Дамудың молекулярлы генетикалық аспектілері

Қарағанды Мемлекеттік  Медициналық Университеті

Молекулярлық биология және медициналық генетика кафедрасы

 

 

 

 

РЕФЕРАТ

 

Тақырыбы:  Дамудың молекулярлы генетикалық аспектілері

Орындаған:Халелова А.Қ

112 топ ЖМФ

Тексерген:Қалиева Г.Т

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2013 жыл

 

 

ЖОСПАР:

І.Кіріспе

 

ІІ.Негізгі бөлім:

 

1.Жыныссыз және жынысты  көбею және олардың түрлері

 

2. Сперматогенез. Овогенез. Гаметогенез.

 

3.Адамның жыныс генетикасы

 

4.Қорытынды

 

5.Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жыныссыз және жынысты көбею және олардың түрлері.

  Көбею - түрдің тіршілігін жалғасуын қамтамасыз ететін физиологиялық үрдіс. Көбею бұл тіршілік сипаттамасымен тығыз байланысты - дискретті. Біртұтас организм дискретті бірліктен тұрады - жасуша. Осы себептен әрбір особь жасушаның көбеюімен қарастырылады.

 

Көбеюдің түрлері

 

 

Жынысты    Бір торшалы                          Коньюгация(инфузория)   Трансдукция(бактерия)   Трансформация                           Копуляция(спорофиктер)    Көп торшалы

Жыныссыз                   Моноцитогенді                (бөліну, спора түзілу)                   Полицитогенді                  (бүршіктену,                  полиэмбриология)

Көбеюдің түрлері

Жыныссыз

Моноцитогенді: шизогония, эндогония, эндогония, Спора түзілу

Спора түзілу: Тізбектеліп бөліну, Спора түзілу, полиэмбриондық

Жынысты

Бір жасушалы, Көп жасушалы

Қарапайым бөліну

Амебаның  бөлінуі

 

 

 

 

 

 

 

Шизогония

Бұл цитокенессіз ядроның  көп реттен бөлінуі. Содан кейін цитоплазма ядроның жанына шоғырланады және бір жасушадан көп аналық 12-14 жасушалар түзіледі. Мысалы:плазмодий.

 

 

 

Споралы өсімдіктер

Көбею циклінде жынысты  ұрпақ гаметофит басым. Антеридий  мен архегонийда гаметофитте қозғалмалы сперматазоид және қозғалмайтын жұмыртқа жасушасы дамиды.

 

Бүршіктену 

Аналық дарада ядросы немесе нуклеиды бар төмпешік түзіледі. Бүршік аналық дараның мөлшеріне  жеткенше өседі, содан кейін бөлшектеніп  жеке өмір сүре бастайды. Мысалы: ашытқылар, саңырауқұлақтар, инфузориялар және гидралар.

Фрагментация

Бауырымен жорғалаушыларда  бұлшықеттерінің кенеттен жиырылуы арқылы омыртқалар аралығынан құйрық үзілгенде қан ақпайды. Мерзімді уақытта құйрық қайтадан қалпына келеді. Жоғалған бөліктің қайтадан қалпына келуін регенерация дейміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

Бір жасушалы және көп жасушалы организмдер

Коньюгация уақытында  донор-реципиентке өзінің генетикалық  материалын плазмалық көпір көмегімен жартылай бере алады.

 

Жыныс жасушалары

Гаметалар-хромосомалар жиынтығы болып келетін жыныс жасушалары. Олардың екі түрі: аналық және аталық гаметалар болады. Аналық және аталық гаметалардың қосылуы нәтижесінен зигота түзіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жынысты  көбею

Процесіне ата-ана бірдей қатысады. Жынысты көбеюде ата-анадан ұрпаққа  тұқымқуалау қасиеттері беріледі. Аталынған  көбею түрі бір жасушалы және көп  жасушалы организмдерге жынысты  көбею болып екі топқа бөлінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Партеногенез

Жыныссыз көбею

Қарапайым бөліну

Митоз арқылы бөлінудің  нәтижесінде ата тегімен бірдей ұрпақ пайда болады. Бұл қарапайымдыларға тән.

Спора түзілу

Көптеген өсімдіктер, саңырауқұлақтар және кейбір қарапайымдылардың тіршіліктерінің  белгілі бір сатысында спора түзіледі. Тығыз қабықшамен қапталған, жасушаларды қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларында қорғайтын жасушалар споралар деп аталады.

Вегетативті көбею

Көптеген өсімдіктерге тән жыныссыз көбеюдің түрі. Мұндай көбею кезінде организмнің бір топ  жасушалары бөлініп жаңа организм түзеді, генетикалық материалдары бірдей организмдер түзіледі. Тірі ағзалардың түріне байланысты вегетативті көбеюге арналған әртүрлі мүшелер мен өсінділер пайда болуы мүмкін.

Бүршіктену

Кейбір саңырауқұлақтар  мен жануарларға тән. Олардың  денелерінде бүршік өсіп шығады, сосын  ол бөлініп жаңа организмге бастама  береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Сперматогенез,овогенез,гаметогенез- адам организымында болатын негізгі процестер. Осы процесстерді зерттей отырып адамның эмбрионалды дамуын түсінеміз.

    

 

 

Гаметогенез

Гаметогенез- ( « гамета »-жыныс клеткасы,   «генезис» тегі)- деп жыныс клеткаларының даму және қалыптасу процесін айтады. Осы клеткалардың бірнеше рет бөлінуінің нәтижесінде сомалық және ұрық клеткалары шығады. Соңғылардың қайталап бөлінүі арқылы бірнеше жыныс клеткалары түзіледі.

Гаметалар түзілетін  диплоидты жасушаларды сперматогониялар мен овогониялар деп атайды.

Гаметогенез этаптары:

Көбею кезеңінде жасушалар  митоздық бөліну реттілігін жүзеге асырады, нәтижесінде, олардың саны айтарлықтай  өседі.

Өсу кезеңінде жасушалардың көлемі ұлғаяды және аталық пен аналық жыныс жасушалары 1-реттік сперматоциттер мен овоциттерге айналады.

Жыныстық пісіп-жетілуде кезектесіп жүретін бөлінудің маңызды 2 түрі бар: редукциялық (мейоздың бірінші бөлінуінде хромосома саны екі есе азаяды) және эквациялық (мейоздың екінші бөлінуі жыныс жасушаларының пайда болуымен аяқталады).

 

 

Овогенез 

 

Овогенез -(грекше «оон»- жұмыртқа)- аналық жыныс жысушалары-

ның қалыптасу процессі, жұмыртқа жасушаның түзілуімен аяқталады.

Овогенез спермотогенез  сияқты: көбею,өсу, жетілу процесстерінен түрады.

Овогенез кезеңдері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Көбею кезеңі- гоноциттар овогониларға айналады. Овогонилар көбею кезеңін іске асырады. Бұл кезең тек аналық организмның эмбрионолды даму кезінде болады. Овогонилардың бөлінуі миотикалық жолмен жүреді.

Өсу кезеңі:Бұл кезеңде жыныс жасушаларын

овоциттер деп атайды.Митоздық бөліну

қасиетін жоғалтып мейоздың профаза I

кезеңіне өтеді. Өсу  кезеңі екі бөліктен

тұрады:

1-Кіші өсу кезеңі    (превителлогенез )

2-Үлкен өсу кезеңі   (вителлогенез )

Жетілу кезеңі: Овоциттін жетілу бұл жалғасқан мейоздық

екіге бөліну процесі.

 

 

 

 

 

 

СПЕРМАТОГЕНЕЗ

Сперматогенез-( грекше «сперматос»- ұрық , «генезис»- туу, пайда болу)- аталық жыныс жасушаларының дамуы. Бұл  процес 4 сатылы кезеңнен тұрады. Олар:Көбею, өсу, пісіп жетілу, түрлену.

 

 

 

 

 

Адамның жыныс  генетикасы

  Медициналық генетика адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын ауруларды, оларға диагноз қоюдың және емдеудің жолдарын зерттейді. Бүкіл дүниежүзілік статистика бойынша дүниеге келіп жатқан сәбилердің шамамен 7-8%-ы түрлі тұқым қуалайтын аурулармен ауырады. Сондықтан сол ауруларды жан-жақты зерттеу, олардан алдын ала сақтандыру және емдеу жалпы адам генетикасының, соның ішінде, медициналық генетиканың негізгі проблемасы болып табылады.

  Келесі маңызды бір мәселе - адамда тұқым қуалайтын өзгерісті қандай факторлардың тудыратынын және адамзатты көптеген ауыр зардаптардан құтқару үшін оларға шара қолданудың жолдарын зерттеу. Медициналық генетиканың негізінде хромосомалардың өзгеруіне байланысты болатын бірнеше тұқым қуалайтын аурулар анықталды. Олар хромосомалық арулар деп аталады. Ондай ауруларға Клайнфельтер, Шершевский-Тернер, Даун аурулары және т.б. жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Табиғатта кездесетін көптеген тірі организмдердің арасындағы аталықтары мен аналықтарының ара қатынасы шамамен тең, яғни 1:1 қатынасындай болады. Бұл 100 аналыққа 100 аталық сәйкес келеді деген сөз. Осы құбылыстың генетикалық негізі жыныстардың біреуінің гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына байланысты. Мендель тәжірибелеріндегі талдай будандастырудың нәтижелерімен сәйкес келеді:                         P                      Aa        x          aa                          Г                     Аа                    а                            Ғ1                    1Аа      :           1аа Жүргізілген цитогенетикалық зерттеулердің нәтижесі жануарлар мен өсімдіктердің көпшілігінде аталық және аналық организмдердің хромосома жиынтығындағы бір жұп хромосоманың өзгелерінен ерекше болатындығы белгілі.

 

 

Жынысты анықтаудың генетикалық механизмі. Табиғатта кездесетін көптеген тірі организмдердің арасындағы аталықтары мен аналықтарының ара қатынасы шамамен тең, яғни 1:1 қатынасындай болады. Бұл 100 аналыққа 100 аталық сәйкес келеді деген сөз. Осы құбылыстың генетикалық негізі жыныстардың біреуінің гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына байланысты. Бұл Мендель тәжірибелеріндегі талдай будандастырудың нәтижелерімен сәйкес келеді.

 

Адам генетикасының  ерекшелігі:

   Адамның генетикалық  объект ретіндегі ерекшелігі - оның  генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір қайшылық - адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық, нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды:

  Организмнің көбеюі дегеніміз-жеке санының артуы, өзінен кейін ұрпақ қалдырып, түрдің сақталуын әрі табиғатта таралуын қамтамасыз ету қасиеті болып табылады. Жыныс жасушаларының қатысуынсыз жүреді, ұрпақтың ата тегімен генетикалық ақпарат, морфологиялық, анатомиялық және физиологиялық жағынан бірдей болуымен сипатталады, оның негізінде митоз процесі жатыр.

   Гаметогенез,сперматогенез,овогенез - Бұл процесстерді зерттеу адамның дамубарысын көреміз. Кейбіраурулардын шығу тегі мен жаңа емдеу

жолдарын табуға болады.  

  Жыныс - организмнің белгілері мен қасиеттерінің ерекше жиынтығы. Жыныс, организмнің кез келген басқа белгілері сияқты генетикалық жолмен анықталып, тұқым қуалайды. Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі - оның генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Адамның жыныс генетикасын зерттеуде біз осы ауруларды болдырмау шараларын қарастырамыз. Қоғам денсаулығы үшін генетикалық заңдылықтарды кең көлемді оқып үйрену, әрбір адамның генетикалық ерекшеліктерін ескеріп аурулардың алдын алу, болдырмау мәселелерін шешуде әр болашақ дәрігерлердің табыстарға жететініне сенімдімін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

 

 

• Эмбриология негіздеріТ.Ж Умбетов, Т.Ж Бірімов,/ Ақтөбе,1996.

Голиченков ВА, Иванов ЕА, Никерясова ЕН Эмбриология. - Москва: Издательский центр "Академия", 2004.

• Молекулалық биология және генетика” Сәтбай Әбилаев
• “Медициналық биология және генетика” С.А. Әбилаев., Е.Ө. Қуандықов
• “Жалпы генетика” С.Ж.Стамбеков
• Қазымбет П.К., Аманжолова Л.Л., Нуртаева Қ. “Медициналық биология” Алматы
• Мушкамбаров Н.Н. Кузнецов С.Л. Молекулярная биология
• Эмбриология негіздеріТ.Ж Умбетов, Т.Ж Бірімов,/ Ақтөбе,1996.
• Голиченков ВА, Иванов ЕА, Никерясова ЕН Эмбриология. - Москва: Издательский центр "Академия", 2004.