның бастапқы ниеттерініске асыруда кездесетін түзету қызметі болып табылады.  
 
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалетр сметаның орындалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалетр-талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты, себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады. Одан басқа, ол жұмыс графигі мен сметаларды жасау процедурасын белгілейді, ұйымның барлық бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспарларды дайындауын үйлестіреді және осы жоспарлардың тығыз өзара үйлесімділігін қадағалап отырады. Сосын ол бұл жоспарларды жоғарыда басшының бекітуі үшін, ьарлық ШС бойынша жалпы жинақталған қаржылық сметаларын жасайды. 
 
Сөйтіп, бухгалетр-талдаушының кө қарасы тұрғысынан сметалар өздерінің қарапайым нысанында, бірлесіп қарастырылған барлық басқарушылардың жоспарлары мен мәселелерінің, жоспарлы (мақсатты) кезеңде бүтіндей ұйымның табыстары мен шығындарына әсер ететіндей, ақшалай көрсетілген бірліктің сандық көрінісі болып табылады.  
 
Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты әрекет етуші субъектәілердің, сметаны жоспарлауда қажетті шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен жұмыстарының нәтижесі ретінде, мәіндеттемелерді жаау үшін пайдалы екеніне көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне кіргізуі керек. 
 
Нақты нәтижелер (нақты шығындар мен табыстар) мен жоспарланған нәтижелердің (сметалық шығындар мен табыстар) салыстыру мәліметтері бар, есеп берулер, жүйелі түрде дайындалуы тиіс. Осы есептің мәліметтері нақты және жоспарланған нәтижелерді салыстыру үшін кері байланысты қамтамасыз етеді. Бұл процесс кезінде ауытқулар бойынша басқару тісілдері қолданылады.  
 
Бухгалетр-талдаушы белгілі бір өндірістің нәтижелерінің жоспарлы көрсеткіштерінен ауытқу жағдайлары туралы менеджерге берілген ақпараттар, бақылау мен реттеу процесінде маңызды роль атқарады. Басқаша айтқанда, бухгалетр-талдаушы өндірістің осал жерлерін анықтауда және өндірістің нәтижелеріне жедел талдау жүргізе отырып, бақылау және реттеу процесін жүзеге асыруға көмектеседі. Бұл ауытқулар бойынша басқару тәсілі жоспар бойынша жүзеге асатын, өндірістік процестің операцияларына менеджерлердәің уақытын және назарын бөлу қажеттілігінен босатады. Одан басқа, ол қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге жетудің қиын екендігі жөнінде, жоғары басшылардың есетеріне салып отырады. Бірақта сметалар және сметаларды орындау жөнінде есеп берулер күрделі психологиялық мәселелерді (ұжымның ішкі психологиялық климатындағы қиындықтар) тудыруды мүмкін, егер оларда мүмкін болатын зардаптар туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі орын алатын болса, онда ол ынталандыру процесіне кері әсерін тигізуі мүмкін.  
 
Стандартты емес жағдайларды шешу негізінен бухгалтер-талдаушыға жүктелген. Ол – жетекші тұлға, өзінің функционалдық (қызметінің) аясында бақсарушы есепті іс жүзінде асырушы және бағыттаушы болуға тиісті. Бұл тұрғыдан мазмұны сметалық басқару, іске асатын сметаны жетекшілік етудің басталуына әкелетін, барлық алдын-ала жұмыстарды бухгалтер-талдаушы орындағанда ғана мүмкін болады. Мәліметтерді өңдеу бойынша жүйесінің басқарушысы, жалпы алғанда, жалпы мәселелердің ішінен тек мәліметтерді өңдеу бөлімшесінен өткен бөлігіне ғана жүзеге аысурға жауап береді. Басқаша айтқанда, әр бақауршы жоғарыда деңгейден алған тапсырмаларын орындау барысында «өзіне тиесілі функцияоналдық аясын» білген жөн.  
 
Дегенмен де, өзіндік міндеттерін үнемі жоғары деңгейдің басымдылығының маңыздылық дәрежесі мен ауқымдылығы айтарлықтай деңгейде бола бермейді. Сондықтан, мақсатты кезеңде мәселелердің нақты приоритеттің (басымдылықтың) тізбесімен қатарласып жүргені жөн. Мұндай приоритетдің мысалдары болып мыналарды есеептеуге болады:

•  
  басты назары қоймалық запастар айналымына аударылуыу керек;
•  
  барлық жаңа инвестициялар белгіленген табыс нормасына барынша сәйкестігі сақталғаны жөн;
•  
  шығындарды қысқарту керек;
•  
  сонымен бірге басқарушылар сыртқы ортаның әсер ететін факторларын да пайдаланады, оларға мыналар жатады: -
•  
  инфляцияның бет алысы қандай (ол белгісіз x пайызын сақтауда);
•  
  шеттен алынған құндылықтардың бағасы қандай (алынғандардың құны белгісіз x пайызын сақтауда);
•  
  табыстар кері әсер ететін заңдарын қатыстық үлесі қандай;
•  
  бірлескен кәспорындар туралы заңның күшіне енгеннен кейінгі, олардың даму қарқыны қандай.

 
Әдетте сыртқы қоршаған ортаның  талдауын және болжамдардың қандай күйде болуын, үнемі орталтарда жасалады, яғни жоспарлау бойынша экономистер немесе директор атқарады, содан соң барып төменгі де деңгейдегі басқарушының қолдануы үшін беріледі.  
 
Ерекше атап өтетәін жайт, басқарушылар «ойын ережесін» сақтауы қажет. Біріншіден, табысты бағалауды тек қана жай операцичлардан түсетін табысты шығара есептеу керек. Эстраординарлық табыстар есепке алынбайды. Екіншіден, іске кірісу әрекеті үйымының ұзақ мерзімдік мүдделеріне ьарынша жауап беруі тиісм және болашақтағы жылдың табысы есебінен ағымдағы жылдың шығынын қысқартуға әкелетін немесе болашақ жылдың шығындарын артыруға әкелетін, кезкелген әрекет жүргізілмеуі керек. Соңында, пайдаланылған капитал болып, жыл басындағы бухгалтерлік есептің есептік құны бойынша барлық активтердің құны есептелінеді.  
 
Жоғары деңгейдегі мәселелерді шешуде, көмек көрсетуден басқа, бухгалтер-талдаушы, штабтық басқарушы ретінде, ұйымның басқа бөлімшелерінің жұмыстарына қолдау көрсетумен және қыметтер көрсетуде жауапкершілікте болады. 
 
Сонымен, осы екі қосындыдан (жоғары және төменгі деңгейлерден), тұратын әрекет аяқталады, одан әрі қарай қозғалыс жасаудан бұрын.  
 
Бірінішісі, ол мұнда қалыптастырып жасалған мәселелерді орындаушыға ұсынылады, жәе ол соңын жауапкершілігінің аясына енеді. Бухгалетр-таолдаушы не үшін жауакершілікте болатынын жете немесе анық түсінуі керек. 
 
Екіншісі, Батыста жүргізілген көп қырлы зерттеулердің нәтижесі бойынша оқиғаны 25 пайызы олардың қарамағындағылардың қайшылығынан болады деп сөндіреді, осыдан барып басшы мен оның қарамағындағылардың арасында түсініумен және ұғынуда біпшама алшақтықтың барын көрсетеді.  
 
Келесі кезең, мәселелерді қалыптастыру кезеңі болып саналады, бұндағы тұлғаның мүмкіндігі оның әрбір негізгі нәтижелер аясынан барып шығатын, қажет нәтижелерге жетудің талдауынан тұрады. Әрине, оның мүмкнідіктеріне жағымды және жағымсыз факторлар орын алады, ал бұл болса алға қойылған шешімдерді шешуде кездесетін әр түрлі жағдайлармен байланысты, осы аталған жағдай мақсатты кезеңге тұспа-тұс келуі де ықтимал. 
 
Ең өзекті мәселелерді анықтағаннан кейін барып, талдау процедурасына, бірнеше сөздердің акронимінен тұратын «КӘМҚ» тәсілі пйадаланады. Бұлардың әр қайсысын алдын ала таңдап алған олардың жеткішілері орындайды.  
 
Егер бұндай тәсілдің (КӘМҚ) талдауы дұрыс жүргізілген болса, онда бугалтер-талдаушы табиғи жолмен өзінің міндеттерінің мазмұнын түсуіне немесе жете ұғынуына әкеледі. Көрсетілген мысалда талдау мынадай басты жағдайларға бухгалтердің жетуіне мүмкіндік береді: