Дыялектная лексіка

Змест

Уводзіны………………………………………………………………......3 Раздзел І. Дыялектная лексіка…………………………………………...5    1.1 Тыпы дыялектызмаў у аповесці  В. Быкава “Знак бяды”……….….7

Раздзел ІІ. Дыялектнае слова ў мастацкім творы…………………….14 

Раздзел ІІІ. Стылістычныя функцыі дыялектызмаў у аповесці………19

Заключэнне……..………………………………………………………..21

Спіс літаратуры………………………………………………………….23

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны  

   Васіль Быкаў - гэта ўнікальная эстэтычная з'ява ў айчыннай і сусветнай літаратуры, найвялікшая ступень мастацкай праўдзівасці, глыбіня пранікнення ў таямніцы народнай і чалавечай псіхалогіі, рэдкасная вастрыня і рэчыўнасць вобразнага бачання свету, фенаменальная своечасовасць большасці публікацый, вялікая ўдзельная вага вобразнага і публіцыстычнага слова, прытчавая шматзначнасць і прарочая відушчасць [4, с. 175].

  За ўсім, пра што апавядае Быкаў у сваіх творах, моцна адчуваецца прысутнасць беларускай рэчаіснасці, нашай унікальнай нацыянальнай гісторыі, пройдзеных намі за дзесяць стагоддзяў крыжовых шляхоў, надзвычай уражлівых і павучальных. У яго прозе з надзвычайнай вобразнай сілай выявіўся вопыт перажытага ім самім і яго пакаленнем, якое пісьменнік нездарма назваў «забітым» і якое амаль цалкам засталося на полі бою [4, с. 177] .

    Вельмі разнастайная творчая спадчына пісьменніка. Яна ўключае ў сябе шмат апавяданняў, аповесцяў, расказаў і г. д. Значнае месца сярод іх адводзіцца аповесці “Знак бяды”.  У ёй з асаблівай сілай выявілася праблема трагічнага, адвечная тэма выбару ў складаных умовах акупіраванай тэрыторыі і партызанскай барацьбы народа супраць фашыстаў. Не менш востра паказаў пісьменнік і падзеі калектывізацыі, да якіх упершыню звярнуўся ў аповесці «Знак бяды». Нагадаем сюжэт аповесці: нічым не прыкметных сялян Сцепаніду і яе мужа Петрака вайна застае на хутары, дзе некалі, яшчэ да калгасаў, яны атрымалі зямлю.  Сын іх ў арміі, дачка таксама недзе далёка. Спачатку Сцепаніда і Пятрок спадзяюцца перасядзець бяду, але грозныя падзеі нішчаць гэтую іх надзею: фашысты аднаўляюць разбураны мост і з’яўляюцца на хутары, учыняюць насілле над безабароннымі Петраком і Сцепанідай. Мала-памалу расце супраціўленне ворагу, народ абуджаецца, бярэ ў рукі зброю. Пятрок і Сцепаніда гінуць.

    Васіль Быкаў расказвае аб падзеях даваеннага жыцця сваіх герояў. Аўтар паказвае, як у чалавека пад час акупацыі падымаецца магутная сіла нянавісці да насілля, як стыхійны працэс перарастае ў бескампрамісную барацьбу з гітлераўцамі і іх памагатымі.

  Магчыма,  аповесць “Знак бяды” не прыцягнула б грамадзянскай увагі і не з’явілася б такой значнай падзеяй, калі б Быкаў не быў вядомым мастаком, які здолеў з дапамогай дыялектызмаў адухатварыць карціну жыцця народа.

  Творчасць Васіля Быкава заўсёды прыцягвала ўвагу даследчыкаў, такіх як: М. Абабурка, С. Андраюк, Р. Хромчанка, Д. Бугаёў, У. Гніламёдаў, М.Мішчанчук, В. Буран, А. Міхайлаў, Г. Бураўкін, Т. Багарадава, М. Тычына і інш. У іх працах змяшчаюцца звесткі пра дыялектную лексіку, даецца азначэнне паняццям дыялектная лексіка, дыялектызм, падаецца класіфікацыя, прыводзяцца прыклады і г. д. Нягледзячы на шырокую ўвагу даследчыкаў да творчай спадчыны пісьменніка, нам падаецца цікавым прывесці свае меркаванні наконт аднаго з яго твораў. Наша праца прысвечана вывучэнню дыялектнай лексікі ў аповесці “Знак бяды”.

   Мэта нашай працы – вызначыць месца і ролю дыялектызмаў у аповесці Васіля Быкава “ Знак бяды”. Для дасягнення пастаўленай мэты неабходна вырашыць наступныя задачы:

• выявіць дыялектызмы ў аповесці;
• вызначыць тыпы дыялектызмаў;
• растлумачыць сэнс выкарыстаных аўтарам мясцовых слоў;
• апісаць спосабы ўключэння дыялектызмаў у кантэкст твора;
• вызначыць стылістычную ролю дыялектызмаў у творы.

 

 

 

 

 

 

Раздзел І. Дыялектная лексіка

    Дыялектная лексіка – гэта лексіка, спецыфічная для беларускіх народных гаворак і дыялектаў. Аснову кожнай мясцовай гаворкі складаюць словы агульнаўжывальныя. А тая частка лексікі гаворкі або дыялекта, якая адрозніваецца ад лексікі агульнаўжывальнай, і складае дыялектную лексіку. Асобнае дыялектнае слова, уведзенае ў літаратурны тэкст, але поўнасцю не асвоенае літаратурнай мовай, называецца дыялектызмам. “Паняцце “дыялектызм” , – гаворыць А. В. Калінін, – узнікае тады, калі мы, слухаючы чыю-небудзь у цэлым літаратурную мову або чытаючы мастацкі твор, заўважаем іншанародныя словы, звароты і іншыя асаблівасці мовы, якія парушаюць літаратурную норму і якія мы тлумачым уплывам дыялекта. Гэтыя ж дыялектныя ўкрапванні ў літаратурную мову мы і называем дыялектызмамі” [11, с. 290]. Для абазначэння такіх украпванняў побач з тэрмінам “дыялектызм” ужываюцца словы правінцыялізм, лакалізм, абласное слова, мясцовае слова і інш [13, с. 394].

   У залежнасці ад  таго, якія моўныя асаблівасці  гаворкі адлюстраваны ў слове, вылучаюцца дыялектызмы фанетычныя, граматычныя, словаўтваральныя, лексічныя, этнаграфічныя, семантычныя.

    Фанетычныя дыялектызмы адлюстроўваюць гукавыя асаблівасці народных гаворак або тэрытарыяльнага дыялекта. Так, для некаторых гаворак характэрна з’яўленне прыстаўнога гука “г” там, дзе ў літаратурнай мове яго няма або вымаўляецца прыстаўное “в”: гараць (араць), гаплік (аплік), гавёс (авёс), гостры (востры), гозеро (возеро) і іншыя. А таксама пашырана вымаўленне канцавога “о” не пад націскам: тато (тата), блізко (блізка), сало (сала), бачымо (бачым) [13, с. 395].

  Граматычныя дыялектызмы перадаюць асаблівасці граматыкі (марфалогіі і сінтаксісу) гаворак і адрозніваюцца ад слоў літаратурнай мовы некаторымі граматычнымі формамі і катэгорыямі: канчаткам –э на месцы канчатка –ы ў назоўніках множнага ліку назоўнага склону мужчынскага роду: валасэ (валасы), садэ (сады), братэ (браты) – у асобных гаворках паўднёва-заходняга дыялекту; канчаткамі -ець, -аць, -эць у дзеясловах 3-яй асобы адзіночнага ліку першага спражэння: нясець (нясе), кажаць (кажа), бярэць (бярэ) – у паўночна-ўсходніх беларускіх гаворках; сінтэтычнай формай дзеясловаў будучага часу тыпу стаяцьму (буду стаяць), жыцьму (буду жыць), рабіцьмем (будзем рабіць), карміцьму (буду карміць) – у палескіх гаворках [13, с. 396].

  Словаўтваральныя дыялектызмы – словы, якія адрозніваюцца ад літаратурных словаўтваральнымі дыялектнымі марфемамі: дамаўё (дамавіна), вудар (вудзільшчык), гарушка (горка), цяперака (цяпер), пявун (певень) і іншыя.

   Лексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя словы, невядомыя літаратурнай мове. Яны з’яўляюцца абласнымі не ў якой-небудзь частцы (гуку, суфіксе і пад.), а ўсім сваім складам. Сярод іх адрозніваюць уласна лексічныя і этнаграфічныя дыялектызмы.

   Уласна лексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя назвы агульнавядомых прадметаў, з’яў, паняццяў. Дыялектызмы гэтага тыпу маюць адпаведнікі ў літаратурнай мове, але поўнасцю адрозніваюцца ад іх сваім марфалагічным складам. Вось прыклад уласна лексічных дыялектызмаў з указаннем літаратурных сінонімаў да іх у дужках: дуйка (завея), драбы (рэбры), кагадзе (нядаўна, толькі што), агоўтацца (прывыкнуць), пакрыёма (скрытна), шума (смецце), шамнуць (шаснуць, праваліца), галень (дзяркач) і іншыя.

    Этнаграфічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя назвы прадметаў і паняццяў, якія характарызуюць асаблівасці жыцця, быту і дзейнасці людзей пэўнай тэрыторыі, мясцовасці. Калі нейкі прадмет, нейкая рэч сустракаецца на тэрыторыі распаўсюджання пэўнага дыялекту, то назва гэтай рэчы і будзе этнаграфічным дыялектызмам. Інакш кажучы, этнаграфічны дыялектызм – гэта мясцовая назва мясцовай рэчы (А. В. Калінін). Этнаграфічныя дыялектызмы не маюць адпаведнікаў у літаратурнай мове. Яны могуць быць растлумачаны толькі апісальна [13, с. 397].

    Семантычныя дыялектызмы – гэта дыялектныя значэнні агульнанародных слоў, інакш кажучы, агульнанародныя словы, якія ўжываюцца ў пэўнай мясцовасці з іншым значэннем, чым у літаратурнай мове. Яны ў вымаўленні і напісанні супадаюць з агульнанароднымі словамі, але адрозніваюцца ад іх сваім значэннем [13, с. 398].

 

1.1.Тыпы дыялектызмаў у аповесці  В. Быкава “Знак бяды”

    Беларуская літаратура багатая на імёны шматлікіх аўтараў, якія вельмі ўдала выкарыстоўвалі дыялектную лексіку ў сваіх творах. Плённа карыстаецца моўным скарбам свайго народа і, творча апрацоўваючы, уводзіць у літаратурны ўжытак і Васіль Быкаў. Адны з ужытых ім дыялектызмаў замацаваліся ў мове і атрымалі права на агульнае ўжыванне, другія застаюцца як паказчык яго індывідуальнага стылю.

    Разгледзім гэтыя групы дыялектызмаў.

Лексічныя дыялектызмы

Лексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя словы, якія абазначаюць агульнавядомыя прадметы і паняцці.

У творах В. Быкава гэта перш за ўсё словы з Віцебшчыны – з мясцовасці, дзе нарадзіўся пісьменнік. Сярод іх выдзяляюцца найперш бытавыя дыялектызмы (мясцовыя назвы некаторых прадметаў і з’яў), назвы сельскагаспадарчых працэсаў і эмацыйна-экспрэсіўныя дыялектызмы (словы, звязаныя з характарам чалавека, яго паводзінамі і іншымі рысамі). Сярод даследаваных дыялектызмаў яны з’яўляюцца самымі пашыранымі і ў мове герояў, і ў аўтарскай мове. Разгледзім іх па часцінах мовы.

 

Назоўнікі

Старызна, зб. н. Старыя , зношаныя рэчы. (СПЗБ, т.5).

Найбольш, аднак, патыхала старызнай, пылам, мышамі [7, с. 48].

Пільніца, ж. Час неадкладнай работы. (СПЗБ, т.3).

Яна не настойвала болей, ведала, што  ўвогуле Пятрок казаў праўду: такой пільніцай у каго дапросішся, кожнаму конь патрэбны самому [7, с. 185].

Галень, м. Дзяркач, змецены венік. (СПЗБ, т.1).

Яму трэба было ўзяць у сенцах галень, але ні разувацца, ні мачыць ногі яму не хацелася, і ён чакаў, пакуль вада куды-небудзь сыдзе [7, с. 69].

Транты, мн. Лахманы, непатрэбныя рэчы. (СПЗБ, т.5).

         Немцы, яны болей да ежы ласыя.  Да трантаў не [7, с. 26].

Картаплянішча, зб. Булябянішча. (СПЗБ, т.2).

“Пятрок, тупаючы па картаплянішчы, усё спыняўся і азіраў падворак” [7, с. 89].

Лясіна, ж. Дровы. (СПЗБ, т.2).

Яна запытала, па што, думала, па якую лясіну ў печ, бо дроў было мала, але  ён не адказаў і знік за плотам [7, с. 186].

 

Дзеясловы

Гэту  групу лексічных дыялектызмаў складаюць  дзеясловы, што абазначаюць назвы фізічных дзеянняў і працэсаў.

Кулдыхаць, незак. Перавальвацца. (СПЗБ, т.2).

         У гэты час ад гасцінца даляцеў знаёмы вуркат, ранішняя машына, кулдыхаючы з боку на бок брызентавай будай, заварочвала да сядзібы [7, с. 72].

 Патрафіць, незак.  Разумець. (СПЗБ, т.3).

Дык то ж у сваіх, рускіх, а ворагі яшчэ болей крутыя: не патрафіш – стрэльнуць, як тую курыцу, і не прапянешся [7, с. 94].

Гупнуць, незак. Кінуць з размаху. (СПЗБ, т.1).

-Э-э-э! Ы! – зморана абвясціў ён і гупнуў ля самага вусця, мабыць, знойдзеную у полі драўляную барану з зубамі [7, с. 107].

 Патыкацца, незак. Ісці. (СПЗБ, т.3).

Ведама, ён пабяжыць у свае Выселкі, стараной у абход хутара – цяпер  у хутар патыкацца нельга [7, с. 108].

Абстрыкаць, незак. Адлупцаваць. (СПЗБ, т.1).

Зноў жа свой чалавек, якога яна яшчэ смаркачом гразілася некалі абстрыкаць крапівай за тое, што крыўдзіў малых на выгане [7, с. 206].

Дыбаць, незак. Ісці размерна і важна або нязграбна. (СПЗБ, т.1).

         Па двары, под плотам і па бурачніку ў гародзе непрыкаяна дыбалі яе цыбатыя маладыя курачкі [7, с. 62].

Загергетаць, зак. Гаварыць незразумела. (СПЗБ, т.2).

Але яна не кінулася па малако, настаўнік  загергетаў штось да гэтага вёрткага і кругленькага, і яна, ніколі не чуўшы такой гаворкі, аж з цікавасцю і здзіўленнем услухалася, ды не зразумела ніводнага слова [7, с. 198].

Застыргікаць, зак. Ісці кульгаючы. (СПЗБ, т.2).

Пятрок, згубіўшы у баразне апорак, застрыгікаў да хляўка па гэты бок істопкі [7, с. 91].

Сашкандыбаць, зак. Ісці павольна, неспяшаючыся. (СПЗБ, т.4).

Пятрок як быў, з адной босай нагой, сашкандыбаў  з дрывотні і стаў на сушэйшым [7, c. 92].

Коўтаць, зак. Глытаць. (СПЗБ, т.2).

Захадзі, захадзі! – коўтаючы ежу  ў роце, прагугнявіў Гуж [7, с. 37].

 

Прыметнікі і дзеепрыметнікі

Нягелы, прым. Няздольны, які нічога не ўмее рабіць. (СПЗБ, т.2).

Пад бокам, усё бачаць і заходзяцца ад зайздрасці. Асобенна яшчэ, калі нягелы які [7, с. 194].

Неакораная, дзепрым. Не пагабляванае. (СПЗБ, т.2).

Тут ужо стала відаць, як на самай  выспе ў канцы іх надзела пахіла вагаўся свежы, з неакоранай лясіны збіты вялізны крыж, які, упіраючыся ў зямлю нагамі, з усяе сілы паднімаў над сабой Пятрок [7, с. 187].

Кідкі, прым. Неўраважаны, дрэнны чалавек. (СПЗБ, т.2).

Цяпер яны ішлі сюды – кідкі, крутаплечы Гуж і перахлябісты малады Каландзёнак – абодва з вінтоўкамі за плячыма, з белымі павязкамі на рукавах [7, с. 65].

 

Прыслоўі

Лацвей. Лепш. (СПЗБ, т.2).

Але лацвей было Яхімоўскаму мець якую дзесяціну аблогай, у яго  хапала і лепшай зямлі, а як во было ім? [7, с. 181]

Дыхавічна. Цяжка. (СПЗБ, т.1).

Вараная іхняя кабылка і яшчэ пацямнела ад поту, які ручаямі ліўся па яе выпуклых скабах, а бакі яе дыхавічна хадзілі ад ператомы, і галава апушчалася ўсё ніжэй [7, с. 182].

 Па супесі. Зверху. (СПЗБ, т.3).

Пасеяў хутка, забаранаваць, праўда, на паўдня пазычыў каня ў Лявона, надзел якога быў побач, трохі  ніжэй, зямля там таксама была не дай бог, але трохі мягчэйшая  па супесі [7, с. 186].

 

Фанетычныя дыялектызмы

   Фанетычныя дыялектызмы - словы, якія атрымалі ў дыялекце асаблівае фанетычнае афармленне.

    Ахвіцэр. Афіцэр.

    Ахвіцэр, - здагадаўся Пятрок [7, c. 73].

    Ладзімір. Уладзімір.

    Ладзімір быў чалавек памяркоўны, не самы бяднейшы з вёскі, але не багаты, зямлі меў, можа, на якую дзесяціну болей за Петрака ці Лявона, з яго малодшай дачкой Анютай [7, с. 143].

    Шпіктакль. Спектакль.

• Ладна, - сказаў Карніла. – ты тут нам шпіктакль не строй [7, с. 197].

Пушчаюць. Пускаюць.

“Вой ты, гора! – падумаў Пятрок. – ужо не пушчаюць і ў хату” [7, с. 122].

Гэныя. Гэтыя.

Гэныя ракеты, знаеш, як паляцяць! [7, с. 134]

Схочаце. Хочаце.

Як вы схочаце, так і будзе [7, с. 157].