Адам тарих ағымында

Адам тарих  ағымында

Өмірге келген әр жанның жарық дүниенің төрт бұрышының бірінен өзіне лайық орын тауып, ғұмыр кешері сөзсіз. Ол адам сол өмірінің кезеңдерін мүмкін сәтті, мүмкін сәтсіз өткізер. Өйткені, жұмыр жерді мекен еткен пенделердің тағдыры, өмір ағымы бір – бірімен тоғыса бере ме немесе, тағдыр оларға бірдей сый ұсынып, бәріне күліп қарар ма екен?… Әй, қайдам!? Әлде жаратқан тәңірі «тәттіні көп берсем, қадірі кетер» дей ме? Сондықтан болар, адамдардың бірі бұл өмірге риза боп шаттанып, тұла бойын, жаны мен тәнін қуаныш билесе, екіншісі тәлкекке түсіп, теперіш көрген тағдырына қарғыс айтады.Бұндай екі түрлі арнамен ағып жатқан ала – құла тіршілік иелерінің өмірі күнделікті көз алдымызда кинотаспадай өтіп жатыр. Бірақ сәттіліктің түпкі себебін базбіреуі тұрмыс деңгейінен, келесілері басқа құндылықтардан іздейді.Тұрмысы мен болмысы біте қайнасқан қазақ халқы өз басынан алмағайып замандарды өткізе отырып, тәуелсіз заманға да жетті. Бұл бүкіл қазақ халқы үшін сәтті кезең деп толық айта аламыз.

Тарихты адам жасайды. Оған өзгеріс жасап, заман ағымын өзгертетін күшке ие адамды жарық дүниеге  сыйлай алған құдіретке бас имеске шара жоқ. Бұл өмірге қаншама сәтті жан иесі келіп, халыққа пайдасын тигізіп, елінің есінде қалды. Мен білетін ұлылар, даналардың бәрі мен үшін сәтті адам образын сомдайды. Тұтас халықтың өміріне өзгеріс жасаған тұлғалардың бірімен – бірін салыстыруға да келмейтіндігі тайға таңба басқандай. Менің көңіліме тұнып, көз алдыма келіп, өз өміріме үлгі боларлықтай адамдар да – сол тұлғалар.Үзілмес шынжырдай бұғауды мойнына қамыт қылып салған қым – қуыт зауал заман артта қалып, таңы арайлап атқан, егемендігін алып, бақыт құшағына бөленген бүгінгі қазақтың маңдайына біткен бірегей тұлға – Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы  Назарбаев. Ойы мен арманы ұштасқан, сөзі мен ісі қабысқан, ел қамы, болашағы деп тынымсыз еңбек еткен ел ағасы — менімен қосқанда бүгінгі және ертеңгі әр қазақ үшін сәтті адам образының керемет үлгісі. Ол өмірге келгенде даланың әр гүлі атып, күні күліп, таңы арайланып, көкжиегі нұрға бөленген шығар. Табиғат ерекше күйге бөленіп, уақыт та өз жүрісінен жаңыла жаздағандай болды ма бәлкім. Бәрі мүмкін… Әйтеуір менің жүрегім сол кезде мына жарық дүниеде бір өзгеріс болған шығар – ау деген ойға толады да тұрады…Адам шыр етіп дүние есігін ашқаннан соң, жаны ақ парақтай жарқырай ағарып, аңқылдақ сәби көзқараспен қадам басып, өсе берер. Осы жолда ол түрлі бұралаң соқпақтар мен сүрлеулерге түсер.Бірі сәтті, бірі қатты, бірі тәтті күндер оларға түрлі қызықтары мен шыжықтарын ұсынар. Адам баласы өз ұрпағын осындай кезеңдерге алдын – ала дайындап, оның болашаққа деген қадамын ырымдап «Сәтжан», «Сәттіғұл», «Сәтбай» деп ат қойып жатса, аптаның үшінші күнін де «сәрсенбінің сәті» деп өздерін сәт сайын жақсылыққа ыңғайлап жатады. Тұрмыстағы мұндай пендешілік тірлік ұғымдар — «қалып айтпайтын» халықтың атам заманнан келе жатқан игі ырым, тілегі.

Мен ел үмітін ақтауға тырысқан, отанын қорғап, сол үшін еңбек етіп, тер төккен, намысы мен отаншылдық сезімі қоса өрілген қос өзендей  қатар аққан кеудесі күмбірге, көкірегі сәулеге толы жанның әрбірі ел үшін сәттті туылған адам деп айта аламын. Өмірге кірпіш болып қалана білген, халқының керегіне мейлі аз , мейлі көп мөлшерде жарай білген жандар ғана мен үшін сәтті адам болып елестейтінін қайталағым келеді.Халықтың бағы мен арына бола туған ақмаңдай ұлдары мен қыздары тарихта да, осы өмірде де аз кездеспейді. Өйткені, бұл жарық дүние, оның тыныштығы мен бейбіт тынысына да сол адамдардың септігі тиіп отыруы әбден мүмкін. Мен өзім және өз тұстастарыма бүкіл жан дүниеммен жар салғым келеді. «Ей, адамзат! Ей, арлы қазақ! Алдымыздағы шамшырақтай жанып тұрған азаматтарымыздың ақылды қадамдары мен асыл істеріне қолдау болып, қолымыздағыны қадірлей білейік, солардың өмірін өзімізге үлгі етейік, сөзі мен ісін көкірегімізге тоқып, құлақ – көзімізді соған бағындырайық!» деген жанайқай кеудемнің түкпірінен күмбір қағып, кішкентай жүрегіме тыныштық берер емес. Қане, маңдайға біткен асыл азаматтар мен алтын отанымызды алақанға сала көтерейікші бір…

Тарих дөңгелегін бірге дөңгелетіп сап түзеген сәтті адамдар қатары көз алдымнан қадам басып өте бергендей…

Адам тарихы дамудың жемісі, барлық қоғамдық- экономикалық қатынастардың  жиынтығы. Ол ғажайып құдіретті күш, табиғаттың алып тұлғасы. Адам өндіргіш күштің басты элементі, өндірістің субьективті жеке факторы. Қоғамдық өндіріс адамсыз іске аспайды, оның нәтижесі адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға, солардың мүддесі үшін қызмет етеді. Игіліктерді өндіруші бір ғана күш бар. Ол да адам. Қоғамды өркендетушіде адам .Адам қоғамнан тыс өмір сүрмейді, қоғамның аяаында болады, соның өрісінде дамиды. Адам барлық өндіріс түрлерінің шешуші факторы. Сондықтан қоғам дамуының сатыларына байланысты ол үнемі даму үстінде болады. Адамның өндірістегі орны, рөлі, адамға қойылатын өндірістік , әлеуметтік және т. б. талаптар күшейді. Еңбектің сипаты мен мазмұны, ұйымдастыру, басқару, тиімділігін арттыру, жұмыс жағдайлары мен жұмыс уақыты, еңбек белсенділігін арттыру және т. б. сан алуан жағдайлар қоғам да әр түрлі болып келгендігі белгілі. Сондықтан жүйесінде адам дамуының заңдылықтары әр түрлі қоғамдық құрылыстың дамуына сәйкес келеді, сонымен белгіленеді.Өндірісте адам факторының барлық қоғамға тән ортақ даму заңдылықтары бар. Олардың негізгілері:бірлескен жұмыс күшінің қалыптасуы, еңбекшілердің жалпы және кәсіптік білімінің өсуі , мамандфқ дәркжесінің көтерілуі, маманданған еңбектің нәтижелілігі мен тиімділінің артуы, күрделі еңбектің басым болуы, кәсіптік құрамының және ой еңбегі мен дене еңбегінің арақатынастарының өзгеруі, енбек мазмұнының және жұмысшылардың өндірістегі атқаратын қызметінің өзгеруі, адам факторының маңызының арта беруі және т. б. Енді осыларға қысқаша тоқталамыз.

Өндірістгі адам фвкторының даму заңдылықтарының бірі-жиынтық жұмыс күшінің қалыптасуы. Бірлескен жұмыс күші – тарихи ұзақ мерзімді қамтитын, тереңдей түскен қоғамдық еңбек бөлінісінің және коопеоациясының нәтижесі. Оның материалдық негізін өндіріс құрал- жабдықтарының дәрежесінен іздеген жөн. Қарапайым еңбек құралы, еңбек бөлінісі бұл құбылысты қажет еткен жоқ. Әрбір детал және жекелеген операциялар бойынша еңбек бөлінісі бірлескен жұмыс күші құрылуының беташары болса, машина дәуірі оны біржолата қалыптастырады. Машина еңбекті кооперациялауға, қоғамдастыруға топтастыруға, еңбек бөлінісіне тікелей жол ашады. Өйткені машинаның жұмыс жасауы тек қана бірігіп қоғамдастырылған еңбектің арқасында жүзеге асады, маманданған еңбекті қажет етеді. Әрбір еңбек ететін адам өзгелермен бірлесіп өндірісте өнім өндіреді. Бірлескен жұмыс күші өндірісте еңбек ететін адамдардың арифметикалық сандық қосынды көрсеткіші емес. Ол әлеуметтік-экономикалық салдар, байланыс қатынастарын сипаттайтын ерекше сапалық бірігу процесі.  
Адамның өндіріс факторы ретінде дамуының негізгі бір заңдылығы оның жалпы және біліми кәсібінің өсуі. Әлемдегі дамыған кездерде адамдардың жалпы және кәсіби білімінің биік деңгейге көтерілгендігі өмір талабы. Келесі заңдылық- маманданған еңбектің салмағы өсті , берер нәтижесі мен тиімділігі артты. Бұл қоғамдық өндірістің материалдық базасының жақсаруымен, озық техника мен технологияны пайдаланумен тығыз байланысты. Бірдей уақыттың ішінде жоғары білікті еңбек, жай еңбекке қарағанда анағұрлым көп тұтыну құнын өндіреді, мұндай еңбектің нәтижесі мен тиімділігі жоғары.  
Қоғамдық өндірістің дамыған сайын ондағы күрделі еңбектің басым болуы да заңдылық.Өйткені күрделі еңбек жай еңбектен көп тиімді. Сондықтан өндіріс оны басым пайдалануға мүдделі. Ғылыми- техникалық прогоестің нәтижесі, шаруашылықтың салалық құрамдарының өзгеруі, жаңа өндіріс салаларының дүниеге келуі, еңбек бөлінісінің тереңдей түсуі кәсіптік құрылымның өзгеріп тұруын заңды процеске айналдырды. Жаңа кәсіп, жаңа мамандық түрлері пайда болды. Қоғамдық өндірістің дамуы нәтижесінде дене және ой еңбектерінің ара салмағы да өзгеріп отырады. Адамның өндірісте атқаратын қызметтерінің ішінде ой еңбегі басымырақ болып келеді. Дене еңбегінің де бейнесі өзгеріске ұшырайды. Бұлар ғылыми- техникалық прогрестің озық нәтижелерін өндіріске тікелей пайдалануға байланысты. Адамзат қоғамының даму сатысының бәрінде еңбек мазмұны күрделі бола бермек. Өндірісті механикаландырып, кешенді түрде автоматтандырғанда, робот техникаларды, икемді технологияны енгізгенде және т. б. Ғажайыптардың бәрі де еңбек мазмұнына сапалы өзгерістер енгізеді. Бұл әкономикалық дамудың жалпылама негіздерінің зор ерекшелігі.  
Өндірістегі адам факторының дамуындағы келесі заңдылық- адамның өндірісте атқаратын қызметініңөзгеруі. Адам өндіріспен тікелей араласудан қалады, оның ұйымдастырушы, басқарушы, реттеуші, бақылаушы агентіне айналады. Сонымен қатар еңбек функцияларының деңгейі кеңейеді, әр түрлі операцияларды атқаратын кең ауқымды жұмысшылардың жаңа типі өмірге келеді. Барлық қоғамдық- экономикалық формациялардың даму тарихы өндірісте адамның маңызы мен рөлі арта түсетіндігін көрсетеді. Өмір шындығы осындай.  
Қазіргі қоғамдық өндірісте өнеркәсіп жұмысшыларының санының өсуі кеміді. Бұл ғылыми - техникалық прогрестің өндірісте қолданылуына және еңбек шығынын аз тілнйтін жаңа сала мен технологияны пайдалануға байланысаты. Өнеркәсіптің келешек дамуы ғылыми сиымдылығы басым салалар арқылы жүзеге асуға тиіс. Барлық дамыған мемлекеттерде материалдық салада жұмыс істеушілердің саны азайды. Ғылыми өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналу процесі бірлескен жұмыс күшінің құрамын өзгертіп қана қоймайды, олардың шегін ұлғайтады. Оған әсер ететін жағдайдың келесі тобы- материалдық емес саладағы еңбек сипатының өзгеруі және осы салалардың өндіріске тигізетін оң әсерлерінің барған сайын артуы артуы. Біріккен жұмыс күші шегінің ұлғаюына экономиканы басққару саласында жұмыс істейтіндердің еңбек сипатының өзгеруі де әсер етеді. Бұл заңдылықты елемеуге болмайды. Осы обьективті зсңдылықтарды іс жүзінде пайдалану, еңбектің маңызын және еңбектің белсенділігін экономикалық дамудың жалпы негіздерінің бірі ретінде тереңіпек түсінуге мүмкіндік беребі. Өндірістегі адам факторының дамуы және өзгеріске ұшырауы олардың еңбекке деген қабілетіне байланысты . Олацй болса, еңбектің мән- маңызына және еңбек белсенділігін арттыру жолдарына талдау жасаған жөн. Еңбек материалдық және рухани игіліктерді өндірудің қайнар көзі. Күрделі мәселелердің бірі – адамның жұмыстағы белсенділігін арттыру. Белсенділіктің түрлері көп. Бұл жерде еңбек белсенділігі жөнінде сөз болып отыр. Қоғамдық өндірістің даму сатысында еңбектің сипаты және мазмұны өзгеріске ұшырады. Еңбектің кейбір түрлерінің мағынасы артты. Мымалы, еңбек белсенділігі, іскерлік, кәсіпкерлік, жауапкершілік, ұқыптылығы, саналылығы, өнегелілігі., моральдық қанағаттанушылығы, твочестволық сипаты, еңбек нәтижесіне иелік етуі, еңбек қуанышы және т. б. Бұлардың іске асу жолдары , әдістері мен сипаты қоғамдық өндірістің нысандарына байланысты.  
Еңбек белсенділігін арттырудың сан алуан амалы бар. Олардың негізгілері мыналар:моральдық және матетиалдық ынталандыру еңбек жағдайын, қоғамдық қатынастарды жақсарту, өндіргіш күштерді жетілдіру, қоғамдық өмірді демократияландыру, қол еңбегін азайту, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік принциптерін нығайту, әл- ауқатты және рухани байлықты өсіру, жаңа типтегі адамдарды қалыптастыру, жаңаша ойлау және жаңа коммерциялық шаруашылық механизмін іске қосу, еңбекті нормалауды, ұйымдастыруды және басқаруды жаңа сапслық дәрежеге көтеру, басқару жүйесін жетілдіру, еңбек бәсекесін үнемі қолдап отыру, өндірісті гуманизациялау , жұмыс уақытын ұтымды пайдалану және т.б. Еңбек белсенділігін арттырудың жолдары қоғам дамуының барлық сатыларына тән. Алайда оларды іске асыру әдістері әр түрлі. Ол нақтылы алынған қоғамдық өндірістің сипатына байланысты. Қазіргі қоғамдық өндірісте жаңа типтегі адамдар қалыптасып келеді. Олардың негізгі белгілері жоғары біліктілігінде, өндірістік өзгерістерге тнз бейімделуінде. Бұларға тән қасиет ұқыптылығы мен жауапкершілігінің жоғары болуына Жаңа типті адам туралы түсінік мазмұны өзгермейтін мәңгілік ұғым емес, керісінше, үнемі сапалық өзгерісте болып отыратын құбылыс. Өнеге тұтар, үлгі болар адам болу қоғамдық өндірістің өзегі және күре тамыры. Барлық қоғамда аз да болса өнегелі адамдардың болғаны өмір шындығы. Олай болса әлеуметтік- экономикалық сапалы өзгерісті бейнелейтін бұл категория экономикалық  
дамудың жалпыға бірдей негізі. Еңбек белсенділігін арттыратын экономикалық дамудың мұндай негізінің келесі тобы – басқару жүйесін жетілдіру, еңбек бәсекесін үнемі пайдаланып отыру, жұмыс уақытын неғұрлым ұтымды пайдалану,еңбек тәртібін және басқа тәртіптерді нығайту , қол еңбегін азайту.Материалдық игіліктерді және рухани байлықтарды көбейту экономикалық дамудың жалпы негізі ретінде еңбек белсенділігін арттыруға белгілі дәрежеде әсер етеді. Өйткені бұлар адамның барлық жағдайын белгілейді. Еңбек белсенділігін арттыру үшін адамның еңбекке деген ішкі сезімін ояту қажет. Әрбір адам қоғамда істелініп жатқан әрекет әділетті де, рақымшыл, адамгершілікті, сөз бен істің бірлігі сақталған, екіжүзділік, алдап- арбау мен бүркемеленген айлалы әрекет жоқ деп түсінген жағдайда еңбек етуге құлшына түседі.  
Өндіріс экологиясы еңбек белсенділігін арттырудың негізгі буыны. Қазіргі кезеңде өндіріс экологиясының ахуалы мә емес. Осының салдарынан «Заманымыздың кеселі » аллергия, улану, т. б. етек алып барады. Міндет- өндіріс экологиясын сауықтыуру. Ұжымда салауатты моральдық- психологиялық ахуал жасау, өндіріс орындарын эстетикалық дұрыс көркемдек жұмысқа деген ынтаны өсіреді, еңбекті шығармашылық күшке айналдырады.  
Қоғамдық өмірдің демократияландырудың берер жемісі өз алдына бір төбе. Алайда бұл істі жүзеге асыруда байыптылық қажет. Асығыстық, даурықпа іс- қимыл, қызба сөз істі оңға бастырмайды. Экономикалық өмірді демократияландыру басқаларға қарағанда ілгері , алда болуы шарт. Бұл шарт бұзылса келеңсіз жағдайлар туындап, кедергілер көбейеді, көздеген мақсатқа жету едәуір қиындыққа түседі.  
Еңбек белсенділігін арттыруда рухани және қызмет көрсету жүйелерін дамытудың берер жемісі де аз емес. Қоғамдық сана , ойлау жүйесі, іс – қимыл әрекеті, адамның әлеуметтік рөлі, сезім мен талаптану, өнегелі адам болу түптеп келгенде рухани байлыққа байланысты. Меншік нысандары түрленіп, шаруашылық жүргізу рыноктық қатынасқа негізделіп отырған қазіргі жағдайда еңбек белсенділігін, еңбекке деген мүдделікті арттыру елдің тағдырын шешетін басты буынға айналды.