Тірі адамда зерттейтін анатомияның әдістері: антропометрия. Дене бітімінің түрлері

                   Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігі

Семей Мемлекеттік Медицина университеті

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                  

 

 

 

Тақырыбы: Тірі адамда зерттейтін анатомияның әдістері: антропометрия. Дене бітімінің түрлері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған:

Тексерген:  

 

 

 

 

 

 

                                                      Семей қаласы

2013 жыл

 

 

 

  Жоспар:

 

   

  1.  Антропометрия әдісі

             

  2.  Дене бітімінің түрлері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

      Антропология (грекше antropos - адам) – адам туралы ғылым. Ол адамның шыққан тегін және оның барлық кезеңде бірдей даму типін зерттейді. Қалыпты анатомия адамды жинақтап, «орталық» тип деңгейінде абстракты үлгі есебінде зерттейді. Антропологияда адамды салыстырмалы кең көлемде, әрбір адамның жеке әрекеттерін зерттейді: жыныстық, жастық, конституциялық, қызметтік, этникалық және нәсілдік.

      Антропологияның зерттеу аймағы – адам денесі. Ол антропологиялық және медициналық аймақ болғанымен, олар бірдей емес. Антропологтар бірқатар сапалық белгілерді (антропоскопия) және адам денесінің сандық көрсеткіштерінің (антропометрия) ерекшеліктерін суреттейді. Антропологиялық әдістер арқылы морфологиялық және физиологиялық көрсеткіштерді талдайды.

       Қазіргі кезде адам денесі құрылысын зерттеудің түрлі әдістері бар. Зерттеу әдісін таңдап таңдап алу зерттеу мақсатына байланысты. Антропометрия, одонтология, краниология, т.б. әдістерді пайдаланып, адам денесінің құрылысын зерттеуге болады.

       Антропологиялық зерттеулердің нәтижелері сот медицинасында, хирургияда т.б. практикалық медицинада өте кең және жиі қолданылады. Мысалы, киім тігуде, үй жиһаздарын дайындауда және станоктарды құрастырудың стандарттарын белгілейде де маңызы бар. Антропоскопиялық әдіс пен антропометриялық әдіс бірін-бірі толықтырып отырады.                                

       Антропометрия – бұл адам денесінің жалпы және жеке морфологиялық ерекшеліктерін танудың кешені болып табылады. Бұл ретте өлшеуші және сипаттаушы белгілер қаралады. Өлшеуіш белгілер абсолютті және салыстырмалы сандарда (дене салмағы, бой және т.б.) көрінеді, ал сипаттаушы белгілер – жыныстық, конституционалдық, нәсілдік және дененің сыртқы өзгешеліктері – сипаттама түрінде немесе шартты бірліктерде (балл) болады.

    

     Антропометрия  (anthropos - адам, metron - өлшем) – адамның морфологиялық және функционалдық белгілерінің өзгерісіне негізделген зерттеу әдісі.

    Ол  салмақты өлшеу, дене ұзындығын өлшеу, кеуде және iштiң көлемін өлшеуден тұрады. Бiрқатар жағдайларда тыныс алудың негiзгi көрсеткiштерi (спирометрия ) және бұлшықеттердiң күштерiн (күш өлшеу ) өлшейдi.

 

1. Адамның денесiнiң ұзындығын өлшеу қалай дұрыс жүргiзiледi?

Дене ұзындығын өлшеу үшін бой өлшемдi (ростомер) пайдаланады, яғни  тiк планкіде сантиметрлік шкала орналасқан алаңды пайдаланады. Тiк планкінiң көлденең орналасқан күнқағарымен планшет жоғары-төмен жылжиды. Емделушi жамбасымен, жауырынымен, шүйдесімен және табанымен ол бағандарға арт жағымен тік тұруы керек. Бас сыртқы акустикалық өту және көз бiр деңгейде болатындай орналасуы керек . Планшетті басқа түсіреді. Планшеттiң төменгi бөлігіндегі шкаладағы цифрлар өлшенуші адамның денесiнiң ұзындығын көрсетедi.

 

2.Өлшену қалай жүргiзiледi?

Өлшену дұрыс қойылған және реттелген медициналық таразыда жүргізіледі. Иiнағаштың жоғарғы және төменгi планкілеріндегі жүктерi (граммдар және килограммдар) нөлдiк жағдайға қойылады да, иiнағаштардың iлгешектерiн ашады  және қимылдағыш жүктердiң бұрандалы иiнағаштары тепе-теңдiктi сақтауға көмектеседі. Емделушi  иiнағаштың  iлгешегiнiң  жабулы күйінде таразы алаңына тұру керек.

 

3. Көкірек клеткасы  қалай өлшенедi?

Көкірек клеткасын жұмсақ сантиметр ленталарымен өлшейдi. Ол артынын жауырындардың астында, алда - IV қабырға деңгейінде орналасуы керек. Өлшем байсалды тыныста, максимал дем алуы және дем шығаруда жүргізіледі.

 

4. Iштiң айналасы қалай өлшенедi?

Iштiң айналасын әсiресе шеменде (асцит) өлшеу маңызды. Өлшемдер таңертең, әсіресе дефекация және несеп босатудан кейiн жүргізіледі. Жұмсақ сантиметр лентасын артынан III бел омыртқалардың деңгейінде, алданан - кіндік деңгейінде орналастырады.

 

5. Спирометрия қалай жүргiзiледi?

Спирометрия үшiн бiрі басқасына қондырылған екi - 6 - 7 - литрлiк цилиндр құралды (спирометр)  пайдаланады. Сыртқы цилиндр сумен толтырылған, ал iшкiсін түбiн жоғары қаратып аударады. Судың үстiндегі iшкi цилиндрдiң әуе кеңiстiгi сыртқы ауасы бар тұрбамен тұйықталады. Тұрбаны бұл жаңартылатын шыны немесе пластмасса ұшы бар резеңке шлангтерді кигізеді.

Ауру терең дем алады және мұрнын қысып, сонымен бiрге көтерiлген iшкi цилиндрдiң қуысына тұрбасының ұшы арқылы ауаны үрлейдi. Арнайы шкала дем шығарылған ауаның көлемiн көрсетедi.

 

 

 

 

 

6. Күш өлшеу (динамометрия) қалай iске  асады?

Күш өлшеудi бұлшықеттердiң күшін көрсететiн шкаласы бар арнайы серiппелi, сынап, гидравликалық және электр құралдары көмегiмен өткiзедi.

 

 

 

Дене құрылысының пропорционалдығының бағасы

 

Өсу мен  дененiң массасы және адамның кеуде қуысының дөңгелегiнiң аралығында оның дене құрылысының пропорционалдықтары бағалауға көмектесетiн нақтылы байланыстар болатыны анықталған.

 

Ең үлкен мән практикалық келесiдей көрсеткiштер мен  индекстер болады:

 

Бой - өсу көрсеткіші, ұзындық мен масса пропорционалдығын көрсетеді  және мына формула бойынша анықталады:

М x 100: Р,

Мұндағы, М - дененiң массасы, кг,

Р -ұзындығы, см.

 

Бой және массаның қалыпты қатынасы 37-40 индексiмен өрнектеледi, аласалау көрсеткiш - аурудың семiздiгiнің төмендігі туралы, биiгiрек көрсеткiш –семiздiгiнің  жоғарылығы туралы куәландырады.

Бойдың Р(см ) және кеуде қуысының дөңгелегiмен 0 (см ) арасындағы пропорционалдықтың индексi формула бойынша анықталады:

Р х 100 : 0,

Мұнда 50-55 қалыпты индекс болып табылады;

аласалау индекс - таркөкiректiкті, ал биiгiрек - кеңкеуделiлiкті көрсетедi.

 

Пинье индексі,  бұл үш параметрлердiң арасындағы пропорционалдық байланысты анықтайды: Р - (О + М). Қалыпты жағдайда ол 20 шамасында толқиды, ал пропорционал емес жағдайында бұл цифрдан едәуiр көп немесе аз болады.

 

Дене құрылысының өсiп-жетiлуiн бағалау үшiн әр түрлi әдiстерді қолданады, зерттейтін мақсатына қарай -  сигмальды ауытқулардың (антропометриялық профильнiң әдiсiмен) индексін, регрессия шкаласының ауытқулары (корреляция әдiсi) және центильдер және т.б. қолданылады. Дәл қазiр барлығы дене құрылысының өсiп-жетiлуiнiң бағалаудың кешендi схемасын кеңiнен қолданады. Онда организмдердің морфофункционалды күйі мен биологиялық жетiлу деңгейін де есепке алады.

 

 

 

 

      

 Дене бітімі (конституция).

   

     Адам денесі бастан, мойыннан, денеден және екі жұп қол-аяқтан тұрады. Ересек адамдар (20-60 жас) денесінің орташа ұзындығы ерлерде - 165 см, әйелдерде - 154 см. Дененің ұзына бойы өсуіер адамдарда 18-19 жаста, әйелдерде 16-17 жаста тоқтайды.

     Дененің пропорциясы жас пен жынысқа байланысты. Құрсақтағы нәрестенің дамуы процесінде алдымен оның денесінің жоғарғы бөлімдері тезірек өседі, ал туғаннан кейін  төменгі бөлімдеріжылдам өседі. Міне, сондықтан да туғаннан кейін бастың биіктігі тек 2 есе, ал тұлғаның ұзындығы 3 есе, қолдыкі 4 есе, аяқтыкі 5 есе өседі.

 

        Дене бітімі  деп әдетте белгілі бір әлеуметтік  табиғи жағдайларда қалыптасатын  және организмнің түрлі  (соның  ішінде  патологиялық та)  әсерге  реакциясынан көрінетін, нақтылы  адамға қатысты дара физиологиялық және морфологиялық ерекшеліктер жиынтығын айтамыз. Бұл жиынтықтың негізгі өзегі болып бұрынғы ұрпақтардан алынған бірқатар тұқым қуалайтын қасиеттер есептеледі. Сондықтан әрбір индивидуум оның дене құрылысынан көрінетін ішкі (тұқым қуалайтын) және сыртқы (сөздің кең мағынасындағы қоршаған орта) факторларының бірлігі болып табылады.

        Денесінің  сыртқы құрылысына белгілі бір  ішкі құрылысы сәйкес келеді. Осындай корреляцияның арқасында  дененің сыртқы құрылысына қарап  ішкі құрылысының ерекшеліктерін елестетуге болады. Дәл диагноз қою үшін сол нақты адамның денеқұрылыс типін ескеру маңызды. Денеқұрылыстың үш типін бөліп көрсетеді:

1. Долихоморфты – биік немесе ортадан биіктеу бойлы, тұлғасы біршама қысқалау, көкірек шеңбері тарлау, орта немесе қушық иықты, аяқтары ұзын, жамбасының көлбеу бұрышы кішкене.
2. Брахиморфты – орта немесе ортадан аласалау бойлы, тұлғасы біршама ұзындау, көкірек шеңбері үлкен, біршама кең иықты, аяқтары қысқа, жамбасының көлбеу бұрышы үлкен.
3. Мезоморфты – орта, аралық денеқұрылыс типі.

      Кейбір авторлар, (A.Chaillon, Mac-Auliffe, 1910; C.Sigand 1914) әр түрлі конституциялық  типтердің болуы - бұл адам организіміне  сыртқы орта факторларының әсерлерінің  нәтижесі, деп есептейді. Бұл әсерлер  тµрт канал арқылы: атмосфера  ауасы – тыныс алу ағзаларына, суда еріген тамақ – асқазан-ішек, ауыз қуысына, топырақ құрылымдары – бұлшық ет аппаратына, ал жарық пен дыбыс сезім мүшелері арқылы миға және шеткі нерв жүйесіне әсер етеді.

Э.Кречмер 1924 жылы үш конституция типін ажыратып ұсынды: астеникалық, пикникалық, атлетикалық. Оның пікірі бойынша конституция индивид генотипінің фенотиптік көрініс беруі.

Богомолец  А.А. (1926) дәнекер ұлпасының физиологиялық жүйесін негізге алып, төрт конституция типтерін ажыратты:  1. астеникалық (нәзік дәнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 2. фиброзды (тығыз талшықты дәнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 3. пастозды (борпылдақ дәнекер ұлпасының басымдылығымен сипатталады); 4. липоматозды (май ұлпасының жақсы дамуымен сипатталады). Конституция туралы білімнің қалыптасуына И.П.Павлов та үлкен үлес қосты. Ол µз шәкірттерімен бірге нерв жүйесінің типтерін ажыратты.

Біздің елімізде кеңінен М.В.Черноруцкидің (1927) конституция типтері кеңінен қолданылады. Ол үш түрлі конституция типтерін ажыратады: астеникалық, нормостеникалық, гиперстеникалық. Олардың бiреуiне жатқызу Пинье индексiн (ПИ) анықтау арқылы жүргiзiледi.

ПИ = бой ұзындығы - (дене салмағы + тыныштық кезiндегі көкiрек жасушасының аумағы);

ПИ>30 астеникалық конституция (кµлденеңінен дене ұзындығы басым, май ұлпасы нашар, бұлшық еттері әлсіз жетілген, сүйектері жіңішке келеді, аяқ-қолдары ұзын);

ПИ<10 гиперстеникалық конституция (жақсы жиналған май ұлпасы, жетілген бұлшық ет, мығым денелі, аяқ-қолдары қысқа, кµкірек жасушасы кең);

ПИ=10 мен 30 аралық нормастеникалық конституция (дененің кµлденеңі мен ұзындығының арақатынасы қалыпты, майдың жиналуы орташа, бұлшық ет жақсы жетілген, кµкірек жасушасы цилиндр немесе конус пішінді).

Конституция мәселесiне биоритмологиялық тұрғыдан қарастыру адамның белсендiлiгiнiң циркатты (тәулiк) циклде әртүрлi көрiнiс беруiне байланысты «жапалақ», «бозторғай», «кептер» түрлерiн ажыратуға мүмкіндік береді. «Жапалақ»- таң сәрiде жұмысқа қабілеттілігі төмен, түс ауа жұмысқа қабiлеттiлiгi жоғарлайды. «Бозторғай»- ерте тұрып, күндіз жақсы жұмыс iстейдi. «Кептер» - екi белгiнi де бойына жинақтаған.

Қазiргi көзқарастар бойынша конституцияның қалыптасуына сыртқы орта және тұқым қуалаушылық бiрдей деңгейде қатысады. Белгілі бір әсерге жауап беру түрі – бұл салыстырмалы жаңа конституциялық белгі. Адамның сыртқы ортаның экстремальдық жағдайына реакциясы тек әсер ететiн тiтiркендiргiш күшiне ғана емес, сонымен қатар бейiмделу стратегиясы типiне де байланысты. В.П. Казначеев (1873; 1980) индивидтi жауап берудiң үш түрiн ажыратты:

1. «Спринтер» - қысқа мерзiмдi күштi әсерлерге организмнің  шыдамдылығы жоғары, ал ұзақ әсер  ететiн әлсiз тiтiркендiргiштерге  организмнің шыдамдылығы әлсіз;

2. «Стайер» - организмдегі үрдістердің тұрақтылығын  ұзақ бірақ, біршама әлсіз әсер  ететiн тiтiркендiргiштердің әсері жағдайында ұстап тура алады, күштi қысқа мерзiмдi тiтiркендiргiштерге организмнің шыдамдылығы әлсіз;

3. «Микст» - аралық тип.

Адамның конституциясының типтерi әртүрлi климаттық-географиялық, әлеуметтiк орта жағдайындағы адам эволюциясының көрiнiсi. Әртүрлi тарихи кезеңдерде және әртүрлi географиялық аймақтарда тұру адамның әртүрлi конституциясының типтерiн туындатты. Мысалы, тропикалық аймақтағы халықа дененiң ұзын болып келуi, тердiң бөлiну аумағының ұлғаюы, тер бездерінің санының жоғарылауы, артериялық қан қысымының жоғарылауы, метоболизм деңгейiнiң төмендеуi тән.