Ерінгүлділер тұқымдасының биологиялық ерекшеліктері

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

        Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Жаратылыстану ғылымдарының факультеті

Биология және ОӘ кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

       Курстық жұмыс

 

Тақырыбы: «Ерінгүлділер тұқымдасының биологиялық ерекшеліктері»

 

 

 

 

 

 

                                         

Орындаған: БК-21укз тобының      студенті Баярболат Р.

Тексерген: Биология және   оқыту әдістемесі кафедрасының доценті, б.ғ.к  Дүрмекбаева Ш.Н.

 

 

 

 

 

 

 

 

                               

 

Жоспар

 

Кіріспе...................................................................................................................3-4

I.Ерінгүлділер немесе тауқалақайлар тұқымдасы (губоцветные или яснотковые) – Labiatae, Lamiaceae ........................................................................5

1.1 Лаванда – Lavandula –Лаванда..............................................................6-8

1.2 Бұрышты жалбыз –Mentha piperita – мята перечная.........................8-10

1.3 Cасықшөп – Leonurus - пустырник...................................................10-11

1.4 Насыбайгүл – Ocimum – базилик......................................................11-13

1.5 Сайсағыз – Hyssopus offikinalis – иссоп лекарственный......................13

1.6 Тауқалақай – Lamiura album – ястностка горная.............................13-14

1.7 Қайызғақшөп – Stachys – чистец.......................................................14-15

1.8 Бұрыш жалбыз, раушангүл, шалфей - Mentha piperita – мята перечная-  Melophyta – Salvia.......................................................................15

1.9 Розмарин – Rosmarinum – розмарин.................................................15-16

1.10 Пикульник - Galeopsis- пикульник.................................................16-17

1.11 Кәдімгі жұпаргүл – Origanum vulgare L..............................................17

1.12 Кәдімгі жебір – Thymus vulgaris L- тимьян обыкновенный…….17-18

1.13 Тасшөп жебір – Thymus Serpyllum L -  тимьян ползучий………18-19

Қорытынды............................................................................................................20

Пайдаланған әдебиеттер тізімі.............................................................................21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Жоғары сатыдағы өсімдіктер – Cormobionto.

Жабық тұқымдылар немесе магнолиефиттер бөлімі – Angispermaie, Magnoliophyta.

Қосжарнақтылар немесе магнолиопситтер классы – Dicotyledones, Magnoliopsidae.

Раушандар тектес біріккен желектілер қатарлар тобы – Melophyta sympetalae.

Ерінгүлдер немесе тауқалақайлар тұқымдасы ( губоцветные или яснотковые ) – Labiatae, Lamiaceae. 

     Ерінгүлділер, тауқалақайлар тұқымдасы. Тұқымдасқа 4 мыңдай түр жатады (200-ден астам туыс). Көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер, жартылай бұталар, сиректеу бұталар. Антарктидадан басқа құрлықтардың барлығында өседі, бірақ түрлерінің ең көп тараған жерлері Жерорта теңізі жағалауының, Алдыңғы және Орта Азияның шөлді және шөлейт аудандары. Сабағы 4-қырлы. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Жапырақтары қарапайым (жай жапырақтар), қо-салқы жапырақшалары болмайды. Сабақтары мен жапырақтары безді түктермен немесе қабыршақтармен жабылган, олар эфир майларын бөліп шығарады. Гүлшоғыры өртүрлі тирстен тұрады. Гүлдері зигоморфты, көп жағдайда екі ерінді, сиректеу актиноморфты гүлге өте жақын болады. Тостағанша жапырақшалары біріккен, қоңырау тәрізді, түтік тәрізді немесе екі ерінді, әдетте 5-мүшелі. Күлтесі барлық уақытта 5-мүшелі. Желектердің бірігуінің нәтижесінде күлтенің төменгі жағы трубка ал жоғарғы жағы отгиб (күлте алақаны) түзеді. Қалыпты жағдайда отгиб екі ерінді болады, жоғарғы ерін 2 желектен, ал төменгі ерін 3-желектен тұрады. Сиректеу ол 4-мүшелі немесе бір ерінді болады. Түтіктің іші жалаңаш және жылтыр немесе аталықтардың біріккен жерінен сәл төмендеу түктердің (үлпектердің) шеңбері болады. Осы бейімделушіліктің болуы немесе болмауы — аса маңызды систематикалық белгі болып табылады. Андроцейі күлтенің трубкасына бекінген 4 аталықтан түрады, оның 2 ұзын, 2 қысқа болады. Андроцейі 2 аталықтан түратын туыстарыда кездеседі. Гинецейі барлық уақытта 2 біріккен жеміс жапырақшаларынан түрады. Гүлтүйіні жоғарғы, бірақ 4-үялы (бөліп тұратын пердесінің 2-жалған), әр үяда 1-ден тұқым бүрі болады. Аналықтың мойны біршама Ұзын болады және 2-жақтаулы аналық аузымен (2-лопостным рыльцем), аяқталады. Гүлдің құрылысының сызба нұсқасы 
Жемісі 4 жаңғақшаға бөлінеді. Тауқалақайлар түқымдасына жататын өсімдіктер бойында көп мөлшерде, жағымды иіс шығаратын эфир майының болуына байланысты парфюмерия өндірісінде (розмарина және лаванда), тамақ өнеркәсібінде (мускат шалфейі) және медицинада (бүрыш жалбызы — мята перечная, пустырник, шалфей туысының түрлері , насыбайгүл — базилик , жебір — тимьян) кеңінен қолданылады. Кейбір өсімдіктер сөнді болып келеді, сондықтанда оларды гүл өсіру шаруашылығында (в цветоводстве) пайдаланады (шалфей блестящий - дәрілік, сайсағыз —  лекарственный). Мындай түрлері арамшөптер болып табылады: ақ тауқалақай , қайызғақшөп туысының түрлері (чистец), пикульник және басқалар. [1,бет 4]

Курстық жұмыстың мақсаты: Ерінгүлділер немесе тауқалақайлар тұқымдасының морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін сипаттау, олардың табиғатта таралуы мен түрлерімен танысу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I  Ерінгүлділер немесе тауқалақайлар тұқымдасы

(губоцветные или яснотковые) – Labiatae, Lamiaceae

 

   Тұқымдасқа 4 мыңдай түр жатады (200 – ден астам туыс). Көпжылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер, жартылай бұталар, сиректеу бұталар. Антарктидадан басқа құрлықтардың барлығында өседі, бірақ түрлерінің ең көп тараған жерлері Жерорта теңізі жағалауының, Алдыңғы және Орта Азияның шөлді және шөлейт аудандары . Сабағы 4 қырлы. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Жапырақтары қарапайым (жай жапырақтар), қосалқы жапырақшалары болмайды. Сабақтары мен жапырақтары безді түктермен немесе қабыршақтармен жабылған, олар эфир майларын бөліп шығарады. Гүлшоғыры әртүрлі тирстен тұрады. Гүлдері зигоморфты, көп жағдайда екі ерінді, сиректеу актиноморфты гүлге өте жақын болады. Тостағанша жапырақшалары бірікен, қоңырау тәрізді, түтік тәрізді немесе екі ерінді, әдетте 5 мүшелі.Күлтесі барлық уақытта 5 мүшелі.Желектердің бірігуінің нәтижесінде күлтенің төменгі жағы трубка, ал жоғарғы жағы откиб (күлте алақаны) түзеді. Қалыпты жағдайда откиб екі ерінді болады, жоғарғы ерін 2 желектен, ал төменгі ерін  3 желектен тұрады.Сиректеу ол  4 мүшелі немесе бір ерінді болады. Түтіктің іші жалаңаш жіне жылтыр немесе аталықтардың бірікен жерінен сәл төмендеу түктердің (үлпектердің) шеңбері болады.Осы бейімделушіліктің болуы немесе болмауы – аса маңызды систематикалық белгі болып табылады. Андроцейі күлтенің трупкасына бекінген 4 аталықтан тұрады, оның 2 ұзын, 2 қысқа болады. Андроцейі 2  аталықтан тұратын туыстарыда кездеседі. Гинецейі барлық уақытта 2 бірікен жеміс жапырақшаларынан тұрады. Гүлтүйіні жоғарғы, бірақ 4 ұялы(бөліп тұратын пердесінің 2 жалған), әр ұяда 1- ден тұқымбүрі болады. Аналықтың мойны біршама ұзын болады және 2- жақтаулы аналық аузымен ( 2- лопостным рыльцем) аяқталады. Ақ тауқалақайдың (ясностка белая – Lamium aibum ) гүлінің формуласы :

 

         ↑ Ca(5)   Co(2+3)  A2+2  G(2).

Жемісі 4 жаңғақшаға бөлінеді.

    Тауқалақайлар тұқымдасына жататын өсімдіктер бойында көп мөлшерде, жағымды иіс шығаратын эфир майының болдына байланысты парфюмерия өндірісінде (розмарина – Rosmarinum және лаванда – Lavandula ), тамақ өнеркәсібінде (мускат шалфейі – Salvia sclarea) және медицинада (бұрыш жалбызы – мята перечная – Mentha piperita, сасықшөп – пустырник – Leonurus, шалфей туысының түрлері – Salvia , насыбайгүл – базилик Ocimum , жебір – тимьян – Thymus ) кеңінен қолданылады. Кейбір өсімдіктер сәнді болып келеді, сондықтанда оларды гүл өсіру шаруашылығында пайдаланады (шалфей блестящий – Salvia splendes дәрілік, сайсағыз – иссоп лекарственный – Hyssopus officinalis).Мындай түрлері арамшөптер болып табылады ақ тауқалақай (Lamium album) ,қайызғапшөп туысының түрлері (чистец - Stachus), пикульник (Galeopsis) және басқалар. [2,бет 5]

 

1.1 Лаванда-Lavandula- Лаванда

      (Ағылшын тілінде оны: “lavender” деп атайды) – ерінгүлдер тұқымдасына жататын хош иісті өсімдік. Лаванданың аты шөп болғанымен, заты иісі жұпар аңқыған, күрең-көк түсті кішкене гүл. Хош иісі аңқып тұратындықтан, жұрт оны “Жым-жылас жұпар таратқыш өсімдік” деп атаған.

МекеніЛаванданың байырғы мекені – Жерорта теңізінің жағалауы және соның айналасы. Қытайдың Тянь-Шань тауының солтүстігіндегі Іле сияқты өңірлер, Францияның Пловансымен бір ендікте жатқандықтан, әрі ауа райы да, топырағының сипаты да соған ұқсас болғандықтан, Қытай лавандасының өсіп-өнген мекені осы өңір. Іле өзенінің аңғары мамыр, маусым айларында жамырай шешек атқан көктеңбіл гүлге толып кетеді. Самал жел желпіп өткенде, лаванда гүлдерінің көк теңбіл телегейі теңіздей толқып, құлпырып көз тартады .

Тарихы және қасиеттері

Лаванда емшілікте көп пайдаланатындықтан “Жұпар иісті шөп дәрілердің патшайымы” атанған. Ерте заманда, емшілік пен дәрі-дәрмектің тапшы кезінде лаванда “кедейдің шөп дәрісі” деп аталған. Оның иісінің адамды тыныштандырып, көңілдің кірін кетіретін қасиеті бар. Лаванданың иісі пәле-жаладан, ұшықтан сақтайды дейтін де аңыз бар. Жұрт оның бірнеше талын киімдерінің, кітаптарының арасына салып қояды. Лаванда құрт түсірмейді, күйеден сақтайды. Хош иісі де бірнеше жыл кете қоймайды. Лаванда гүлдерінің қауашағынан алынған, лаванданың сығынды майының пайдалану аясы аса кең болғандықтан, жұрт оны “Майлардың төресі” деп атаған. XVIII ғасырдан кейін лаванданың жауһарынан алынған иісті майлар дегдар, жұпарлы болып келетіндіктен “Хош иісті майлардың әулиесі” атанған.Ертедегі гректер хош иісті бұл өсімдікті, сол заманда-ақ танып-біліп, моншаға жуынғанда иісі бұрқырап тұру үшін пайдаланған. “Лаванда” деген латын сөзінің мағынасының өзі “жуу” дегенді білдіреді. Еуропалықтар лавандадан жасалған иісті қапшықтарды киім ілетін сөрелерге қойып, киімге күл, күйе түсуден сақтануға пайдаланған. Ал, гректер лаванданы жөтелді емдеуге қолданған.Лаванданың өндірістік шумақтары аса ұзын. Лаванданың хош иістілігі, дәрілік қасиеті, табиғи күлгін түсі, азықтық қасиеті және гүл көркі осы қасиеттерінің барлығы тал бойына жинақталған. Лаванда Еуропа, АҚШ, Жапония қатарлы елдерде өнім ретінде өндіріліп, адамдардың күнделікті тұрмысының әртүрлі салаларына пайдаланылып келеді. Францияның оңтүстігіндегі Плованс пен Жапонияның хоккайдо аймағының Фурано деген өңірлері әлемдегі лаванданың ең жақсы өсетін жерлері. Шинжяң да дүниежүзі бойынша лаванданың өсуіне қолайлы аз санды өңірлердің бірі. 1965 жылы Шинжяң Франциядан лаванданың 3 түрлі тұқымын әкеліп еккен болатын, 40 жылдан бергі бағып-баптаудың арқасында, Шинжяң Қытайдағы ең ірі, әрі бірден-бір лаванда өсіретін базаға айналды. Шинжяң лавандасы қазіргі кезде әлемдегі 8 ірі маңдай алды өнімнің біріне айналып отыр.Лавандадан денсаулықты сақтайтын өнімдер, иісті материалдар, дәрі-дәрмек жасау салалары бойынша жетілдіру құндылығы аса жоғары. Лаванда гүлінің қауашағынан алынған сығынды майлардың құрамында сірке қышқылды лаванда естері, ароматты комфора спирті, ароматты фитол сияқты заттар, шампо иіс сабын, әтір сияқты күнделікті безену бұйымдарын жасауда кең көлемде пайдаланылады. Хош иісті өнімдер өндірісінің маңызды шикізаты. Лаванданың кептірілген гүлінен жасаған дәрі-дәрмектер адамды тыныштандырады, желді айдайды, несепті жүргізеді, қуат беріп, күшейтеді. Лаванда иммунитеттік жүйені күшейтіп, терінің қалпына келу функциясын жетілдіреді. Күйген, операция жасаған орындарда қалған тыртықтардың жазылуына аса пайдалы. ХХ ғасырдың 90 жылдарынан кейін Шинжяңдағы туризм зкономикасының қарқын алуына байланысты, лаванданың 3 түрлі қасиеті ұштасқан аса үлкен құндылығы адамдардың назарын аудара бастады. Лаванданың жас гүлі, сығынды майларының және кептірілген гүлдерінің базарларда қаны жерге тимей кетті. Лаванда сығынды майларының нарықтағы ең төмен бағасы әр кг-на 700 юан болды. Ішкі өлкелердегі көптеген сауда орындары Шинжяңнан лаванданы сатып алып, олардан жоғары сапалы безенетін өнімдерді туристік кәде-сыйлар мен әйелдер тұтынатын өнімдерді өндіреді.Нарықтағы сұраныстың қажетіне қарай, Шинжяң лавандасының егістік қөлемі де барған сайын кеңейіп келеді. 2005 жылы Шинжяң лауандасының егістік көлемі 21 мың муға жетіп, өнім шамасы 100 т-дан асты. Бұл Қытайдағы лаванданың егістік көлемі мен өнімінің 99 пайызын ұстайды. Лаванда қуаңшылыққа аса төзімді, Шинжяңдағы егістік жерлерді жайылымға ауыстыруға, жел мен құмды тосуға, жаратылыстық ортаны қорғауға аса пайдалы. Шинжяңдағы көптеген диқандар лаванданы байлыққа қол жеткізетін экономикалық дақыл ретінде бағалауда. (1- сурет (а,б,в,г,д)) [3,бет 7]

 

 

        

                          а  б 

 

 

           

                         в г

 

 

                                                                   д

 

1- сурет (а,б,в,г,д) . Лаванда-Lavandula- Лаванда

 

 

1.2 Бұрышты жалбыз- Mentha piperita-мята перечная

    

       Ерінгүлділер тұқымдасына жататын өткір хош иісі бар көпжылдық шөптесін өсімдік. Негізінен оны дәмдеуіш ретінде қолданады. Еуропа мен Азияда өседі, Солтүстік Америка табиғатына бейімделген. Жап-жасыл жапырақтарын шыбық тәріздес етіп тегіс кеседі және ақшыл қызыл лаванда гүлдерінің ұзақ сақталған гүлшоғырымен қоса кептіреді. Бұрышты мятаның майын тәтті пісірімдерге және шайнамалы резеңкелерге (сағыз), тіс пасталарына, дәрі-дәрмектерге хош иіс беру үшін қолданады. Майдың құрамында ұзақ жылдар бойы тыныштандыратын дәрілердің құрамына қосылып келе жатқан ментол болады.

 

 

                                                                а

 

Жалбыз (Mentha) — ерінгүлділер тұқымдасына жататын хош иісті, көп жылдық, кейде бір жылдық шөптесін өсімдік. Негізінен, солтүстік қоңыржай аймақтарда таралған. Қазақстанда суармалы жерлерде, бұлақ, өзен, көл маңында, арық бойында, шалғындықта, тоғайда, таулы аймақта (2000 м биіктікке дейін) өсетін 9 түрі бар. Оның бұйра Жалбыз (Menthacrіspa), бұрыш Жалбыз (Mentha pіperіta) және дөңгелек жапырақты Жалбыз (Mentha rotundіfolіa) түрлері қолдан өсіріледі. Кең тараған маңызды түрінің бірі дала Жалбызы (Mentha arvensіs). Оның биікт. 15 — 60 (110) см. Сабағы тік, бұтақталған, жапырағының жиегі ара тісті үшкір, ирек, қарама-қарсы орналасады. Гүлдері шар тәрізді жалған күлте бас, немесе масақ гүл шоғырына топталған, қос жынысты, кейде дара жынысты болады. Маусым — тамыз айларында гүлдейді. Тұқымы — көп түйірлі жаңғақша. Жалбыздың жапырағында ментол болады. Одан жасалатын дәрілер жүрек, өт жолдарын емдеуде, сондай-ақ, жағымды иіс беретін әрі антисептикалық зат ретінде сұйық дәрілердің, тіс тазалағыш ұнтақтардың құрамына кіреді. Жалбыздың құрамындағы эфир майы парфюмерияда және тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады. Гүлінен ара бал жинайды. Жалбызды өт бөлінуінің бұзылыстарында, өттің және өт жолының қабынуында, сонымен қатар өттегі тас аурулары мен сары ауруда, ісінулерде, асқазан шаншуларында, асқорыту және жүйке жүйесінің жұмысындағы бұзылыстарында, ұйқысыздықта, бас сақинасында, невралгияда, жүйке тырысуында және етеккір кезеңінің бұзылыстарында   қолданады. 
Оны қосымша ретінде салатта, кондитер өндірісінде, сусындар, арақтар мен ликерлар өндірісінде, сонымен қатар хош иістендірілген сірке суын, қуырылған етті және зельц дайындауда қолданады. Ұлыбританияда жалбызды тұздық көптеген тағамдарға қосылатын дәстүрлі қосымша болып табылады. (2- сурет (а,б)) [4,бет 9]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            б

 

2- сурет (а,б). Бұрышты жалбыз- Mentha piperita-мята перечная

1.3 Cасықшөп – Leonurus - пустырник

      Еріндігүлділер тұқымдасына жататын екі не көпжылдық шөптесін өсімдіктер.Еуразияның қоңыржай белдемінде 15 түрі өседі. Қазақстанда Тобыл — Есіл, Балқаш — Алакөл алқабында, Ақмола, Ақтөбе, Қостанай облыстарында, Алтай, Тарбағатай тауларында, Күнгей, Жетісу (Жоңғар), Теріскей Алатауларында кездесетін 4 түрі бар:

• ***** ******** (L. glaucescens)
• ********* ********* (L. turkestan*cus)
• ********* ******** (L. panzer*o*des)
• ******* ******** (L. *ncanus)
• ***** *** *************, **** **************, *** ********, ********** ******** *****.
• ******** 50 * 200 ** **********, ************ *******. 4 ***** ****** **** *****, ***** *****.
• *********** ***** *******, ****** ******. ********** ************* ******* ***** ********.
• ********* *******, ******* ***** ** *****.
• *** ***** ********* ******* ********* **********.
• ****** * ***** ********* ******, ***** * ********** ***** ******.
• ****** * *** ********.
• C********** *********
• ******** (0,009 * 1,97%)
• **** **** (0,04 * 0,15%)
• **** ****** (2,3 * 8,2%)
• * ******** ***.

**********

   C********** ******* ********** ***** ********* **********, ******** ********* *********** (***********), ***** ****** ********* (*************), ***** ****** ****** ********** (*********), ***** ********* **********, *** ****** ************, *** **********, ** ************* *****. ******-**, *********** ******* ****-********* *******, ******* ****** *******. ***** ************* ********** *****, *********, ******* *********, ********* **** ********* ******* ***********. ******* *** *** *******. (3- ***** (*,*)) [5,*** 11]

 

 

.

                        * *

3- ***** (*,*). C******* * Leonurus - *********

1.4 ********** * Ocimum * *******

       ************** *********** ******* *** ****** *** ***** ******** **********. *********** ***, ****** *************, *********, ***** ****-**** ********** ****** 1 **** * ******** **********(O. bas*l*cum) ***. **** ******** 20 * 60 **. **** ***** ********* ****** *** ******. *********** ******** ** ******* ****** *******, ****** ***** **** ****** ******* ******, ******** *****, ******* ******* ***.******* ** ** ***** ****** *****, ********** **************** **** ******. ********* *** ****** (******* ***** *****, *****, ******* ***** 4 ******* ********), ********** * 4. ***** * ***** ********* ******, ***** ******. ****** * ******, ****-***** *****, ***** ******. *** ***** ******* ************ ************ **** ***** *********, ******* ****** *************.********** ******* ***********, ***** *****, ********** ************ ****** ******** **** **** *****, ** ******** ************, ***********. 
*** **********, *********** ****** *******, ****, *******, ***** **********, *********** **** ********** ****** ***** ********. *** ********** ********** ******* **********.

 

 

                                                                       *

********** ******* ***********, ***** *****, ********** ************ ****** ******** **** **** *****, ** ******** ************, *********** **** ****** ******* **********. *** **********, *********** ****** *******, ****, *******, ***** **********, *********** **** ********** ****** ***** ********. *** ********** ********** ******* **********. (4- ***** (*,*,*,*)) [6,*** 12]