Терроршыл тұлға психологиясы

Қазақстан Республикасының  Білім және Ғылым Министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Философия және саясаттану факультеті

Жалпы және этникалық  психология кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

Реферат

 

Тақырыбы: Терроршыл тұлға психологиясы (отработка жұмыс)

 

 

 

 

Орындаған: психология 4 курс

Туреханова А.Т.

Тексерген: Сейтнур Ж.С.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2013 ж

Жоспары:

• Терроршыл тұлға психологиясы
• Рощин С.К. бойынша терроист тұлғасының психологиялық моделі
• Д.В.Ольшанский бойынша терроршыл тұлғаның негізгі қасиеттері
• «Зомби синдромы», «Миссионерлік» және «Рэмбо синдромдары» туралы
• А.Красильников бойынша террористердің әлеуметтік сипаттары
• И.В.Коновалов бойынша террорист-смертниктердің психологиясының түрлері
• Американдық арнайы қызмет мамандары жасаған саяси террористің өзіндік портреті
• Қорытынды
• Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Терроршыл тұлға  психологиясы

Ұйымдастырылған күш көрсетудің мәселесі (терроризм) – көп аспектілі. Әлеуметтік, саясаттық, құқықтық, экономикалық аспектімен қатар, психологиялық аспектіні де айрықша бөліп көрсету керек, бұл психологиялық аспект жан-жақты қарастыру мен зерттеуді талап етеді. Шетелдік және отандық мамандармен жүргізілген зерттеулер терроршыл тұлғаның негізгі қырларын (черты) бөліп көрсетті.

Ең алдымен бұлар өздерін  кәсіби немесе саясат сферасында таныта алмағандар, бірақ билікке ұмтылатын және де толымсыздық кешенге (комплекс неполноценности) ие адамдар, сонымен қатар, өзін басқалардан артық және бөлекпін деп сендіретін идеяға ие, қоршаған адамдарға өз билігін жүргізуге талпынатын, терактты жүргізу барысында «әділдік» үшін күресетін батыл, қайырымды (благородный), қатігез, бесскомпромиссный күресуші болып табылады.  Күш көрсетуді қолдануға байланысты іс-әрекетінің ерекшілігі болып тәуекелдің мәндік бөлігін анықтайтын жоғарғы эмоционалды қысым табылады. Мұнда террористік актті жүргізу үлкен психологиялық мазмұнға ие. Нередко теракт является своеобразным способом снятия напряжения, нервной разрядкой. Терроризм – бұл әрдайым қоғамға қарсы тұрумен сипатталады. Оның негізінде құнды адами өмір жатыр. Сондықтан да негізгі психологиялық ерекшелігі ретінде демонстративтілікті айтсақ болады. Көптеген террористерде жанама агрессияның жоғарғы деңгейдегі тұлғалық бұзылыстарды анықтап жатыр; террористік актті жүзеге асырудың механизмі, ереже бойынша, өзіне аффектогенді мотивацияны, психопатиялық самоактуализацияны қосады және де мына схема бойынша дамиды: қоғаммен байланысты жоғалту (утрата связей с обществом) – қоғамға оппозиция жариялау – фрустрация – лидерлікті қалау – отвергать еткені үшін қоғамға деген кек.

Террорист тұлғасы истериялық және эксплозивті (эксплозивных) қырлармен, невротизм мен фрустрацияның жоғарғы деңгейімен сипатталады. Балалық және де жасөспірім шақта, Л.М.Семенюктің (2003) айтуынша, террористер притязаниелердің жоғарғы деңгейін, өте биік самооценканы, қиялдауға бейімділікпен (склонный) ерекшеленген, қоршаған адамдарды айыптауға қатысты анық көрінетін позицияға ие болған, ереже бойынша, олар құрдастарының арасында ығыстырылып, араласпағандар.

Рощин С.К. терроист тұлғасының үш психологиялық моделін көрсеткен  болатын. Біріншісі – өзінің наным-сенімін  (діни, идеологиялық, саясаттық) басқарылатын адам және де өзінің әрекеттерін, нақты нәтижелерге тәуелсіз, қоғам үшін маңызды, пайдалы деп санайды. Бұл – санасы қандай да бір доктринамен тарылған және оның эмоционалды жағы соларға тәуелді адам. Сондықтан да ол кез келген нәрсені орындауға дайын әрі қабілетті болып келеді. Саясаттың тілінде айтсақ ол – фанатик, ал психология бойынша – психопат. Психопат ұлы әрі қайырымды істер жасауы мүмкін, егер де оның ұытылыстары мен мақсаттары қоғаммен сәйкес келсе, бірақ оның жамандық жасауы да ғажап емес, егер оның әрекеттерінің мотивтері объективті түрде антиқоғамдық сипатқа ие болса.

Екінші модельдің негізінде  әлем ғылымы ұсынған адамның агрессивтілігінің теориясының бірі – фрустрацияның бихевиористік теориясы жатыр, яғни, Доллар-Миллердікі. Осы модельге сәйкес, фрустрация сезімі онда агрессивті әрекеттерге тенденцияны сөзсіз жеңе бастайды. Сана бұл жағдайда әрекеттерді жүзеге асыруда құрал ретінде қызмет атқару мүмкін, яғни, қандай да бір жағдайда ақталу мақсатында.

Үшінші модель ретінде  тұлғаның психо немесе әлеуметтік даму жағдайын алсақ болады, олар баланың  отбасында адекватты емес қатынастармен  байланысты. Ата – аналардың балаларына деген қатыгездік танытуы, оның әлеуметтік изоляциясы, мейірімді қатынастардың тапшылығы – анитиқоғамдық икемділікке және қатыгез тұлғаның қалыптасуына әкелуі мүмкін. Нақты жағдайларда осындай психологиялық ауытқушылықтарға ие адамдар террористік ұйымның құралы болуы мүмкін. Н.Пуховскийдің пікірінше, террористің психопатологиясы эпилиптидтік психопатиямен байланысты деген.

Д.В.Ольшанскийдің айтуынша, терроршыл тұлғаның негізгі қасиеттері ретінде мыналар жатады: 1) өз ісіне және өзінің ұйымына деген адалдық; 2) өзін-өзі құрбан етуге дайындығы; 3) шыдамдылық, тәртіптілік; 4) «конспиративтілік»; 5) повиновение; 6) коллективизм – өзінің ұйымының барлық мүшесімен жақсы қарым-қатынаста болу;

Автор зорлықшының үш негізгі нұсқасын бөліп көрсетті. Олар: «Зомби синдромы» - әрдайым сверхбоеготовность күйінде, өз кезегінде «синдром бойца», әрқашан өзін-өзі сендіруге және де өзінің күйін растауға мұқтаж. Ол террорист-орындаушы мен төменгі дәрежедегі боевикке ұқсас. «Миссионерлік» - «Рэмбо синдромының» негізгі психологиялық стержіні. «Рэмбо» «қараптан - қарап» өлтіре алмайды (бірақ өлтіру қабілеті болса да) – ол бұны бір жоғарғы күш үшін ғана атқауы тиіс, яғни, сол үшін ғана орындайды. Сондықтан да, оған әр уақытта да қиын және де тәуекелді «миссияларды» іздеуге тура келеді. «Камикадзе синдромының» негізгі психологиялық характеристикасы ретінде ең алдымен өзінің өмірін құрбан етуге экстремалды дайындығы жатады. Өлімге деген қорқынышы – оның өмірге деген көзқарасының өзгеруіне тәуелді. Егер де өмірді өзінің жеке нәрсесі ретінде қараудан бас тартса, онда өзінің өмірімен қоштасу оған оңайға соғып, өлім туралы үрейден арылады.

Террористердің ішінде әйел адамдардың алатын орны да ерекше. Әйелдер  еркек – террористерге қарағанда  біршама құрметке ие, чем басқа қоғамдық орта мен басқа жағдайларға қарағанда. Бірақ, агрессивті әйелдер ер адамдарға қарағанда ауыр қылмыс барысында олар непредсказуемые болып келеді. Бұл әйелдер террористік ұйымға кіргеннен бастап балалары мен ата-аналарын тастап, өізінің бұрынғы өмірімен қоштасып, барлық байланысын үзіп, жаңа террористік отбасыда бұрынғы өмірінде жетіспеген махаббат, жылулық, қамқорлықты табады. Мұндай әйел үшін террористік топтан қол үзу – ол қандай да бір идеяның жойылуы ғана емес (не просто крушение какой-то идеи), ол бұрын өмір сүрген әлемінен толығымен бас тарту болып саналады. Сол әлемін сақтап қалу үшін әйел адамдар ер адамдарға қарағанда анағұрлым қатігездікке бара алады. 

А.Красильников террористердің әлеуметтік сипаттарын зерттей келе, мынадай қызықты қорытындыларға келді:

1) террористердің көбісінде  тұрақты табыс көзі жоқ, терраристік акт кезіндегі немесе сонымен байланысты болғанда түскен қаражаттан басқа;

2) террористерді басқарушы адамдардың көбісі үш негізгі жас ерекшелік топқа жатады: 25 пен 29 жас, 29 бен 40 жас, 40 жас және одан жоғары; террористік актті орындаушыларды және қатардағы қатысушыларды де үш жас ерекшелік топқа жіктеуге болады: 18 жасқа жейінгі, 18 бен 25 жас аралығы, 25 жас және одан жоғары;

3) лидер – террористердің ішінде бұрын сотталғандар бар, көбісі негізі қасақана немесе бандитизм жасап сотталғандар және де зорлау қылмыстарын жасағандар;

4) қатардағы террористердің  ішінде барлығы да кәсіби террористер  емес, олар бұрынғы жасаған қылмыстарын  ары қарай жалғастыру мақсатында  террористік топқа, ұйымға кіруі  мүмкін;

Криминолого-психологиялық  бағыттың мамандырының көзқарасы бойынша  терроршыл тұлғаның бірнеше негізгі  характеристикаларын бөлуге болады:

1. Экстернализацияға деген тенденция – жеке мәселелердің қайнар көздерін іздеу;
2. Әрдайым қорғанысқа деген дайындық;
3. Паранойдтылық – қоршаған орта адамдарынан әрдайым қауіп күту, қауіптенуге және оған агрессиямен жауап беруге бейімділік;
4. Ригидтілік – эмоция мен уайымның қатып қалуы, тіпті олардың пайда болуын шақырған себептің орны суығаннан кейін де қалып қалуы; (сохраняются на длительный срок даже после того, как исчезла вызвавшая их причина);
5. Өзінің террористік тобы туралы, оның құндылығы мен белсенділігі жайлы үн қатпауы басқа адамдарға, таңдау жасауға деген қатал талаптар мен еркіндіктің болмауы;
6. Шыдамдылықтың төменгі дәрежесінің болуы;
7. Террористік жүріс-тұрыс (поведение) әрқашанда полимотивацияланған;
8. Аутоагрессияға деген тенденция (соңғы кездері суицид – террористік акттерді орындаудағы белсенді жүзеге асырылатын әрекет);

Осыған байланысты, И.В.Коновалов  террорист-смертниктердің психологиясын  зерттей келе, мына нәрселерді бөліп  көрсетті:

1. Террорист – смертниктердің қатарының көбеюіне жағымсыз (неблагоприятный) әлеуметтік-экономикалық жағдайлар себеп болады (кедейлік, перспективаның жоқтығы, қиын әрі ауыр өмірлік жағдайлар т.б);
2. Негізгі рөлді олардың жетістіктерінің аты шығуы мен аңызға айнауы, сонымен қатар террористің отбасына материалды қаражатпен қамтамасыз ету жатады;
3. Террористік актке тек қана идеологиялық жағынан берілген (преданные) адамдар ғана емес, оған қоса терактты ұйымдасытарытн басшыға ақшалай немесе жалпы қарыз болып қалып, оны өтеу жағдайы келмеген кезде ұйымға еріксіз қабылданады;
4. Смертник ретінде көп жағдайда верующий адамдар қатысады, олар қандай да бір қылмыс жасап, шариғатта өлім жазасына кесілген болып табылатын адамдар, оларға осы террористік акт жасап, өзін-өзін жертва қылса, алдында жасаған қылмысы жуылып, шайылады деп санасына құйып тастаған;

Террористің тұлғасы қай  кезде де қызықтырған. Бұрын оның ерекшеліктерін анықтасақ болса  болды,  онда террористің психологиясы түсінікті болып, оымен күресу оңайға соғады деп ойлады. Бірақ, дәл осы ең қиыны болып шықты, және қазіргі күнге дейін шешілмешген мәселе болып отыр. Шартты түрде террорист тұлғасының психологиялық моделін бірнешеге бөліп көрсетуге болады:

1. Психопат-фанатик;
2. Фрустрацияға шалдыққан адам;
3. Человек из ущербной семьи;

Американдық арнайы қызмет мамандары саяси террористтің своеобразный портретін жасаған болатын:

• Орташа есеппен ол адамдар зрелый жастағылар (20-39 жас);
• Арнайы дайындықтан өткен;
• Орта немесе жоғары білімді;
• Қамтамасыз етілген отбасыдан шыққан;
• Медициналық, заң, инженер немесе ЖОО оқыған;
• Терроризм оның негізгі айналысатын ісі болып табылмайды;
• Қатал идеологиялық көзқарастардан аулақ;
• Өз күшіне сенімді;
• Сәйкесінше ол жалғыз (одинок);
• Өзінің шешімін ғана дұрыс деп ойлайды;
• Өзінің құрбанының қайғыларына безразличен;
• Өз құрбанынан өзіне құрметті талап етеді;
• Өзін құрбандыққа шалуға дайын тұрады;
• Атаққұмар адам;
• Террористік акт жасап, сотталғандар қатарында еңбекке жарамды адамдар болғанымен, олар тіпті на производстве исправительного учрежденияде де жұмыс жасамаған;
• Террористік акт жасап сотталғандар қатарындағылардың 10 % ғана өздерін сенушілер қатарына жатқызбайды, қалған 63,2 %  өздерін мұсылман және православныйлар қатарына жатқызады;
• Террористік қылмыс жасағандар өздерін наркоманмын деп ешқашан да санамайды, дегенмен де олардың қанында зерттеу барысында наркотиктің қолданылғаны анықталынып жатады;
• Олардың көбісі (71 %) бір рет ғана сотталғандар, ал қалған 29% - екі рет немесе одан да көп мәрте сотталғандар.

Қорытындылай  келе, террористердің террористік актті жасаудағы негізгі мақсаттары – қоғамға қарсы қылмыстық істер болып табылады. Олардың қатарында саяси оппоненттерді физикалық жою, экономикалық шығын келтіру, халықаралық қатынастарды қиындату, саяси теңдікті жою және т.б. Ал оның алатын аумағы (масштабы) – тұлғаларға қарсы қылмыс, топтық қылмыс, өлтіру, азаматтарлың жаппай қырылуы, әлемдік хабарға үлкен аумақты акциялар болып табылады. Олар террористік акттерді белгілі қарулар қолдану арқылы жүргізеді, олардың қатарына огнестрельное оружие, ядролық, радиоактивті, химиялық қарумен қатар биологиялық қарулар жатады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Дорохов Н.И. Портрет современного террориста: нравственно-психологические и личностные аспекты // Военно-юридический журнал. 2006.
2. Солодовников С.А. Терроризм и организованная преступность: Монография. М.: ЮНИТИ-ДАНА; Закон и право, 2008. С. 31.
3. Антонова О.В. Управление кризисным состоянием огранизации/ ЮНИТИДАНА, 2004;
4. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика, - СПб, 2000;
5. Короленко Ц.П. Психофизиологическая адаптация к экстремальным условиям - М, 2003;
6. Лунеев В.В. Преступность 20 века. - М., 1999;
7. Мороз Р.И. Международный терроризм: организационая структура и коммуникативная стратегия. // Вестник Московского университета, сер.12, Политические науки, 2004, №5, с.62-7;