Басқару ісінің маманы

АҢЫЗ ӘҢГІМЕЛЕР

ІАңыз дегеніміз — мифологиялык геройлар мен тарихи адамдар жайында айтылатын әңгімелер ("Қазақ эпосы және ті/ркология").

Қазақ халқының окиғасьн шындық өмірден альп, ауызша шығарған кәркем шығармаларының бір саласы — аңыз өңгімелер. Аңыз-әңгімелер тарихта болған белгілі бір адамдардың атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Мұндай адамдардың ел үшін еткен еңбегі, камқорлығы, халык намысын қорғауы, сол жолда жасаған игілікті іс-әрекет- тері ел аузында аңыз-әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпақка жеткен. Аңыз әңгімелерде халықтың коспасы болғаны- мен, негізгі ой түйіні барлық жерде бірдей сақталады. Олардың өміріне байланысты өңгімелерде ертегілердегідей өсіре қиялдау көп кездеспейді. Уақиға желісі күнделікті өмірде кездесетін қарапайым сюжетке құрылады.

Қазақ аңыздарындағы Асанқайғы, Жиренше  шешен, Алдаркөсе, Қожанасыр, Қорқыт, т.б. — бөрі де карапайым адамдар ретінде  суреттеледі.

Кейбір аңыз-өңгімелердің басты  кейіпкері көрші елдерге де ортақ  болып келеді. Мысалы, Қожанасыр  — казақ, қырғыз, өзбек ауыз өдебиетінде ортақ кейіпкер. Ол көрші елдердің ежелгі мөдени байланысының куөсі.

Аңыз-өңгімелерде көбінесе сараңдық пен сақилықты, жалқаулық пен  қиқарлықты өткір сатирамен ажуалап, сынау аркылы жастарды жаман өдет, жат мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгіме- лерінде (аңызда) оғаш қылығы, аңғал мінезі ажуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізгі түйін үлкен төлім-төрбие толқыны екені анық байқалады; оқушы оқып, күле отырып шындықты түсінеді.

Осындай халық арасына кең тараған  күлкілі өңгіме- лердің бір тобы Алдаркесе атына байланысты туған.

Көсе образы — қарапайым халықтың күлкіні сараң байларға, оның өкілдеріне қарсы жұмсау, оларды келеке- мазақ ету тілегінен туған образ. Мұны біз "Алдаркесе мен Алаша хан", "Алдаркөсе мен Шықбермес Шығай- бай", "Алдаркөсе мен саудагер", т.б. аңыз-өңгімелерден көреміз. Осы аттары аталған хан, бай, саудагерлерді Алдаркөсе өзінің тапқырлығымен ақыл-айласының арқа- сында алдап соғады, ел алдында мазақ, күлкі етеді.

Халық аузынднгы мәтелге айналған "Жұмыртқадан жүн қырыққан", "Өзі тойса да, көзі тоймайтын", "Кесіп

алса, кан шьщпайтын" Шыкбермее Шығайбай — сараң- дықтың жиынтығы. Шығайбайдың әдеті мен ісінен сараң- дык, дүниекорлық, өзімшілдік айкын көрінеді. Оның осы мінезін жек көрген халык капияда жол, капылыста сөз табатын, айла-амалы мол Алдаркөсені жіберіп, Шығай- байды бірнеше рет жер қаптырады.

"Үрының өйелі өзіне лайық"  дегендей, оның төрбие- сіндегі үй  іші —өйелі, қызы Шығайбайдың  озі төріздес пиғылы тар, сараң  жандар. Көсе үйге кіріп келгенде, әйелі илеп отырған нанды, қызы үйтуге өзірлеп отырған қазды жасыра қояды.

Бүл әрекеттер Шығайбайдың образын  толыктыра түседі. Сарандық пен дүниеқорлыққа  жаны қас Алдаркөсе табан астында  сөз тапқыштығымен өзінің жаңа ғана коргендерін әңгімеге қосып, келе жатып үлкен сары бас жылан кергенін, оны олтіргенін түспалдап айтып береді. "Осы айтқандарым отірік болса, байеке, сіздің астыңыз- дағы қазыдай тілінейін, бәйбішенің нанындай иленейін, қызыңның астындағы қаздай жүлынайын", — деп, аяк астында оларды масқара етеді. Алдаркосе ақыры байдың қызы Бізбикені алдап алып кетумен оқиға аяқталады.

Ал "Алдаркөсенің шайтанды алдауы" деген әңгіменің сюжеті, қүрылысы басқаша болып келеді. Халық үғы- мында шайтанды ешкім алдай алмайтын болса, бүл әңгімеде Алдаркөсе озінің кульнымен шайтанды да алдап кетеді. Оның өтірік өліп-тірілуі, шайтанға казы алдыруы, үлкендігін бүлдап, шайтанның мойнына мініп, камшымен сабауы, шайтандар қорқатын тікен арасына тығылып, ала қаптағы алтынды алып қүтылып кетуі арқылы "адам айласы шайтанды да жеңеді" деген идеяны білдіреді.

Алдаркөсе туралы аңыздардың қай-қайсысы  болмасын оны тапқырлықтың өкілі  етіп жөне ол қандай іс-әрекет жасаса да жазғырмай, сүйікті етіп керсетуі, Алдардың ел санасынан үнамды кейіпкер түрінде  түрақты орын алғандығын аңғартады.