Нан – біздің Отанымыздың байлығы ,халықтың негізгі тамақтану өнімі болып табылады

Бидай нанын пісіретін  ұнды бес тауарлық сортқа бөледі: майда  ақ ұн, жоғарғы, бірінші, екінші, ерекше тартылған қара бидай ұны.

Ұнның сапасы келесі параметрлер  арқылы бағаланады:

• тағамдық және биологиялық құндылығы;
• органолептикалық ерекшелігі;
• физикалық-химиялық;
• қауіпсіздік.

Бірінші және жоғарғы  сорттың бидай ұны витаминдерден  болуы мүмкін, егерде оған В₁, В₂, РР витаминдері қосылса.  Ұнның құндылығы дәнді дақылда болатын заттарға байланысты. Ұнның әртүрлі сорты дәннің әр бөлігінен жасалынып, оның тағамдық құндылығына әсер етеді. Ұнның сорты жоғары болған сайын ұнда көмірсу көбейіп, белок және басқа заттар аз болады. Витаминдердің, минералды элементтердің алыстырылмайтын амин қышқылдарының құрамы ұнның сорты төмендеген сайын көбейе түседі. Екінші сортты ұн құрамында жоғарғы сорт ұнына қарағанда витаминдер 2-3,5 есе көп. Екінші сортты ұн, жоғарғы сорт ұнынан екі есе фосфор мен кальцийге, 4 есе натрийге бай. Ұнның сорты төмендеген сайын клетчатканың мөлшері көбейе түседі. Жоғарғы сорт ұнымен салыстырғанда бірінші сортта клетчатка екі есе көп. Төменгі сорт ұндарында липидтер көп. Қанықпаған май қышқылдары 74-81%, линол май қышқылдары көбірек кездеседі. Ұнның май қышқылдық құрамының сипаттамасы наубайханадағы ұнның сапасына және оны сақтау кезіндегі өзгеруіне әсер етеді. Ұнды сақтау кезінде липидтер тез тотығып қышқылданады.

Ұн тарту. Шығымы мен мөлшері мемлекеттік мөлшерлеу талаптарына сәйкес келетін ұн өндіру үшін әртүрлі машиналарды пайдалана отырып ұн тартудың әртүрін қолданады. Сондықтан ұн тарту деп астық және оны ұнтақтағанда пайда болатын аралық өнімдермен және жүргізілетін процестер мен іс-әрекеттер жиынтығын атайды.

Стандартты сапаға сәйкес келетін ұн өндіру үшін, ұн тарудың  алдында астық тазаланады және шартқа сәйкес кондицияға жеткізіледі. Дайындау, немесе астық тазалау бөлімі осы заманғы кәсіпорындардың бүкіл өндіріс алаңының 1/3 бөлігін қамтиды.

Астықты екі кезеңде  дайындайды. Бірінші кезеңде сепараторларда, триерлерде, дуаспираторларда астық шөпшар қоспасынан тазартылады; тас тазартқыш машиналардың көмегімен минералды қоспалар аластатылады; жуғыш машиналарда жуылады және силостарда оның жетілуі іске асырылады

3.5  Шикізатқа  қойылатын техникалық талаптар

Ұнның сапасын бағалау  әдісі МЕСТ9404-60 көрсетілген. Онда физико-химиялық көрсеткіштері бойынша МЕСТ171-69 сәйкес келуі керек. Қышқылдығы, ылғалдығы, қамырдың тез көтерілуі, сақтауда дрождың мықтылығы. Престелген дрождың сезгіштігі МЕСТ-те қарастырылмаған. Нан өндірісіндегі бидай ұнының сапа көрсеткіштері.: МЕСТ26574-84«Нан өндірісіндегі бидай ұны.Техникалық талаптар» стандартында көрсетілген. Қара бидай ұнының сапа көрсеткіші 7045-54 МЕСТ.Бидай-қара бидай ұнының сапа көрсеткіші 704554 МЕСТ.Бидай-қара  бидай ұнының сапа көрсеткіштері 12183-6 МЕСТ бойынша бекітілген. Нанның құндылығын тек оның химиялық құрамына қарап қоймай,сонымен қатар оның дәмі,иісі, нанның жұмсақтығы,сыртқы пішініне де қарап бағалайды .

Қара бидай ұнының ферментті солодының сапасын  оргонолептикалық және физико-химиялық көрсеткіштері бойынша бағаланады. Ол  СТ18-219-75 сәйкес келуі керек. Оған дәмі, иісі, түсі,физико-химиялық көрсеткіштерге–ылғалдылығы, экстративтілік, қышқылдығы жатады.

Өндіріске келіп түсетін  шикізаттар МЕСТ талаптарына сәйкес келуі керек. Нан  өндірісіндегі бидай және қара бидай ұны.

 

3.5.1 Ұнның органолептикалық  көрсеткіштері. 

Түс – ұн сортының негізгі  көрсеткіші. Ол дән түсіне, қабықтар санына, тартылу ірілігіне, нығыздау дәрежесіне және ұнның ылғалдылығына, жарықтың түсуіне байланысты болады. Бидай ұнының жоғарғы сортының түсі – ақ немесе аздап қоңыр реңді; бірінші сорттың түсі – ақ немесе ақ сарғыш реңді; ерекше тартылған ұнның түсі – ақ сары реңді немесе сұр реңді болып сипатталады.

Иісі – қара бидай  ұнына тін болып, шіріктің, көктің және басқа да бөтен иістер болмау керек.

Дәмі – қара бидай  ұнына тән болып, қышқыл, ашты, бөтен  дәм болмау керек. Қытырлау ұнның  жіберілмейтін ақауы болып есептеледі. Ол дән дұрыс тазартылмаған жағдайда болады.

Нанды пісіруге және сатуға арналған ұнда көгерген, қышқыл дәм болмау керек. Егерде кез келген зиянкестерді тапса, онда ол ұн сатуға жарамсыз болып есептеледі.

Ұнды сақтау тепмературасы 12-18⁰С жоғары болмау керек және ауаның ылғалдылығы 60-70%, құрғақ, таза, жақсы желдетілетін бөлмелерде сақтайды. Ұн бөтен иістерді тез сіңіреді, сондықтан оны өткір иісті өнімдерден алысырақ жерде сақтау керек.

 

3.5.2 Физикалық-химиялық  көрсеткіштер.   

Бидай ұнының ылғалдылығы 15% аспау керек. Ұнның ылғалдылығы  жоғары болса, оның су сіңіру қасиеті  төмендейді. Ол шығарылатын өнімдердің мөлшерін азайтады.

Ұнның күлділігі сорттың  қосымша көрсеткіштері болып  саналады. Төменгі сорттқа қарағанда, жоғарғы сорттың күлділігі төмен  болады. Өйткені жоғарғы сорт ұнының дәні негізінен эндосперма бөлшектерінен  тұратындықтан, бөлек дән ұлпаларында минералды заттардың бір текті таралмауы байқалады. Жоғарғы сорт бидай ұнының күлділігі - 0,55, бірінші сорт – 0,75-тен, екіншісі–1,25-тен аспау керек.

Ұнның тартылу ірілігі  әр сортында өзіндік белгіленген  бөлшектің мөлшерімен сипатталып, маңызды  технологиялық рөл атқарады. Ұнның сорты жоғарлаған сайын оның бөлшектері ұсақ. Өте ірі ұнның су сіңімділігі төмен және пісірілген нанның көлемі жеткіліксіз болып, оның жұмсақ жерінің ұсақ тесіктілігі қалың, дөрекі болады. Өте ұсақ ұнтақталған ұнның нанының сырты мен жұмсағы күңгірт, формасы жайылып кеткен, тез қатып қалатын нан дайындалады.

Ұнның металомагниттік  қоспасы 1кг. 3 мг-нан аспау керек. Металдық бөлшектің ең үлкен мөлшері 0,33 мм-ден аспау керек. Шикі желімшенің мөлшері мен сапасы нан пісіру және макарон дайындауға арналған бидай ұнының қасиетін сипаттайды. Желімшенің эластикалық және созылмалық қасиетіне байланысты, ол қамырдың ашу кезінде көмірқышқыл газын сақтап қалып пісіру кезінде формасын қалыптастырады. Ұн жармасында ішкі желімшенің мөлшері 30%-тен кем болмау керек. Ал жоғарғы сортта – 28, 1 сортта – 30, 2 сортта – 25, ерекше тартылған – 20.

 

3.5.3 Қауіпсіздік  көрсеткіштері. 

МТБ микробиологиялық норма  көрсеткіштері токсинді элементтердің, микотоксиндердің, пестицидтердің, радионуклеидтердің деңгейіне сай болу керек.(1-кесте)

1-кесте. Бидай ұны  құрамындағы токсинді элементтердің,  микотоксиндердің, пестицидтердің, радионуклеидтердің  жіберілетін деңгейі (МТБ бойынша)

Көрсеткіштер	Жіберілетін деңгейі, мг/кг, көп емес	Зерттеу нәтижелер
Токсинді элементтер Қорғасын Мышьяк Кадмий Сынап Мыс Мырыш Микотоксиндер: Афлотоксин В1 Дезоксиниваленол	0,5 0,2 0,1 0,03 10 15,0қарақұмық жармасы 50   0,005 0,7 бидай 1,0 арпа	0,1 - - - - 0,9 11   - 0,1 0,3
Т, токсин	0,1	-
Зераленон	1,0 тары, жүгері, арпа	0,4
Пестицидтер: гексахлорциклогексан (a,b.g изомерлер)	0,5	0,1
ДДТ және оның метаболиттері	0,02	0,001
Гексахлорбензол	0,01бидай	-
Сынапты органикалық  пестицидтер	Жіберілмейді	-
2,4-Д қышқылы, оның  тұзы мен эфирлері	Жіберілмейді	-
Радионуклидтер: Цезий-137 Стронций-90	60 БК/кг  100 БК/кг	30 40

 

Нан пісіру үшін мынадай  түрлері мен сырттары қолданылады: бидайдың майда ақ ұны, жоғары, І, ІІ және қара бидай иеленген ұн, кебексіз ұн.

Дрождар. Нан өндіріснде борпылдатқыш, жұмсартқыш ретінде дорждар  қолданылады. Олар -  кептірілген, престелген және дрож сүті.

Престелген дрождар 171-81 МЕСТ. Түсі ашық, сұр немесе крем тектес болады. Консистенциясы – тығыз, жағылмай тез сыну керек.

Иісі – дрождардың өзіне тән, көгерген немесе басқа  да иіс жіберілмейді.

Дәмі тұщы, дрождарға тән өзіндік тұщы дәм.

Ылғалдың массалық үлесі, процент бойынша – 75,0. Көтерілу күші (қамырдың көтерілуі 70 мл дейін) минутына 70. Қышқылдығы 100г дрождың уксус  қышқылдығына шақандағы – 120,0 мг

Дрождың сақтану мерзімі  – 12 тәулік.

2 кесте - Кептірілген дрождар.(СТ18-193-74) дрождың сүті СТ 18269-81.

Көрсеткіштер	Кептірілген		Дрождық сүт
	жоғары	1 сорт
1	2            3		4
Консистенциясы,сыртқы         түрі	Вермишель формасы		Дрожды клеткалар қабықпен, қорғалған, түбінде шөккен су суспенциясы
Түрі     Иісі     Дәмі     Ылғалдылығы пайыз бойынша	Ашық сары немесе ашық қоңыр   Кептірілген дрождарға  тән   Кептірілген дрождарға  тән   8,0 – 10,0		Ақ-сұр, сарылау өзгешелігімен   дрождардың өзіне тән, көгерген немесе басқа да иіс жіберілмейді.       1л.дрождың сүтттегі  концентрациясы 75% дрожға шаққанда 450г.болуы тиіс
Көтерілу күші 70мл\мин   Қышқылдығы 100гдрождың уксустың қышқылды м.г бойынша есептегенде   Сақтау мерзімі	70 - 90            _____     12  ай\5 ай		75     20\72са5ат сайын 0-12'с  температурада360мг     3 тәулік,жазда 2 тәулік

 

Асқа салнатын тағамдық тұз. Нан пісіруде негізінен 1және 2 сорт тұздарын қолданылады(МЕСТ 13830-84),ылғалдылығы:2 сорт - 6%, 1сорт -5%,құрамында суда ерімейтін заттар болады,1- сортта - 0,85,       2 сортта – 1,0%.

Ішетін су (МЕСТ 2874-82).Су қамыр дайындауда қолданылады. Ол су барлық ішетін суға қойылған гигиеналық талаптарға сәйкес келуі керек.Нан  пісіргенде судың қаттылығы жоғарлауы  қамырдың физикалық қасиетіне жақсы  әсерін тигізеді,оның консистенциясын жақсартады.

Қосымша шикізаттар. Қара бидайдың өлі дәнінің диірменге тартылған ірі жармасы, құрғақ фирментті және фирментті емес (СТ 18-218-81), құмшекер (МЕСТ 21-781).Фирментті препараттар бидай және қара бидайдан жасалған нанның сапасын жоғарлатады.

Май, майлы заттар. Күнбағыс майы МЕСТ1129-73, мақта майы (МЕСТ1126-73), қыша майы (МЕСТ8307-74), соя майы (ГОСТ7825-76), жүгері майы (СТ 18-197-84), кондитерлік майы (СТ 18-197-84), кулинарлық майлар (СТ 18-197-84),  маргарин (МЕСТ240-85),  сиыр майы (МЕСТ37-87).

Жұмыртқа өнімдері: нан пісіруде тауық жұмырқасы,жұмырқа ұнтағы (МЕСТ2858),қатырған жұмыртқа (СТ49197-83).

Сүт өнімдері: пастерленген сиыр сүті (МЕСТ13277-79), келесі түрлерге қолданылады – 2,5% пастерленген, майлылығы  – 3,2 % пастерленген ,белоктың майлылығы – 1,0 % 2,5 % майлы емес емдік сиыр сүті (МЕСТ4495-75), майсыздандырылған құрғақ сиыр сүті (МЕСТ10970-87), қаймақ (СТ49290-83), сүт сары суы (СТ10-02-02-3-87), концентрациаланған сүт сарысуы, қайтарылған сүт сарысуы т.б.

3.6 Ұн сапасын сынау әдістері

Үлгі алу: Ұн сапасының  норативті құжаттамаға сәйкестігін  тексеру үшін өнім партиясынан сынама алады.

Сынама көлемі ұнның  партиясынан буып-түю бірлігінің 1%-тін құрайды, бірақ 2%-інен кем емес (2-кесте).

3-кесте. Ұн партиясының  сынама көлемінің есебі.

Партия көлемі (партиядағя қап саны)	Сынама көлемі (нүктелік үлгі алатын қаптар  саны)
5-ке дейін	әр қап
6-100	5-тен кем емес
100-ден астам	Партиядағы қаптар санының 5%-нен  кем емес

  

Тігілген қаптың бір  бұрышынан, қолмен немесе сынама алғыштармен нүктелік үлгіні алады. Қысқышты қаптың ортаңғы бөлігіне қарай төмен енгізіп, содан кейін оны 180⁰-қа бұрады да, шығарады. Барлық алынған нүктелік үлгінің салмағы 2кг-нан кем болмау керек.

Біріккен үлгі құру үшін барлық нүктелік үлгіні таза, берік ыдысқа төгеді. Біріккен үлгісі бар ыдысқа өнім сорты мен түрінің аты, мекеме атауы, шыққан күні, смена номері,вагон, қойма номері, партия массасы, үлгі алу күні, үлгі массасы, үлгіні алған адамның қолы көрсетілген этикетканы салады.