Арақ ішіп, темекі шеккен, денсаулығының түбіне жеткен.

Арақ ішіп, темекі шеккен, 
Денсаулығының түбіне жеткен.

            Салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін зиянды әдеттерден бас тарту қажет. Зиянды әдеттерге темекі, алкоголь (ішімдік), есірткі және уытты заттар жатады. Бұл заттарды ұзақ уақыт, ал кейде тіпті аз ғана уақыт пайдаланғанда организмде психикалық және тәндік тәуелділік дамиды. Зиянды заттарға әуестенудің барлық түрі ақырында ауыр науқасқа шалдықтырады. Бұл аурулар ұзақ әрі арнайы емдеуді қажет етеді. Адам зиянды заттарды пайдаланудан сақтану үшін олардың кейінгі зардаптарын білу керек. Зиянды әдеттермен күресу осы құбылыстың себептері белгілі болған жағдайда ғана табысты болады. 
Темекі тарту, яғни, никотинизм – зиянды әдет және нашақорлықтың бір түрі.

            Статистикалық мәліметтер бойынша планетада ересектердің 40 пайызы темекі тартады. Оның ішінде 60 пайызы ер азаматтар, 20 пайызы әйелдер екен.

            Темекі түтіні адам организмі үшін зиянды және улы заттардың жиындысы болып табылады. Олардың ең бастылары – никотин, синиль қышқылы, көмір қышқылы, сірке қышқылы, азот, эфир майы және өкпе рагіне душар ететін әртүрлі радиобелсенді элементтер болып табылады. Олардың ішіндегі ең улысы – никотин. Адам ағзасы үшін бар болғаны бір-ақ тамшы /ол 10-12 тал сигаретте болады екен/ никотин уы жеткілікті көрінеді.

            Темекі тартатын адамда никотиннің ықпалынан асқазан қышқылдығы төмендейді. Қан қысымы артады. Орталық жүйке жүйесі мен жүректің қызметі бұзылады. Елу жасқа дейін темекі тартатын әйелдерде миокард инфаркті темекі тартпайтындарға қарағанда 20-есеге жиірек кездеседі екен. Бронхитпен ауырушылардың 75 пайызы темекі тартушылар болып табылады.

Темекі ішкі мүшелер қызметін бұзып, ауруға душар етумен қатар, адамның сыртқы келбетін де бұзады. Түтіннен шыққан зиянды улы заттар беттегі майда қан тамырларын зақымдап, бет терісі ауруларына душар етеді.

Жыл сайын жер бетінде темекіден 3 миллион адам, яғни темекінің улы әсерінен әрбір 13 секунд сайын бір адам өледі екен.

Жастай шылымға үйренген жастар ұмытшақ келеді. Оқу үлгерімі нашарлайды, тіпті ақыл-ойы кемиді.

Темекі шегушілік студент жастардың арасында жиі кездесетін болып жүр. Әсіресе, қыз-балалардың темекі шеккені көңіл алаңдатарлық нәрсе.

Темекі шегу тұрмыс құрған болашақ аналарға өте зиян. Олардың шеккен әрбір тал темекісі бойындағы нәрестенің денесіне сіңетін улы заттардың мөлшерін 10 пайызға көбейтіп, нәрестеге қажетті оттегінің мөлшерін 10 пайызға кемітеді екен.

Сондықтан жас кезден денсаулықты сақтап, темекіге әуестенбей, темекі шегушілерден бойды аулақ ұстап жүрген дұрыс.

Валеология — салауатты өмір сүру салты 
Салауатты өмірсүрусалтыдегеніміз—биоәлеуметтіккатегория. Салауаттыөмір сүрусалтыинтегративтітүрдеқалыптасады. Сондай-ақ, адамдардыңіс-әрекеттерінебайланыстыболады. 
 
Салауатты өмірсүрусалтышаруашылық, күнделікүйтұрмысы, материалдықжәнеруханиформаларынқанағаттандыруүшін, қоғамдықұжымдардаөзін-өзіұстайбілуі, қоғамдықтәртіппенсанасу, артықсөзайтпау, орынсызсаясатпенайналыспау, кез-келгенадамдардыжамандамау, біреуді-біреугешағыстырмау, өзінақылдыдепесептеп, басқалардыақымақретіндекөрут.б. аулақболу. Соныменөмірсүрусалтыдегеніміз–тұлға мен қоғамдеңгейініңпрогресстідамуыныңкөрсеткішініңкатегориясы. 
Салауатты өмірсүрусалтыныңжоғарынемесетөмендеңгейдеболуыәлеуметтік-экономикалықжағдайларғабайланыстыболады. Адамиыңпсихикасына, денсаулығына, ағзаныңфункционалдыбиологиялыққасиеттеріне де байланысты болады. 
Адлмдардыңбиологиялықерекшеліктерінесәйкессалауаттыөмірсүрусалтыбіркелкіболмайды. Болукерекдепайтудадұрысемес. Әрадамөзінетәнкалыптасқанөмірсалтымснтіршілікетеді. Олұрпақтанұрпаққа«ген»арқылыберіліп отыруы мүмкін. Міне, осығанбайланысты«салауаттыөмірсүрусалтының»үшкатегориясыболады: 
1) Салауатты өмірсүрудеңгейі: 
2) салауатты өмірсүрудіңсапасы; 
3) салауатты өмірсүрудіңстилі. 
Салауатты өмірсурудеңгейідегеніміз–экономикалықкатегория. Адамдардыңматериалдықжәнеморальдық-руханиқажеттілігітолығменқамтамасызетілуі. 
Салауатты өмірсүрудінсапасыдсгеніміз–әлеуметтіккатегория–үй-ішікызметістейтінорындары (оқуорындары, мектептер) нешетүрліадамденсаулығыықамтамасызететін комфортты мебельдер мен лабораториялықжабдықтарменқамтамасызетілуі. 
Салауатты өмірсүрудіңстилідегеніміз–әлеуметтік-психоло-гиялықкатегория—адамныңқоғамдықорындарда (мектептерде) өзін-өзіұстапжәнекөрсетебілуі. Белгілібірқалыптасқанстандартты ұстап, өмірсүру». 
Салауатты өмірсүрудеңгейіменсалауаттыөмірсүрусапасыэквипотенциалдыболыпкеледі. Сондықтандаадамденсаулығыныңжақсыжөнежаманболуысалауаттыөмірсүрустилінебайланыстыболады. Алсалауаттыөмірсүрустилітарихижәне ұлттықдағды, дәстүрлсрарқылықалыптасады. Сондай-ақтүлғаныңбейімділігінебайланыстыболады. 
Адамныңжүріс-тұрысыоныңтіршіліккеқажеттізаттарынпайдалануғақарайдамиды. Адамөзініңжекебасыныңерекшелігінесәйкесөмірсүреді. Белгілібірұжымдарғақалыптасып, солұжыммүшесіболыпсіңіпкетеді. Қызмететкенұжыммүшелсріменбіргеөсіп, бітеқайнасыпкетедіАдамбір-бірінекөмеккекеледі. Адамныңбасынатүскенауыржағдайларменбеліседі. Адамныңжүріс-тұрысыбіркелкіемес. Олтәрбиегебайланыстыболады. Тәрбиеліүйлердіңбалаларысүйкімдітәртіптікеледі. Үлкендіаға, кішініінідеперекшекөзгетүсіптұрады. Жақсытәрбиекөргенбалалардыпедагогтарбірдентаникетеді. Алтәрбиеніазкөргенбалалардыбірденажыратуғаболады. Тәжірибелімұғалім, адам оларды бірден байқапотырады. Жалпықазақелінежелденсалауаттыөмірсүрудіңсалтыныңсимволыдепесептеугеболады. «Ұяданекөрсең, ұшқандасоныілесің»депегдеадамдарөзініңұрпақтарынаүйретіпотырады. өмірсүрусалтыменденсаулықтыңара-қатынасына- салауатты өмірсүрусалтытуындайды. Салауаттыөмірсүрувалеологияғылымыныңнегізіболыпесептелінеді. Салауаттыөмірсүрусалтыадамныңпрофессионалдыіс-әрекетінің, қоғамдыққызметімснкүндсліктітіршілікетуфункцияларымендамыпотырады. Бұларденсаулықтыңқалыптасуынажәнеоныңсақталуына, мықтыболыпбекінуінежәрдемдессді. Осыданкеліпқоғамдықденсаулыққалыптасады. Жалпыалғандаадамденсаулығыбіріншіорындаболуықажет. Бірақжасжеткіншектерөздерініңденсаулығынаоншамәнбермейді. Олжастықөмірдіңбелгісі, тәрбиежұмыстарыныңәлсіздігі. Сондықтандабалалардыжаскезіненбастапденсаулығынсактайбілугетәрбиелеудіңқажеттілігітуындайды. «Баланыжастан…»тәрбиелеукерекдейдіқазақ. Өміртәжірибесіненжинақталғанқағидаекеніөзінен-өзібелгілі. Осыдан келіп денсаулықзорбайлықдегенұғымқалыптсады. 
Жер шары халықтарынаәлеумсттік-гигиеналықзерттеужүргізунәтижесіндежинақталғанорсанкөпқұжаттардыталдайкеліп, дуниежүзілікдснсаулықсақтауұйымы (ДДСУ), (ВОЗ). Мынатөмендегідейтұжырым жасады. «Жер шарыныңхалықтарыныңденсаулықтарының сақталуының 49-53% адамдардыңсалауаттыөмірсүрусалтынабайланыстыекенінанықтады. Бірсөзбенайтқандаадамдардыңөзденсаулығынадегенкөзқарасынабайланысты, ал 17-20% әлемдікэкологиялықфакторларғабайланысты, әдетгеәлемдікэкологиялықфакторүнеміөзгеріпотыратынтабиғиқүбылыс, онымөлшердеңтысөзгертетінадамдардыңөздері (антропогендікфактор). Әсіресс, тәрбиесіментүсінігіазадамдартабигиэкологаяныүнемібұзыпжіберіпотырады. Ал 18-22% тұқымқуалайтынссбептергебайланысты (оныгенетиптіксебепдепғалымдаресептейді), 8-10% денсаулықсақтауорындарыныңқызметістеуінебайланыстыдепқорытындыжасалған. 
Қорыта айтқанда, салауаттыөмірсүрусалтыкөпфакторларға (экономикалық, әлеуметтік, адамныңжекебасыныңтәрбиесіменбіліміне) байланыстыекенітолығыменанықталды. 
Салауатты өмірсүрусалтыныңнегізібиологиялықжәнеәлеуметтікпринциптері. 
1. Биологиялықпринциптергежататындар: 
а) салауатты өмірсүрусалтыадамдардыңжасерекшелігі; 
б) салауатты өмірсүрусалтыэнергетикалықпринциптері; 
в) салауатты өмірсүрусалтыэстетикалыққызметке; 
г) салауатты өмірсүрусалтыритмикалықүрдістер; 
д) салауатты өмірсүрусатгыденсаулықтыарттыруғабайланыстыболукерек. 
2. Әлеуметтікпринциптергежататындар: 
а) салауатты өмірсүрусалтыжәнеэстетикалыққызмет; 
ә) санауатты өмірсүрудіңруханитүрдежеткіліктілігі; 
б) салауатты өмірсүрусалтыеріктігіндамыту; 
в) салауатты өмірсүрудеадамның«үшіншіжағдайда»болмауынқамтамасыз сту; 
г) өзін-өзітежеуінебайланыстыболуы. 
Осы жоғарыдакөрсетілгенпринциптердііскеасыруоңайшаруаемес. Өйткені, бұлпринциптербір-бірінеқарама-қарсыкеледі. Әрқашандакөңіддегідейболыпшықпайды. Жақсынәтижебермейді. Жасыратыныжоқ, біздіңегемендіеліміздеденсаулықсақтаумәселссінеайтарлықтайкоңілбөлініпотырғанжоқ. Халықтынешетүрліаурулармеңдепкетті. Кейінгіжылдарыжан-дүниелідерттерадамдарарасынакөптептарапкеткен. Қанттыдиабетауруыекіадамныңбіріненкездесебереді. Әрбірмыңбалатуса, олардың 40-ы кемтар болып туатынын медикгер айтып жүр. Оғанбірмысал.