Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы

Қаржылық  есеп берудің сипаттамасы мен  маңызы

 

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі  қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді  түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемелекеттік органдар кіреді.

Қаржылық  есеп беру басқарушы органдардың  жұмысын және субъектінің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық қызметтерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

Есеп  беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін  бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талджау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел басқару  үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты  база болып табылады.

Есеп  беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін  анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң  түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.

Қаржылық есеп берудің негізгі  қағидалары болып:

 Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын алынған кезінен бастап танылады.

 Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.

 Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.

 Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс, қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған мәліметтер өз септігін тигізуі керек.

 Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі мүмкін.

 Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар болмаса.

 Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъектінің ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну керек.

 Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны абзал.

 Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табысты, сондай-ақ міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.

 Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс. Ақпараттардың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.

 Жүйелілік. Пайдаланушы субъектінің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі есептік кезеңмен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.

 Есеп  беруге қойылатын ең басты  талап тазалығы (ашықтығы) болып  табылады, яғни акционерлер мен  инвесторларға есеп берудің мәліметі  түсінікті болуы тиіс. Есеп беру  берілген мәліметтердің мерзімінде  жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп  беруі бухгалтерлік, статистикалық және жедел болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық есепке алудың деректері бойынша жасалады.

Бухгалтерлік  есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен  және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай  есеп шұғыл және почта арқылы берілетіндер болып бөлінеді. Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.

 Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:

  Бірінші кезең. Әртүрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік мәміле жасалады).

  Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі ( есеп регистрлерінде, ведомость, Бас кітап).

 Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі ( баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру).

 Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.

 

 

Қаржылық есеп беруді жасау

 Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеідегі қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржылық  ақпаратты пайдаланушылар екі топқа  бөлінеді:

• Ішкі;
• Сыртқы.

 Сыртқы  пайдаланушылар екі категорияға  бөлінеді:

• Субъект қызметіне тікелей қаржылық мүддесі бар:
• Қазіргі және болуы ықтимал инвесторлар;
• Қазіргі және болуы ықтимал кредиторлар.
• Субъект қызметіне жанама қаржылық мүддесі бар:
• Салық органдары;
• Реттеуші органдар;
• Статистикалық органдар;
• Басқа топтар (аудиторлар, кеңесшілер, тұтынушылар топтары)

Қаржылық есеп беруді пайдаланушыларды жіктеу.

«Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негізге» сәйкес қаржылық есеп беруді пайдаланушылар қатарына мыналар қосылады:

• Берілген инвестиияларға байланысты тәуекеклді көтеруші инвесторлар. Оларға акцияларды сату, ұстай тұру немесе сату жайлы шешім қабылдауға жне субъектінің дивидент төлеуге қабілетін бағалауға көмектесетін ақпарат керек болады;
• Тиесілі кредиттер мен проценттер бола ма, олар уақтылы төлене ме деп білгісі келетін қарыз берушілер; 
• Тиесілі сома бола ма, төлене ме деп анықтауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қызығушы жабдықтаушлар мн басқа сауда кредиторлары;
• Сатып алушылар. Олар субъекттің үздіксіз қызметі туралы, әсіресе олардың субъектіге ұзақ мерзімді келісімдері туралы ақпарат қажет;
• Қызметкерлер. Олар субъект қызметінің тұрақтылығы мен тиімділігі туралы ақпаратқа, жалдау жөніндегі бұдан кейінгі жұмыспен қамтамасыз ету қабілетін бағалау мүмкіндігін беретін ақпаратқа мүдделік танытады;
• Ресуртарды бөлу жайлы ақпарат алуға мүдделі мемлекеттік органдар. Сонымен қатар оларға субъектінің іс-әрекетін реттеу, салық салу саясатын белгілеу үшін жне ұлттық табыс пен басқадай статистикалық мәліметтерді анықтауға негіз есебіндегі ақпарат қажет;
• Көпшілік, өйткені субъектілер жергілікті экономикаға көптеген тәсілдермен елеулі үлес қосады, бұған халықтың еңбекпен қамтылуы мен жергілікті жабдықтаушыларды қолдауы да қатысты. Қаржылық есеп беру көпшілікті субъектінің игілігін молайтуда жеткен жетістіктері мен даму бағыттары туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, көмектесе алады.

Қаржылық  есеп беруді дайындау мен ұсыну үшін ұйым басшылығы қаржылық жағдай, оның нтижелері мен қаржылық жағдайдағы өзгерістер жайлы ақпаратқа сүйене отырып, жауапкершілік көтереді.

 Қаржылық  есеп беру кәсіпорынның инвестииялық  саясатын жасауға, несиелеу аясын  дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша  қаражатының ағынын бағалауға,  кәсіпорынның міндеттемесі мен  ресурстарын бағалауға және олардың  басқарушы органдарының қызметіне  қажет ақпараттармен қамтамасыз  етуге өз септігін тигізеді.

 Кәсіпорынның  қаржылық есеп беруін әрқилы  пайдаланушыларының әртүрлі мүдде  бойынша пайдалануы жеткілікті  болғаны абзал. Сондықтан олардың  негізгі талабы кәсіпорынның  алған меншік капиталы мен  басқа инвестииясы туралы ақпараттар  оларды қанағаттандыруы тиіс.

 Бұл ереже  барлық пайдаланушылардың мүддесіне  ортақ әрі сай келетін ақпарат  болып саналады. Жалпы алғанда,  пайдаланушылар келесі ақпаратқа  мүдделі болып келеді:

 

Есеп берудің мәліметтері	Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары (активтер құрылымы)	Кәсіпорынның табыс алу қабілітін  бағалау және болашақта болатын  ақша қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның қарызы  мен меншік капиталының ара  қатынасы)	Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау және болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын мүдделі  тараптардың арасына тарату: кәсіпорынның сырттан инвестицияны тартудың потенциалдық икемділігін бағалау
Өтімділік пен төлем қабілеттілігінің коэффициенті	Өз міндеттемесіне жауап беретін  кәсіпорынның ұзақ және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік белсенділігінің  коэффициенті	Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану  тиімділігін бағалау
Қаржылық жағдайының өзгеруі	Қаржылық, инвестициялық, оперативтік  қызметінің нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша ағынын бағалау, келешекте  ақша қажеттілігін болжау.

 

 Қаржылық  есеп беру өзара байланысты, өйткені  ондағы шаруашылықтың бір ғана  операциясы әртүрлі фактімен  көрініс табады, әрбір есеп беру  әртүрлі ақпартты береді, ал оны  сол немесе басқаша күйінде  ШЖС пайдаланады.

 Қаржылық  есеп пайдаланушылар үшін айқын,  түсінікті болуы және барлық  мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме  хаттамасында баптардың жіктемесі   мен ақша қаражаттары туралы  қосымша мәліметтер арқылы олардың  мазмұнын түсіндіру керек.

 Қаржылық  есеп беруде заңды тұлғалардың  атауы, тұрған жерін, есеп беру  кезеңі мен күні көрсетілуі  тиіс. Сондай-ақ ұйымның қызмет  түрі, заңды нысаны, өлшем бірлігі  келтірілуі тиіс.

 Қаржылық  есеп беру өткен кезеңдердің  мәліметтерімен салыстырылады. Есеп  беру ҚР-ның валютасында жасалады, өлшем бірлігі – мың теңге.  Жылдқ есеп берудің есептік  кезеңі болып толық, күнтізбелік  жыл саналады, ал жаңадан құрылған  субъектілер үшін – заңд тұлға  ретінде статусын алған күннен  бастап есепті жылдң 31-ші желтоқсанына  дейін саналады. Меншік иесінің  есеп берудің басқа да кезеңдігін  белгілеуге құқығы бар.

Қаржылық есеп берудің элементтері 

 ҚР-ғы  бухгалтерлік есептің стандарттарына  сай мынадай принциптер қабылданған:

• Есептеулер. Табыс алынған, ал шығындар жұмсалған сәтінде есепке алынады, зияндар, операиялар мен оқиғалар бухгалтерлік есепте көрсетіледі және қатысты кезеңнің қаржылық есебіне кіреді. Осы принципі бойынша құрылған, қаржылық есеп беру өткен операциялар мен басқадай оқиғалар туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, ол ақшалай қаражат алынған немесе төленген кезде емес, экономикалық шешім қабылдау кезінде пайдаланушылар үшін өте мағызды.
• Үздіксіз қызмет. Субъект өзінің іс-қызметін белгісіз уақыт кезеңі бойы жалғастырады және оның жақын болашақта таратылатын ниеті жоқ немесе қажеті жоқ, немесе ол қызметінің ауқымынелеулі түрде қысқартпақ емес деп шамаланады.

 Элементтер  – қаржылық есептерге кіруге  тиісті баптар тобы. Қаржылық  есеп берудің тұжырымдамасы жеті  элемент (активтер, міндеттемелер,  капитал, кірістері, шығыстар, пайда,  шығындар) белгілейді. Олар ұсынылатын  қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға  пайдалы ақпарат беретін бөлінбес  қасиеттері болып табылады. Қаржылық  есеп беру мәміленің және басқа  да оқиғанық нәтижесін сыныпқа  топтастырып, экономикалық мазмұнына  сәйкес көрсетіледі. Экономикалық  мазмұны қаржылық есеп берудің  элементтері болып табылады:

 Актив – бұл құндық бағасы бар субъектінің құқығы мен жеке мүліктік және мүліктік емес игілігі. Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде көрсетіледі.Ол өткен мәміленің немесе басқа оқиғаның нәтижесі болып табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда боуына соқтырмайды. Актив өнімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік иелері арасында бөлінуі мүмкін.