Қазақстан республикасында бухгалтерлік есепке алуды реформалау кезеңдері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПКЕ АЛУДЫ РЕФОРМАЛАУ КЕЗЕҢДЕРІ

Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке  арналған ережелерді жасау кезінде  елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай  дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары  ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп, ұлттық экономикалардың дамуына  байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал нарықтарының кемелдене  дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары дәрежеде түсінуін, олардың  нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының  бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін маңызды  емес стандарттар бойынша есептілікті  дайындау жөніндегі әкімшілік шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды  тарту бойынша шығыстарын қысқартуға себепші болады.

Мемлекеттік сектордың бухгалтерлік есепке алуын реформалау ел Президенті белгілеген – мемлекет активтерін басқарудың айқын және ашық жүйесін  құру міндеттерінің бірін орындау мүмкіндігімен байланысты объективті қажеттілік болып табылады. [1, б 3]

Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен басқа мемлекеттік  мекемелерде бухгалтерлік есепке алу  мен есеп беру жүйелерін мемлекеттік  реттеуді уәкілетті орган жүзеге асырады. Мемлекеттік мекемелерде  бухгалтерлік есепке алу мемориалдық-ордерлік нысан бойынша жүзеге асырылады, операция жасаған факті бекітетін  бастапқы құжаттарға негізделген. Бухгалтерлік есепке алу деректері мемлекеттік  мекемелер есептілігін жасаудың негізі болып табылады.

Қоғамдық сектор үшін халықаралық  қаржылық есеп беру стандарттарын (бұдан  әрі - ҚСХҚЕС) үйрену және оларды мемлекеттік  мекемелерде енгізу мүмкіндіктері  мен тәсілдерін талдау мемлекеттік  сектордың активтері мен міндеттемелерінің  балансын жасауға, елдің қаржы ресурстарын  тиімді бақылауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында  бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дәйекті түрде  реформалау он жылдан астам уақыт  бойы жалғасуда. «Бухгалтерлік есепке алу туралы» заң күші бар Жарлығын (бұдан әрі – Заң) 1995 жылы қабылдау бастапқы кезеңі болды. Халықаралық  стандарттардың негізінде әзірленген Қазақстандық бухгалтерлік есепке алу  стандарттарын 1996 жылы енгізу, ХҚЕС-ке көшудің бастамасы ретінде қызмет етті.

[3, б 11]

Он жылдан астам уақыт  жалғасын тапқан Қазақстанның шаруашылық жүргізу субъектілерінде ХҚЕС енгізу практикасын назарға ала отырып, ҚСХҚЕС-ке көшу бойынша мемлекеттік  мекемелердің бухгалтерлік есепке алу  жүйесін реформалауды кезең-кезеңімен  жүргізу орынды болып табылады.

Осы процестің  екінші және ең басты кезеңі 2002 жылы Заңды 2-1-баппен толықтыру болды, ол бойынша ХҚЕС-ке сәйкес қаржылық есеп беруді мемлекеттік мекемелерді  қоспағанда, ұйымдар мынадай тәртіппен  жасауға тиіс: қаржы ұйымдары 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап, акционерлік қоғамдар 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап және өзге де ұйымдар 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап.

ХҚЕС-ті ойдағыдай  енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану  жөніндегі әдістемелік ұсынымдар  әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары, сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар  үшін бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі  нұсқаулық (негіз) бекітілді.

Сонымен бірге, «Қазақстан Республикасында халықаралық  қаржылық есеп беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004 жылдарға арналған іс-шаралар  жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы № 88- өкімімен бекітілген бірқатар іс-шаралар ойдағыдай іске асырылды.

Қазақстан Республикасының  қолданыстағы заңнамасына талдау жасалды, оның негізінде «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңдарының жобалары әзірленді.

Бухгалтерлік  есепке алу саласының өзін-өзі  реттейтін элементтерін ретке келтіру  мен жүргізу мақсатында «Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының Заң жобасы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізеді.

Заң жобасын  әзірлеудің басты міндеті Қазақстан  Республикасының қолданыстағы заңнамасында пайдаланатын бухгалтерлік есепке алу  мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша негізгі ұғымдарды Қазақстан  Республикасының бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы заңнамасына сәйкес келтіру болып  табылады.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі 2005 жылдан бастап Қазақстан Республикасының облыстары  мен өңірлерінде ұйымдардың қаржылық есептілікті ХҚЕС-ке сәйкес жасау  мәселелері бойынша семинарлар өткізілді.[3, б 14 ]

Алайда, Қазақстандағы бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:

• ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы санаттарға қолданылу қиындығынан;
• бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-ақ бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық бірлестіктер қатысуының жеткіліксіздігінен;
• ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың (оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;
• бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;
• кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;
• шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және талаптарына немқұрайды қараудан көрінетін кейбір мәселелер бар.

Біріншіден, ХҚЕС-ті мемлекеттік немесе орыс тілдерінде уақтылы жарияламау бөлігінде проблемалар бар, мұның өзі ағылшын тілін меңгермеген мамандардың ХҚЕС-тің ескірген редакциясын амалсыздан қолдануға және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитетінің қоры жаңадан бекіткен стандарттарды уақтылы пайдалана алмауына әкеп соқтырады. Осы жағдайға, Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары комитеті қорының ережелеріне сәйкес ХҚЕСКҚ басылымдарының ешқандай да бөлігі ХҚЕСКҚ-нің жазбаша рұқсатынсыз аударылмайтыны, қайта басылмайтыны, көшірмесі алынбайтыны немесе кез келген нысанда толық немесе ішінара пайдаланылмайтыны себепші болып отыр. Министрлік пен ХҚЕСКҚ Шектелген аумақта шектелген кезең ішінде авторлық құқықтан бас тартуды мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасты. Шарттың негізінде Қазақстанға ХҚЕС-ті тек қана мемлекеттік тілде, Республика аумағының шегінде аударуға, басып шығаруға және таратуға құқық беріледі. Сонымен бірге, бұл проблема тек Қазақстанда ғана емес, мұндай жағдайлар ТМД-ның бүкіл кеңістігіндегі барлық мүдделі пайдаланушыларда да бар. Дегенмен, уәкілетті орган орыс тілінде жоғарыда көрсетілген ХҚЕС-қа көшу жөніндегі шартқа қосымша келісім жасасу бойынша жұмыстар жүргізеді.     [2, б 479]

Екіншіден, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап өтпеуге болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол жеткізу әлдеқайта жеңіл. Сондықтан да  ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу бухгалтерлер жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін бухгалтерлік есепке алуды жан-жақты автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.

Бухгалтерлік есепке алуды  және есептілікті реттеу жүйесін  дамыту барлық мүдделі тараптардың  мүддесін ескеретін, шығындардың төмендеуін және реттеудің тиімділігін арттыруды  қамтамасыз ететін модельді құруға бағытталуы тиіс. Осы модельдің негізі –  мемлекеттік билік органдары  мен кәсіби қауымдастықтың (кәсіби қоғамдық бірлестіктер мен басқа  да мүдделі жұртшылық) қызметтерін  саналы түрде үйлестіру.[2, б 480]

Бірінші кезеңде мемлекет активтері мен міндеттемелері балансының әдістемесін әзірлеу шеңберінде мемлекеттік сектор үшін қаржылық есеп беру стандарттарын әзірлеу не мемлекеттік  сектор үшін халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарын енгізу мүмкіндігіне бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша бюджет заңнамасына талдау жүргізу қажет.[2, б 483]

Қойылған мәселелерге  қол жеткізу үшін мынадай іс-шараларды  жүзеге асыру қажет:

- халықаралық тәжірибеде  ҚСХҚЕС енгізу және пайдалану  жөнінде ең жақсы тәжірибені  үйрену;

- ҚСХҚЕС талаптарына сәйкес  келуіне бюджет заңнамасына талдау  жүргізу;

- Қазақстанның мемлекеттік  секторы үшін қолданылатын әдісті  анықтау, себебі ҚСХҚЕС кассалық  әдісті және есептеу әдісін  көздейді;

- ҚСХҚЕС-ке көшу шеңберінде  білікті кадрларды оқыту және  дайындау;

- ҚСХҚЕС-ке көшу жөнінде  нормативтік-құқықтық қор әзірлеу.

Санауды қаржылық ұйымдардың халықаралық рыноктарға шығуы және олар жүргізетін операциялар спектрінің кеңеюі салдарынан 1995 жылдың аяғынан  бастайтын қазіргі заманғы бухгалтерлік есепке алу жүйесі осы сатыда оны  жетілдіру бойынша белгілі бір  іс-шаралар жүргізуді талап етеді. Тұтастай алғанда осы процестің  тұрақты сипаты бар, өйткені капиталдардың  қазіргі заманғы рыноктары кешенді  операциялардың жаңа түрлерін туындатады, бұл бухгалтерлік есепке алу жүйесін  үнемі жаңартып отыру қажеттілігіне  себепші болады. Республиканың қаржылық секторында бухгалтерлік есепке алу  мен қаржылық есеп беру жүйесін дамытудағы елеулі жетістіктерге қарамастан, тиісті шешімдер қабылдауды талап ететін белгілібір қиындықтар да бар. Қазіргі уақытта  бухгалтерлік есепке алуды дамытудағы неғұрлым маңызды мәселелер:

- қаржылық сектор бухгалтерлерінің, ЖОО жас мамандарының біліктілік  деңгейін арттыру және сертификатталған  бухгалтерлердің санын арттыру  қажеттілігі;

- жалпыға қол жетімді  оқу, тәжірибе материалдарын және  ХҚЕС қолдану мәселелері жөніндегі  құжаттаманы көбейту;

- ХҚЕС-да реттелмеген,  бірақ тұжырымдамалар мен олар  айқындаған принциптер шеңберіндегі  қазақстан экономикасының ерекшелігі  мен заңнамаға байланысты қаржы  ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың  белгілі бір спектрларын есепке  алуға қатысты талаптарды әзірлеу;

- ХҚЕС бойынша бухгалтерлік  есепке алу мен қаржылық есеп  беруді жасауды, қаржылық есеп  берудің шынайылығы мен сапасын  бақылау жүйесін автоматтандыру  деңгейін арттыру, «адамдық фактордың»  әсерін болдырмау қажеттілігі  болып табылады.[4, б 55]

Орын алып отырған мәселені шешу мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді жоспарлап отыр. Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей және оны жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді дайындауда болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС бойынша дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын пайдаланушылардың болуын қажет етеді. Осыған байланысты негізгі жұмыс «Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары» тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға  бағытталатын болады. Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік органдармен келісілген қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік талаптарды үйлестіру саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды ұйғарып отыр. Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу орындарының базасында жас мамандарды даярлау, жалпыға қол жетімді телекоммуникациялық құралдарды пайдалана отырып, таратылатын студенттер үшін де, кәсіби бухгалтерлер үшін де қажетті әдістемелік және оқу материалдарын әзірлеу болып табылатынын атап өту қажет.[5, б 35]

Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі  маңызды мәселе болып табылады. ХҚЕС-ті толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын  жан жақты автоматтандырусыз  мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді, автоматтандырылған режимдегі негізгі  көп еңбекті қажет ететін функцияларды барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты тәуекелдердің  пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды. Бухгалтерлік есепке алуды  автоматтандыру ұйымдарда есепке алу  жұмысын жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері  бейнелі түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге  тікелей қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан  Республикасының халқы болып  табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу  және Бас бухгалтерлік кітабын жүргізуге  қойылатын талаптарды жетілдіру  жоспарланып отыр.[5, б 37]

Алдағы жылдары дамудағы кейінгі бағыт – ХҚЕС-тың қазақстандық қаржы жүйесінің жағдайларына одан әрі бейімделуін жүргізу. Бүгінгі  таңда отандық қаржы жүйесінің  серпінді дамуы қазақстандық экономика  мен заңнаманың ерекшеліктеріне  негізделген ерекшелігі бар бірқатар институттардың туындауына әкеп соқтырды. Мысалдардың бірі ретінде чилилік  жүйесі принципінде құрылған және тиісінше ХҚЕС қаржылық есеп беруді жасаудың икемді тұжырымдамалы негіздерінің жиынтығын  білдіре отырып, отандық экономиканың жағдайларына тиісті бейімделусіз пайдаланыла  алмайтындықтан бухгалтерлік есепке алуды  жүргізудің ерекше рәсімдерін әзірлеуді  талап ететін Қазақстанның зейнетақы  қорларын атап өтуге болады. Осы  тапсырманы шешу үшін экономикасы дамыған  түрлі елдердің іс-тәжірибесін, шетелдік қаржылық есеп беру стандарттарын зарделеу жөніндегі бағытта жұмыс жүргізілді, бухгалтерлік есепке алу саласындағы  сарапшылармен консультациялар  жүргізілді және жүргізілген жұмыстардың  нәтижелері бойынша нормативтік  және өзге де құжаттар кешенін әзірлеу  жолымен Қазақстанда алынған  тәжірибені енгізу мақсатында ұсыныстар  мен іс-шаралар жасалды.

Әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2012 жылғы.
2. Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» 2008жыл.
3. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп жане каржылык есептеме туралы» 2007ж. 28 ақпандағы №234-3 заңы
4. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: Экономикс, 2003 ж.
5. Шаяхметова «Бухгалтерлік есептің даму тарихы», Алматы 2009 жыл