« Қарағанды көлік-технологиялық колледжі
»
Реферат
Тақырыбы: Экологиялық проблемалар
Орындаған: Ысқақов Мадияр
Тексерген: Гульден Ермухановна
Қарағанды 2015
Мазмұны:
1. Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің
өзгеруі
2. Семей ядролық полигоны
3. Ядролық сынақтар
4. Семей ядролық полигонындағы сынақтардың
әсері
5. Каспий теңізінің экологиялық проблемасы
6. Аралдың экологиялық проблемасы
7. Балқаш проблемасы
8. Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында
қоршаған ортаның ластануы
9. Әдебиет
- Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің
өзгеруі
Адамның шаруашылық
әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін
ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың
арқасында қоршаған ортаға бейімделумен
қатар, оны өзгертеді. Сондықтан табиғатты
өзгерту барысында адамзат оның кейінгі
зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат
кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың
тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда
адамның шаруашылық әрекетінің әсері
есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін,
топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа
минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың
шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын
туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен
шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған
ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат
ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға,
топырак, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады.
Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту
үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді.
Соның бірі –мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту
мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға
бағытталған шаралардың жиынтығы болып
табылады. Табиғатты тиімді пайдалану,
көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы
қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып
Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі
проблемалары және қоршаған ортасының
жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті
деңгейде қаралуын қарастырады. Ғаламдық экологиялық
проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің
азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы
(деградация) жатады. Ұлттық экологиялық
проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын
белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық
мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік
кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті
экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің
ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және
өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және
техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға
болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде
тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.
- Семей ядролық полигоны
Еліміздің тарихындағы
ең қайғылы парақтардың бірі - Семей ядролық
сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы
атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың
29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық
полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті
және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі
нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға жәнелитосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды. Тек Семей
ядролық полигонының ғана емес, соған
жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да
(Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті
ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде
сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және
тұрғын халықтар зардап шекті. Қазақстандағы
сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары
әлі де толық зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей экологиялық қозғалысы
Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге
толық тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның
көптеген халқы кеңінен қатысты. Қазақстан
Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақтар
өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы
Н. Ә. Назарбаевтың «Семей ядролық сынақ
полигонын жабу туралы» Жарлығына 1991 жылы
тамыздың 29-да қол қойылды.) Соңғы сынақтардан
бері он жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан,
Семей ядролық полигонының белдемі күні
бүгінге дейін экологиялық кауіпті аудан
болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын
радиоактивті заттар жинақталған. Полигон
аймағында күні бүгінге дейін топырақ
және өсімдіктер ластанған. Қазақстан
Үкіметі Семей ядролық полигонымен шектесіп
жатқан аудандар аймағындағы экологиялық
жағдайды жеңілдету жөнінде бірқатар
шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ пен Жапония үкіметтері Семей ядролық
полигоны аймағында экологиялық зерттеулерді
жүргізуге елеулі қаржылық көмек көрсетуде.[1] КСРО заманында Қазақстан
аумағында атом бомбалары сынақтан өтті.
Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей
ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды
адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей
зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды.
Сосын оларды жер астына жасай бастады.
Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық
ауыр болды.
- Ядролық сынақтар
Семей ядролық полигонындағы
сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және
термоядролық жарылысты құрады. Олардың
116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе
әуе кеңістігінде жасалды. Семей полигонында
әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген
ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы
Хиросимаға тасталған атом бомбасының
қуатынан 2,5 мың есе көп болды. 1949 жылғы
29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде
көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара
жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне
қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген.
Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз
қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей
бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен
иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының
өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін
қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа
таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда
тұратын адамдар дір ете түскен жер мен
жарты аспанды алып кеткен от-жалынға
таңырқап, үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз
түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен
даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында
жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың
кесірткелердің өлі денесі табылған. Жаңадан
келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ
полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында
РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний
зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы
деп атады. Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының
жарыдуы еді. Полигонда жаңа таталды жұлдыздың
тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов,
әскери бастықтар мен атақты ғалымдар,
Кеңестік атом бомбасының толып жатқан
идеологиялық, идеялық және техникалық
аталары тасадан бақылап тұрды. Сол ядролық
сынақ полигондарының бірі – Семей полигоны
Кеңес Одағының аса маңызды стратегиялық
объектісі болды. Осынау полигонның кемел
инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей
– 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г»
(Дегелеңдегі сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік
алаң» дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан
басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды.
Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік
алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды.
Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш
қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес,
оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік
берді.
- Семей ядролық полигонындағы сынақтардың
әсері
Тұңғыш атомдық жарылыстың
радиоактивті өнімдері аймақтың барлық
елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған
әскери объектіде не болып жатқаны туралы
титімдей түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың
тұрғындары радиациялық сәуленің сұмдық
дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеген
де еді. Ядролық жарылыстар туралы халыққа
1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады.
Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың
таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды
қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға
немесе кепелерге жасыру көзделді. Алайда
жарылыстан кейін адамдар радиациядан
былғанған жерлердегі өз үйлеріне оралып
отырды. Жарылыс толқыны көптеген үйлер
терезесінің шынысын ұшырып жіберген,
кейбір үйлердің қабырғалары қирады. Кейінірек
сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар
полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып
орала бастағанда, олардың көбісі үйінің
орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды
көрді. Семей ядролық полигонындағы сынақтардың
әсері туралы алғашқы шын да жүйелі деректер
Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген
кең ауқымды медициналық-экологиялық
зерттеулердің нәтижесінде алынды. Зерттеулерді,
ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров
басқарды. Радиацияның адамға ықпалының
механизмі қазіргі кезде едәуір жақсы
парықталған. Бұл орайда ең қауіптісі
– иондалатын радиацияның ықпалы гендік
кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға
мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы жер
бетіндегі жарылыстан бастап Семей және
Павлодар облыстарының радиациялық сәулеленудің
ықпалына ұшыраған басқа аумақтардың
тұрғындарының арасында сырқат санының
ұдайы өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар
өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз
және басқа да қатерлі ісікті патологиялары.
Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы
бері үш есе өсті. Семей полигонына жақын
нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі
ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер
әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді.
Мамандардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа
мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен
болатын генетикалық мутациямен байланысты.
Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді.
Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі
жердің құнарлығын азайтады. Жерде орасан
зор микроэлементтер: темір, мыс, магний
және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар
адам организміне сіңеді.
- Каспий теңізінің экологиялық
проблемасы
1. Каспий теңізінің
солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері
аралығының көп жері Атырау облысының
Құрманғазы ауданына қарайды. Теңіз жағасының
шекарасын Еділ өзенінің теңізге құятын
Қиғаш саласы анықтайды. Осы Қиғаш өзенінен
Исатай ауданының Забурын елді мекеніне
дейінгі жағалық аймақ түгелдей Құрманғазы
ауданының жері. Бұл жердің экологиялық
жағдайынан сөз қозғау үшін оның бұрынғы
жағдайы қандай екеніне көз жеткізу керек.
Бұрын бұл жердің кеңестік кезеңге дейін,
онан кейін де теңіз суының және оның құрлыққа
суғына кіріп жатқан шалқыған саналуан
сулы шығанақтары мен теңізден бөлініп
қалған көлдері көп болды. Қай кездерде
де осы көлдерден, шығанақтардан жергілікті
халық балық аулап, олардың түрлі өнімдерін
шығаратын шағын да ірі кәсіпорындарына
тапсыратын. Оларды балықшылардың тілімен
айтсақ «Балық батағалары» дейтін. 1925
жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып,
барған сайын азайды. 1930 жылы бұл су арналары,
шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған
теңіз суы 100 километрге қашықтаса, кейіннен
ол одан екі есеге жуық қашықтап кетті.
Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік
кезеңде құрылған балық колхоздарының
балықшылары теңізге балық аулауға шығатын
кеме-қайықтарын Астрахань облысы аумағына
қарасты теңіз жағасындағы «Тұмақ» аралына
күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып
теңізге шығатын болды. Бұрынғы теңіз
ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев,
Қарабөлек, Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер,
Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты.
Бұл аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау
облысы мал шаруашылықты колхоздарының
мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың
қыстақтарына айналды. Қиғаш өзенінен
Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге
жуық жердегі халықтың байырғы қонысы
сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты
тұра алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына
қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз қалған
мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына,
жайылымға айналдырар бағдарламасы ел
алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық
зауытының қасынан Қиғаш өзенінен басын
алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын
алатын Көкарна-Белужий-Трешкин, кейін
Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін
Кобяков-Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен
Забурынға жететін жоғары жақпен Сурхан
каналының желісі іске қосылды
6. Аралдың
экологиялық проблемасы
Бұл проблеманың тууына
себепші болған - адам әрекеті. Ұзақ
жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын теңізге жеткізбей,
түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға пайдаланылып
келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын
шөл зонасында орналасқан теңіз суының
көбірек булануы оның тартылуына әкеп
соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су
айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал теңізіндегі
суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км²
жетеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша,
теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз
суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 гектар тоғай, жануарлар
дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл
күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз
жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан
мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер
өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының
денсаулығына кері әсерін тигізді. Аралды
сақтап қалуға арналған Халықаралық қордың
құрылғанына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығында
аткарылған жұмыстар аз емес. Аралды қалпына
келтіру үшін көптеген іс-шаралар қаралып,
жобалар жасалды. Кіші аралдың оңтүстігіне
ұзындығы 12 км болатын Көкарал бөгені
салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың
(Солтүстік) деңгейі 42 метрге, аумағы 800
шаршы километрге ұлғайды. Суы тартылып
қалған тұзды көлдің табанын жауып, көлге
тіршіліктің нышаны енді. Ғалымдардың
айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың
бір ұшы Гренландия мұздықтары мен Норвегияның орманды алқабына да
жеткенін дәлелдеген еді. Еліміздің көлемді
атқарып жатқан іс-шараларының алды, аймақтың
және жергілікті жердің экологиялық жағдайын
көтеру. Бүгінгі күні Солтүстік Арал маңына
халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық
шаруашылығымен қайта айналыса бастады.
АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан
(Қызылорда және Ақтөбе облысы) жерінде,
Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің
шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы
қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін
(1960 — 70 ж.) дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0
м биіктікте жатқан (кестені қ.). Арал теңізінің экологиясы Арал
теңізі – Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл
белдеміндегі бірден-бір көгілдір су айдыны
еді.
Балқаш көлі алабында
да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып
отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының
(СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы
кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің
гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық
жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын
жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы
табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді.
Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін
жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және
ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы
да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы
текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы
кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді.
Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз
кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді
бастау көлдің болашағы үшін қауіпті.
Болжау бойынша, XXI ғасырдың басында, көлдің
батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының
тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз
кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар
мен экологиялық жағдайларды түбірімен
өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады.
Көл деңгейінің төмендеуі оның суының
шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда.
Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге
қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі
тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен
қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы
аймағының климат жағдайларына да әсерін
тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны,
ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі
әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша,
Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы
географиялық зоналардың шекараларын
өзгертуі мүмкін.
- Үлкен қалалар мен
өндіріс орталықтарының ластануы
Ауаға шығатын улы
заттардың концентрациясы (ауыр металдар,
шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл
газы және т.б.) белгіленген
мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау,Алматы,Шымкент,Балқаш,Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда
қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың
концентрациясы жыл бойынша белгіленген
мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің
ластануы пайдалы қазбалар өндіретін
аудандарда да байқалады. Атмосфераның
ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш
кемелерін ұшыру кезінде де байқалады.
Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің
ластануымен катар ластану сол жердегі
су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының
35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан
түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы
қоздырғыштары мен өте қатерлігексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп
орындарының ластаушы заттарына жер игеру
нотижесінде пайда болған масштабы химиялық
ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік
жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық
заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден
артық қолданған тыңайтқыштар,
тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін
де ластауда.
Семей ядролық полигонында да экологиялық апатты
аймақ қалыптасып отыр. 1948-1964 жылдар аралығында
Семей полигонында жер бетінде ядролық сынақтар жүргізілді,
ал 1964-1989 ж. аралығында жер асты
сынақтары жүргізілді. Ядролық
қару-жарақтарды сынау аймақтың табиғи
ортасына және халықтың денсаулығына
кері әсерін тигізді. Республика көлемінде
қоршаған ортаны қорғауға бағытталған
жұмыстар жоспарлы түрде іске асуда.
Биология: Жалпы білім
беретін мектептің, 9-сыныбына арналған
оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов,
А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра,
2009.
Н.Ә. Назарбаев «Бейбітшілік
кіндігі». – Астана «Елорда», 2001
О. Жанайдаров «Менің
елім - Қазақстан». – Алматы: «Балауса
баспасы», 2003
Журнал «Арай» 1988 жыл
Қазақстанньң физикалық географиясы,
Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х