Генетика

Генетика- тірі организмдердің тұқым қуалаушылық ж/е өзгергіштік  қасиетін зерттейтін ғылым. Тұқым қуалаушылық  ж/е өзгергіштік бұл барлық тірі организмге тән қасиет.

 Адамдарды тұқым  қуалаушылықтың 3 қасиеті қызықтырған:

1-ші ата-ана белгілері  мен ұрпақ белгілерінің ұқсас  болуы;

2-ші ұрпақ белгілерінің  ата-ана белгілерінен өзгеше болуы;

3-ші кейбір ұрпақтарда  арғы ата-баба қасиеттерінің қайталануы;

Б.з.д. І ғасырда Рим  философы Лукреций кейде балалар  өздерінің ата-әжелеріне ұқсастығын тапса, Плиний дені сау н/е дәл  ата-анасындай кемтер бала туатынын жазған.

Будандастыруды ж/е оның нәтижелерін сызбанұсқа түрінде  жазу үшін төмендегі белгілер қолданады:

Р – ата-ана (лат. раrental - ата-ана)

Ғ – ұрпақ (лат. Filia-ұрпақ)

Ғ1 – бірінші ұрпақ, яғни олар Р-ның ұрпағы.

Ғ2 – реті бойынша екінші ұрпақ, яғни олар

Ғ1-дің ұрпақтары.

♀ - аналық жынысы

♂ - аталық жынысы

Χ – шағылыстыру белгісі

: - ұрпақтардың фенотиптері  н/е генотиптері б/ша ажыраудың  сандық арақатынасы.

Иоганн Грегор Мендель 
(1822-1884 ж.ж.)

Чехияның көрнекті ғалымы. Генетика ғылымының негізін  салушы. Алғаш рет генетикалық  талдау әдісін қолданып, тұқым қуалаушылықтың заңдарын ашты.

Гаметалар тазалық ережесі. Г. Мендель 1-ші ж/е 2-ші заңының мәнісін ашу үшін гаметалар тазалығының ережесін ұсынды. Белгілердің ажырау заңына сәйкес 2-ші ұрпақта доминантты белгілермен қатар 1/4 бөлігі рецессивті белгінің фенотипі көрінеді. Бұл рецессивті гендер анықтайтын белгілердің Ғ1 ұрпақта, гетерозигота жағдайында жойылмай, өзгермей сақталатынын көрсетеді. Олай болса, гетерозиготалы (Аа) организмдегі аллельді гендер, еш уақытта бір-бірімен қосылмайды және өзара әрекеттеспейді. Мендель бұл құбылысты гаметалар тазалығының ережесі деп атайды.

Талдаушы будандастыру деп- 1-ші ұрпақ буданын рецессивті гомозиготалы аталығымен будандастыруды айтады. Талдаушы будандастыру арқылы шыққан тегі белгісіз организмнің генотипін тексеріп анықтайды. Егер будандастыру нәтижесінде 2-ші ұрпақта доминантты ж/е рецессивті белгілер б/ша ажырау 1:1 қатынасында болса, онда тексерілетін организмнің генотипі гетерозиготалы болғаны. Ал будандастыру нәтижесінде 2-ші ұрпақта белгілердің ажырауы байқалмай, алынған ұрпақтың барлығы біркелкі бір аналық белгіні көрсетсе, онда генотипі гомозиготалы екенін көрсетеді.

Кейде селекциялық жұмыстарда белгілердің тұқым қуалауын талдау үшін 1-ші ұрпақ буданын гомозиготалы ата-анасымен будандастыруды қайыра будандастыру немесе бекросс деп атайды. Алынған  ұрпақты Ғв деп белгілейді.

Толық емес доминанттылық кезінде бір белгі 2-ші белгіге толық басымдылық көрсете алмайды.Мұнда аралық сипаттағы жаңа белгі пайда болады. Ғ2-де белгілердің ажырауы фенотип ж/е генотип б/ша 1:2:1 сан қатынасында болады.Мысалы, гүлінің түсі қызыл түнсұлун ақ түсті аталығымен будандастырғанда, бірінші ұрпақта будан өсімдіктердің гүлдерінің түсі қызғылт болады. 2 қызғылт гүлді түнсұлу өсімдігін будандастырғанда, Ғ2 ұрпақта белгілердің ажырауы генотип ж/е фенотип б/ша 1АА: 2Аа:1аа қатынасында жүреді. Сонда гетерозиготалы қызғылт дараларының 2 бөлігі (2Аа) ата-анасына ұқсас болса, қалған екі бөлігі атасы мен әжесіне тартады. Бұл көрініс жануарларда да кездеседі.

Қолдану жүйесі

Түсі тор жылқымен боз  жылқыны шағылыстырғанда денесі алтындай сары түсті, жал-құйрығы ақ “паломино” құлындар алынған. Бірақ  осындай  түсті жылқының санын көбейте алмаған. Оларды өзара шағылыстырғанда алынған құлындардың түсі 1 тор. 2 “поломино” және 1 боз болған. Бұл құбылысты қалай түсіндіруге болады? Мұнда белгілер доминатты қасиет көрсете ала ма? “Паломино” түсі қандай тұқым қуалайды? Белгілер фенотип және генотип бойынша қандай сандық қатынаста ажырайды?

Жинақтау жүйесі