Өндірістік ортаның жағымсыз факторлары және олардың адамға тигізетін әсері

Өндірістік орталардағы  қолайсыз факторларға шу жатады. Адам ағзасына олардың әсері ең алдымен  жаңа жоғары өнімді құралдарды қолдану  кезіндегі  әртүрлі станоктар  мен агрегаттардың жоғары жылдамдықта  жұмыс істеулерімен байланысты. Насостар, компрессорлар, трубиналар, пневматикалық  құралдар, станоктар және тағыда басқа  қозғалыстағы құралдар шудың көзі болып  табылады. Сонымен қатар, соңғы жылдардағы қаладағы транспорттардың көбеюіне байланысты, қолайсыз факторлар ретінде  шудың әлеуметтік маңызы да зор.

Қазақстандық секторда көмірсутегі  шикізатын жаппай меңгеру мемлекеттің  экологиялық қауіпсіздігіне потенциалды  қауіп төндіретіні анық. Өнеркәсіп  өндіріс қалдықтары көп аспектілі  зиян әкеліп отыр. Радиоактивтi ластану  Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi нақты қатер төндiредi, олардың  көздерi мынадай:

- жұмыс iстемей тұрған  уран өндiрушi және уран өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран  кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен  төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары,  технологиялық желiлердiң бөлшектелгенжабдығы);

- ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар; мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары; ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi).

Өнеркәсіп өндірісі және глобальды  индустриализацияның өсуімен бірге  шекті рұқсат етілген концентрациялар  мен оның туындыларының нормативтеріне негізделген ортақорғау шаралар қалыптасқан ластаулардың көлемін азайтуға жеткіліксіз болып отыр. Сондықтан экологиялық мәселені шешудің жаңа жолдарын, өнеркәсіп өндірісінің оңтайлы даму мүмкіндігін таңдауға, ал ласталған жағдайларда қалпына келтіру – емдеу шараларының кезектілігін белгілеуге іздену қалыпты жағдай деп айтуға болады. Энергиямен  қамсыздандыру, өнеркәсіптің экологиялық аспектіде көп мәселелері өндіріс қатарындағы жаңа технологиялық процестерге көшумен немесе оларды перспективтік  ауыстырумен шешілуі мүмкін.

Осы сұрақтарды  бақыланып жүрген теріс тенденциялардың мемлекетаралық сипатын, қоршаған табиғи ортаны қорғау бойынша кешенді шаралардың керектігін, өнеркіәсіптің теріс факторларының өзара ықпалын ескеретін жаңа ұстанымдардан қарастыру керек.

Көріп отырғанымыздaй, өнеркәсіп  өндірісінен қауіп деген көп  және мемлекетіміздің тұрақты даму көшу барысында ол азаяр емес.

2.2 Өндірістік ортаның жағымсыз факторларының  адамға тигізетін әсерлері

Конституциямыздың 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қьмбат қазынасы - адам және адамның  өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Адамның ең қымбат құқықтарының бірі - қолайлы қоршаған ортаға құқық, оны  Конституцияның 2-бабынан көруге болады: «Мемлекет адамның өмір сүруі  мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды». Негізгі заңымыздың бұл нормасы, мүлдем сақталмайды деп айтуға болады.

Ресурстарды өндіру және пайдалану  барысында қоршаған ортаға жүктелген  ауыртпашылықтар ұлғая түсті. Оның себебін көптеген факторлардан іздеуге  болады, табиғи ресурстарды ретсіз, тиімсіз пайдалану, экология саласында құқықбұзушылық үшін жауапкершіліктің болмауы. және т.б.

Қазақстанның денсаулық  сактау ұйымының хабарлауынша республикамызда  әртүрлі улы ғаздардан зиян шеккен адамдарды емдеп, денсаулықтарын калпына  келтіру үшін бірнеше миллиард тенге  қаражат керек, дегенмен, бұзылған денсаулықты  қайтадан бұрынғы қалпына келтіру  мүмкін емес.

«Экологиялық сараптама  туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылы 18 – наурызда қабылданған  заңының 3-бабында, жоспарланып отырған  басқарушылық, шаруашылық, инвестициялық  және өзге де қызметтің қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерін жан-жақты  ғылыми негізделген талдау және бағалау  міндеті көрсетілген. Экологиялық қауіпсіздік - мемлекеттің стратегиялық компоненті және Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздігінің құрамдас бөлігі.Экологиялық қауіпсіздік ең аллымен тұлғаның қоршаған ортаға антропогендік әсер етуден, оның зарлаптарынан, апаттардан қорғалғандығымен анықталады.

Өмір сүру ортасында адам іс-әрекетінің кері әсер етуінің негізгі  факторларының бірі – атмосфералық ластану болып табылады. Атмосфералық ауаның әр түрлі зиянды заттармен  былғануы, адамдар органының ауруына, оның ішінде тыныс мүшелерінің ауруына  әкеліп соғады.

Мысалы, түрлі түсті металлургия  кәсіпорындарының ауаға жіберетін  зиянды заттары жүрек-тамыр ауруларының  өсуіне, жүйкенің бұзылуына, қатерлі  ісік ауруларының пайда болуына  әкеледі. Қара метал мен электр қуаты  кәсіпорындарының ауаға шығаратын  заттары өкпе ауруларына шалдықтырады. Химия өнеркәсібінің ауаға шығаратын  зиянды заттары аллергияның, ибез және жыныс ауруларының пайда болуына  әсер етеді.

Атмосфераның ауасын ластайтын  негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркәсіп орындарының кейбір салалары, автокөлік және жылу энергетикасы жатады.

Қазіргі заманда белгілі  млн. астам химиялық заттар бар. Халықаралық  рыногта жыл сайын 500-ден 1000-ға дейін  жаңа химиялық қосындылар, өнімдер  пайда болуда. Міне, сондықтан адам өміріне қауіпті  улы заттар дүниеге  көптеп келіп жатыр.

Улы химиялық заттар, өзінің пайдаланылуына байланысты төмендегідей болып жіктеледі:

• Өнеркәсіп уы – өндірісте қолданылатын заттар;
• Улы химикаттар – ауыл шаруашылығында қолданылатын заттар;
• Дәрі-дәрмектер;
• Тұрмыс химикаты;
• Өсімдіктер және жануарлар уы – өсімдіктерде, саңырауқұлаұтарда, жануарларда, құрт-ұүмырсқаларла болатын заттар;
• Әскери улаушы заттектер.

Адамның табиғатты өзгертуі өте қауіпті экологиялық жағдайлар  тудыруда. Атап айтқанда, біріншіден, Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өнеркәсібі дамымаған мемлекеттер соғыстан кейін индустриялы даму жолына түсті. Осы мақсатта адамдар табиғи ресурстарды игеріп, жаңадан зауыт, фабрикалар және жолдар сала бастады. Өнеркәсіптің жаппай дамуы табиғатқа тиетін кері әсер ауқымын кеңейтіп, жаңа кен орындарының ашылуы және игерілуі бұған өзіндік үлес қосты. Бұл қоршаған ортаның ластануын күшейтті.

Қазақстандағы өндіріс орындарына байланысты туындаған экологиялық  проблемалар көп жағдайда алдын-ала  ескерілмеген себептерге негізделген. Қарағандыдағы, Шымкенттегі, Жамбылдағы, Алматыдағы т.б. қалалардағы кейбір зауыттардың табиғатқа теріс әсерлері соған дәлел. Бұл – өндіріс орындарының топырақты, ауаны ластауын болдырмау үшін жергілікті жер ерекшеліктерін ескермегендіктен туындаған мәселе. Бұл орайда атом стансаларын жобалау кезінде адамдардың қауіпсіздік жағын қорғау жан-жақты есептелуге тиіс.

ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының  жаңа бір саласы – алып өндіріс  орындары көптеп бой көтере бастады. Зауыттар мен фабрикалардың еселеп өсуі барған сайын шикізат түрлерінің мол пайдаланылуына, энергия шығынының өсуіне, қазба байлықтардың қарқынды игерілуіне алып келді. Ғылыми-техникалық прогрестің табиғатқа тигізетін кері әсері дауыл, су тасқыны, жанартаулар атқылауы, жер сілкіністері сияқты апатты құбылыстардың зардаптарымен теңбе-тең, тіпті олардан асып түсетіндей жағдайға жетті. Мұның өзі табиғи ортаның қалыптасқан заңдылығын бұзып, биосферадағы энергия мен табиғи зат алмасуға теріс әсер етті.

Адамдарда кездесетін кейбір патологиялық аурулардың таралуына, экологиялық  факторлар тобының әсеріне бақылау  жүргізгенде бірқатар мәселелер  нақтыланған. Мысалы, жүйке, қан айналыс  жүйесінің, асқорыту мүшелерінің патологиясына  ішетін су сапасының төмендігі, атмосфераның ауыр металдар мен мұнай өнімдері буымен ластануы едәуір әсер ететіні  анықталды. Қатерлі ісік ауруларының 75-80%-ы химиялық заттардың (асбест, полициклді көмірсулар, ауыр металдар) әсерінен пайда  болады. Аяқ-қолдарының дамуы тежелген, мүшелері жетілмеген сәбилердің туылуы, өлі туу мен төтеннен іш тастаудың  жиілігі ластанған ауадағы кейбір заттар мен дәрілік препараттарға  да байланысты. Олай болса, халықтың денсаулығына экологиялық қауіп-қатерді азайту үшін қоршаған ортаны тазарту бағытындағы  нақты істерге шындап кірісу қажет.

Қазақстан халқының 70% санитарлық-эпидемиологиялық нормаларға сәйкес келмейтін суды пайдаланып отыр, ол судың көп бөлігі тіпті  шаруашылық мақсаттар ішін пайдалануға  келмейді. Суға тасталатын өндірістік қалдықтардың мөлшері аса үлкен  масштабтарға жетті. Оған Ертіс өзені  мысал бола алады, ондағы кейбір улы  заттардың мөлшері нормадан 100-150 есе артық. Қазіргі кезде Қазақстан  халқының біраз бөлгі тіпті жануарлар  ішпейтін суды ауыз-су ретінде пайдаланып отыр. Қанша десек те сол суларды  ластап отырған өндіріс орыңдарының  саны азаюдың орнына, керісінше, одан әрі өсіп келе жатыр. Оның себебін жауапкершіліктің жоқ болуымен сипаттауға болады, олардың көбісі аз мөлшердегі айыпты төлеу арқылы және басқа да жолдармен кұтылып жатады. Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антропогендік және табиғи ықпал ету нәтижесінде туындайтын қатерден корғалуының жай-күйі. Қолайлы қоршаған орта дегеніміз - объектілерінің жай-күйі экологиялық қауіпсіздікті және халықтың денсаулығын сақтауды, ластануға жол бермеуді, экологиялық жүйелердің тұрақты жұмыс істеуін, табиғи ресурстарды молықтыруды және ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететін орта. Қоршаған орта саласында адам құқықтарын қамтамасыз ететін халықаралық құқықтық актілер ретінде шарттар, конвенциялар, халықаралық ұйымдардың келісімдері, декларациялар және т.б. болып табылады. Жалпы алғанда, Қазақстан олардың жиырма шақтысына қол қойды, бірақ олардың әрекет етіп жатқанын көре алмай отырмыз.

Санитарлық қызметтің  өнеркәсіп қызметін қадағалауда   негізгі алдына қойған  мақсаты -  кәсіби аурушаңдықтың алдын алуға бағытталған шараларды күшейту.                               

Ақтөбе облысы бойынша  санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің  бақылауында 642 өнеркәсіп нысаны тұр. Оларда зиянды өндірістік факторлар  әсерінде жұмыс жасайтындар саны - 30941. Облыс бойынша кәсіби жарамдылықты анықтайтын емдеу-профилактикалық  мекемелерінің саны-27. 2011 жылдың 1-жартыжылдығында 6 кәсіби ауру тіркелді («Казхром» ТҰК  АҚ филиалы ДКБК, «Ақтөбе мұнай қондырғылары зауыты» ЖШС, «Энергосистема» ЖШС).

Нарықтық қатынастарға араласа  алатын дамушы мемлекет ретінде, елдегі өнеркәсіп пен өндірісті дамытуда мақсат етіп қоя тұра, халыктың өмір сүруіне қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ету керектігін ұмытпаган  жөн. Бізден кейінгі ұрпақтардың  бар екенін және олардың лайықты, таза табиғи ортада өмір сүруіне жағдай жасау әр азаматтың міндеті және азаматтық борышы. Дүние жүзі мамандарының пайымдауынша, Қазақстанда шоғырланған  табиғи ресурстар елдің дамуын керісінше  тежеуде және оларды пайдаланғаннан пайдаланбаған артық, әрі қауіпсіз. Сонымен, жоғарыда қарастырылған өзекті мәселелерді қарастыра келе адамдардың денсаулығына келтірілген зиянның  орнын толтыру үшін төмендегідей негіздер бар деп тұжырымдауға болады: 
- белгілі бір аумақтағы қоршаған ортаның ластануы туралы акт құрастырылып, онда судағы, топырақтағы, ауадағы және т.б. жердегі зиянды заттардың концентрациялық мөлшері көрсетілуі тиіс;

- медициналық растау құжаты, онда денсаулыққа келтірілген  зардаптың дәрежесі, мөлшері және  басқа да көрсеткіштерді айқындау  қажет; 
- медициналық-әлеуметтік сараптама қорытыңдысы, онда зардап келтірген ошақ пен зиян шеккен адамның арасындағы себептік байланыс көрініс табады. 
- экологиялық құқықбұзушылық нәтижесінде келтірілген залалдардың көлемін материалдық есептеу үшін зардап шеккеннің еңбек қабілеттелігін жоғалту дәрежесі, емделу және денсаулыққа келтірілген шығынның көлемі, лажсыз жіберілген уакыты, мекен-жайының немесе өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты туындаған қолайсыздықтар, мамандықтың өзгеруі, моральдық және т.б. залалдардың келтірілуі міндетті түрде есепке алынуы тиіс.

Жұмыскерлердің денсаулығына жағымсыз әсер ететін өндірістік әсерлер  әрқилы. Олардың әсерлерінен тек  кәсіптік ауру ғана емес, сонымен қатар  кәсіптік жарақаттанулар да кездеседі.  Соңғыларына өндірістің аумағында  немесе тікелей жұмыс орнында  тіндер мен ағзалардың механикалық, термиялық, химиялық және электрлік  зақымдануларынан болған жіті аурулар  жатады.

Кәсіптік ауру жіктелулері  толық жасалмаған, себебі олардың  клиникалық көріністері полиморфты болып келеді және  көптеген ағзалар  мен жүйелердің өзгерістерімен сипатталады. Алайда кейбір кәсіптік ауру түрлерінде басым зақымданатын ағзалар мен  жүйелері болады, мысалы тыныс, қан, жүйке, тірек-қимыл аппараты, есту мен көру ағзалары, т.б.Сондықтан қазіргі  кезде этиологиялық себептерге сәйкес жалпылай топтастыру, яғни кәсіптік ауру тудырған өндірістік фактордың сипатына байланысты жіктеледі.

Кәсіптік ауру этиологиялық себебіне сәйкес топтары:

1. Физикалық себептер туындаған  кәсіптік аурулар; өндіріс шаңдары (пневмо-кониоздар, шаңды бронхит, т.б.)
2. Өндірістік ортаның физикалық әсерлерінен туындаған кәсіптік аурулар (тербеліс ауруы; қарқынды шудан, әртүрлі сәулеленуден, сыртқы ортаданың жоғарғы және төменгі температурасынан болған зақымданулар)
3. Өндірістік ортаның химиялық әсерлерінен болған кәсіптік аурулар (әртүрлі жіті және сүлелі уланулар)
4. Биологиялық әсерлерден болған кәсіптік аурулар (инфекциялық материалдармен не жануарлармен қатынаста болатын еңбеккерлерде, сол секілді туберку-лезге қарсы және инфекциялық емдеу мен профилактикалық медицина-лық мекемлердегі қызметкерлер дамыған әртүрлі жұқпалы инфекция-лық және паразитарлық аурулар;  антибиотиктерден, грибоктар мензат түзетін қабілеті бар саңырауқұлақтар және т.б. туындаған аурулар)
5. Кейбір ағзалар мен жүйелерге шамадан тыс күш түсуден дамыған КА (тірек-қимыл аппаратының, шеткілік нервтер мен бұлшықеттердің аурулары).

Шудың әсерінен адам ағзасында  ең алдымен есту, жүйке, жүрек тамыр  жүйесінің өзгерістері дамиды. Олардың  айқындылығы шудың параметрлеріне, шу жағдайындағы жұмыс ету стажына, жұмыс уақытындағы шудың ұзақтығына және ағзаның сезімталдығына байланысты.

Шумен байланысты еңбек процесі  кезінде, адам денесі мәжбүрлі қалыпта  болатынын, белгілі бір бұлшық еттер  тобының кернелікте болуын, нервтік-эмоционалдық кернеулікті және осыған қоса дірілдің, шаңның, улы заттардың, қолайсыз метеорологиялық  жағдайлардың әсерін ұмытпау керек. Бұның барлығы аурудың клиникасын қиындататын факторларға жатады.

Қолайсыз экологиялық  факторлардан халықтың денсаулығын  қорғауға:

- экологиялық тәуекелді  бағалау және оның азайту жөнінде  бағдарламалар жасау;

- елді мекендердің аумағында  қоршаған ортаның сапа нормативтерін  сөзсіз қамтамасыз