Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан
(эндоплазмалық тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтығы,
жасуша орталығынан) тұрады.
Плазмалық
жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын
қаптайды, май мен нәруызды заттардан
түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының
сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан
түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады.
Мұндай қабықша жануарлар мен адамның
жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары
тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады.
Жарғақшаның қызметі:
Жасушаның ішіндегі барлық қоректік
заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша
арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте
жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер
- шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы
шұрықтар арқылы өтеді.
Плазмалық жарғақша жасушаның
ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп,
зиянды заттарды өткізбейді;
Жарғақша арқылы жасуша қоршаған
ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар
тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес
жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі
жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне
өтеді.
Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның
ішін толтырып тұратын іркілдек сұйықтық.
Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін
зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның
қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның
ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер
қоршаған ортаның температурасы көтерілсе
(жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы
да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары
температурада цитоплазмада зат алмасу
үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды.
Ядро - жасушаның реттеуші
орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ
тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде(қанның пластинкасы)
ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан
бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды.
Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек
ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында
да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро
солар арқылы цитоплазмамен байланысады.
Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып,
жасушаның барлық тіршілік әрекеттеріне
(өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро
кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын
(ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді.
Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар
болады.
Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау
қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді
түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың
саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында
23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер
хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық
бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау
белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп
отырады.
Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні
мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз
түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге
дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа
кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин
қышқылының синтезіне қатысады.
Қолданылған әдебиеттер:
Биология: Жалпы білім
беретін мектептің 9-сыныбына арналған
оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов,
А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра»
баспасы, 2009 жыл.
start="2"
Сартаев А., Гильманов
М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін
мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы
10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы:
"Мектеп" баспасы, 2006.
start="3"
Биоморфология терминдерінің
түсіндірме сөздігі/ — Алматы: "Сөздік-Словарь",
2009 жыл.
Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р.
Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің
8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы,
өңделген, толықтырылған. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008. - 320 бет.
Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 8-сыныбына арналған оқулық.
Алматы: «Атамұра» баспасы, 2008.
start="6"
О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков,
Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова
Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша
орысша-қазақша терминологиялық сөздік.
Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл.