Бағаналы жасушалар туралы түсінік

                                                                 Жоспар

 

Кіріспе

Бағаналы  жасушалар туралы түсінік

Негізгі бөлім:

а.Жасушалық терапия, мүмкіншіліктері.

ә.Нейродегенеративті ауруларды емдеуде жасушалық терапияның мәні (Паркинсон)

б.Жеткен жетістіктері.

Қорытынды.

Бағаналық жасушалардың медицинада қолданылуы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                        _{Кіріспе}

    _{Бағаналы  жасушалар- таза  субстанция, ол өзінде  ешқандай  генетикалық  информация  сақтап тасымалдамайды. Бұл жасушалар  жүйке жүйесіндегі зат алмасуды, қан айналымды, жүрек, бүйрек қызметтерін жақсартады. Иммунитеттің көтерілуін, қартаюды алдын алуға болады. Олар  ешқандай  қатерлі  зақымға  ұшырамайды. Жасушалық  терапия -     медицинаның  ең  үлкен  жетістіктерінің  бірі, ол  адамға  дені  сау  және  белсенді  болуға  көмектеседі. Көптеген  практикалық  жазылмайтын  аурулар: қантты диабет,  жайылмалы склероз, миастения, ми инсульті, эпилепсия, ақыл ой төмендігі, баланың церебральді сал ауруларын толығымен жазуға мүмкіндікті жасушалық терапия бере алады. Тұрақты клиникалық сауығуға келуге болады.}

     Біздің  ағзада  өмір  сүру  барысында  үнемі  жасушалар   өліп  және  қайта           ғылыми  белгіленген. Бас  миында  35  жыл сайын 30-дан  50  миға  дейін  нейрондар  өле   алады.  Бір  бағаналы  жасуша  барлық  ағзалар  мен      бірнеше  мың  жасушаларын  іске  қоса  алады  нерв жасушаларынан   басқасын.

      Бағаналы  регенеративті   жасушалық  медицинаның  бір  бөлігі  ол   бағаналы жасушаларды   оқып  білуі.     Бағаналы  жасуша – ол  ағзаның  арнай   жасушаларда, өзін өзі  жаңартуға   және  дамуға  қабілетті  жас   жасуша  өсіп  келе  жатқан  ағзаның  (адам  немесе  жануар    миллиардттаған   жасушалары  бір ғана  жасушадан  зиготадан   дамиды. Бұл  жалғыз ғана  жасуша  өзгеде  тек  ағза  жайлы   информацияны  ғана  емес, сонымен   қоса  оның  ары  қарайғы   даму  механизімін  сақтайды. Эмбригонез  барысында  ұрықтанған  аналық  жасуша  бөлігін, келесі  ұрпаққа   генетикалық  материалды  береді. Бұл  эмбрионарлық    бағаналық   жасушалар, олардың  геномы  «нольдік  нүктеде»  орналасқан,  яғни     мамандығын  анықтайтын  механизімдер  іске  қосылмаған, олардан  кез  келген  жасушалар   түзілуі  мүмкін.

 Ересек  адамда  бағаналы  жасушалар  өте көп мөлшерде  негізінен  сүйек   кемігінде   болады, аз  мөлшерде  барлық  ағзалар   мен    тіндерде    бар.  Олар  ағзалар  мен тіндердің      зақымдануларын  қайта қалпына  келуін    қамтамасыз  етеді.  Бағаналы  жасушалар  реттеуші  жүйеден  қандай  да  бір   «зақым»   жайлы  сигнал  алған  соң     қан   арнасымен  зақымданған  ағзаға  барады.  Олар  кез-келген  бүлінуді  қалпына  келтіреді,  сол   жерде  ағзаға  керек  жасушаларға  (сүйек,  біріңғай салалы  бұлшықетті,  бауырлық,  жүрек  бұлшық  еті,  тіпті  нерв  жасушасын) айналып   және  ағза  немесе    тіннің      резервтерін  белсендіре  отырады

Ересек адамдарда бағаналы жасушалар  қоры көп емес, ол біраз болсада  организм иммунитетіне байланытты. Медициналық  орталықтарда «Бағанала жасушалар  қоры» бар, онда трансплантациялар  жасалады.

Бағаналық жасушалар- ағзаның бастапқы біріншілік негізі, өздігінен көбейіп, жаңара алатын жасушалар.Бағаналық  жасушалар кез-келген жасуша ортасына тез бейімделіп, мамандана алады. Жаңадан пайда болған жасушалар  жаңа ортаға тән қасиеттерге ие болады, ал тін жасушалары өздерінің бастапқы бағаналық қасиетін сақтап қалады. Тіршілік ету барысында адам ағзасындағы  барлық жасушалар өздеріне тиесілі  қызметтері бойынша ғана жұмыс атқарады, ал тін жасушалары әр түрлі жасуша түріне айналып, шексіз бөліну қасиетіне  ие.                                                                                                                                             Тін жасушалардың түрлері: эмбрионалдық, постнаталдық, гемопоэтикалық тін жасушалары, мезанхималық тін жасушалары, кіндік қанының тін жасушалары. Эмбрионалдық- тотипотентті тін жасушалары ішіндегі ең аз маманданған, аналық жұмыртқа жасушасын  жасанды жағдайда ұрықтандырғаннан кейін 5-7 тәулік өткен сон эмбрионның даму сатысының бастапқы кезінде, яғни бластоциста кезеңіндегі ішкі масса. Жасанды қоректік ортада эмбрионалдық тін жасушаларын өсіру арқылы шексіз көп өсу мен мамандану  қасиеті жоғары линияларды алуымызға  болады. Постнаталдық- табиғаты жағынан  әртүрлі постнаталдық ұлпалардан алынған  немесе табиғи потенциялы өмір сүру барысында  төмендеген ересек ағзадан алуға  болады.Бүгінгі күні жасушалық терапия  бағытының дамуына үлкен үміт артқан жасушалар –осы постнаталды түрге жатады.                                                                                                                                                  Гемопоэтикалық тін жасушалары- мультипотентті қанның әртүрлі жасушаларын түзуші, оттегін тасмалдау қасиетіне ие, ұю жүйесінің қызметіне жауапты және бактерия,вирус, ағзадан тыс агенттерден қорғау, иммундық жауап қайтару қызметтерінің атқарылуын қамтамасыз ететін жасуша түрі. Мезанхималық тін жасушалары-адамның барлық қатты ұлпаларының құрамдас бөліктерін түзу қасиетіне ие; сүйек пен шеміршектен жүрек пен бауыр жасушаларына дейін, қаңқа бұлшық еттері мен жүйке жүйесіне дейін.Қан түзуші тін жасушаларынан айырмашылығы “терапиялық мөлшерде” алу мақсатында мезанхималық жасушаларды жасанды қоректік ортада алдын ала өсіріп,көбейтіп алу қажет. Кіндік қанының тін жасушалары-постнаталдық жасушалар арасындағы ең жас және мамандану қасиеті жоғары түрі.Кіндік қанының басым бөлігі қан түзуші жасушалардан тұрады,сонымен қатар жасанды қоректік ортада бұлшық-ет және тамыр, бауыр және жүрек жасушаларына, жүйке, эндокриндік және ағзаның басқа да жүйелеріне айналуға бейім. Шетел ғалымдарының зерттеулеріне сүйенсек бағаналық жасушаларды медицинада пайдалану саласы енді дамып келеді. Жаңа туған дені сау сәбилердің кіндікбауынан алынған қанның көптеген ауруларға дауа екені анықталып отыр. (Ұлыбританияның Guardian («Гардиан») 18.03.2009ж басылымында бағаналық жасушалар туралы ғылыми жаңалық жайында мақала басты)Қазіргі медицина жаңа туған сәбидің серігі мен кіндік қанын пайдаға асырып, оларды сүйек кемігінен басталатын қан ауруларына қарсы қолданып жатыр. Жаңа босанған аналардың сәбилерімен бірге туған жолдасын, яғни плаценттің құрамындағы өзекті жасушалар ақ қан ауруымен ауыратын сәби үшін, не болмаса қан дертіне шалдыққан адам үшін өте пайдалы.                                                                                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                 

                                                    

 

 

                                                                           Негізгі бөлім

    Ең бірінші бағаналы  жасушалар трансплантациясы сүйек  кемігінің гемопоетикалықжасушаларынан  басталған. Ол осыдан 20 жыл бұрын  жасарту мақсатында жасалған, яғни  касметологияда басталған. Қазір  гемопоетикалық бағаналы жасушалар  басқа да ауруларды емдеуге  қолданылады. Мысалы: қан жүйесінің  қатерлі ісіктері (балалардағы лейкоздың  кейбір формалары). Қазіргі гематология  жүзден аса ауруларды гемопоетикалық  бағаналы жасушалардың транплантациясысыз  жасай алмайды. Ақырғы жылдары  гемопоетикалық  бағаналы жасушалар  аутоимунды ауруларды, бүйрек  және сүт безі қатерлі ісіктерін,ревматоидты  арттрит, Крон ауруы, жайылмалы  склероз, артрит ауруларын тұрақты  сауығуға дейін емдейді.

Сүйек кемігінің стромалық (мезенхималық) бағаналы  жасушалары  ортапедиялық клиникаға аттады. Негізгі көрсеткіштері-сынған сүйек ақауларын, бұзылған буын шеміршегінің қалпына келуін қамтамасыз етеді. 

Мезенхималді бағаналы жасушалар  кардиохирургиялық клиникада белсенді орын алады. Инфарктан кейін бұзылған кардиомиоциттерді қалпына келтіреді.       

Нейродегенеративті  ауруларды   және  классикалық  нейрохирургия  тәсілдері  кеткен  көрсеткіштерді  бермегендіктен  80 жылдардың  басында  нейродегенеративті  ауруларды  емдеу  жолдарын             іздеу  барысында  арнайы  мамандар  нейробиологтар   мен  клиницистер  нейродегенеративті аурулар -ішіндегі  ең   көп  кездесетін  ауру       ( Паркинсон )    ауруларда  бас  миының  дофамин   жетіспеушілігін  декомпенсациясы              басты     назарды     аударады.  Бұндай  дофамин  ^{жетіспеушілігін  осы  потологияда, ал   жануарға   тәжірибе   жасағанда  нейротоксин  - 6 - оксидофамин  қолданғанда  тірек қимыл бұзылыстарына әкелетін   көрсеткіш. Тәжірибелік  зерттеулер   мектебімен  жүргізілетін  мынандай  нәтижелер  көрсетті: қара}  субстанциялық дофоминергиялық нейрондарын трансплантациялау тек дофамин   метаболизмнің   компенсациясымен    қоса  қимыл әрекеттеріне  өзгеріс ендірді. Осындай Паркинсон аурулары   моделінде істелген  тәжірибелер нәтижелерінен соң келесі  кезекте келесі  клиникалық  тәжірибелер нейротрансплантация саласында өзгерістер  енгізді    жағдай жасады.

Гендік  терапияның  пайда болуы  молекулярлық   генетикамен  генетикалық  инженерия   жемісі  болып табылады.  Гендік  терапия    науқастың  тіні   немесе  жасушасына  функционалді  гендерді  енгізу  арқылы  сол  жасушада  дамып  ағзаға  керекті  белок  синтезін  қалпына    келтіруге  негізделген.

Нейродегенеративті  аурулардың  жалпы  сипаттамасы.

 Нейродегенеративті  аурулар   ОЖЖ  белгілі  бөлімдерінің  дегенерациясымен   түсіндіріледі.  Бұл  нейромедиаторлардың бөлінуінің  бұзылуымен     жалпы  ОЖЖ   реттелуін  бұзады,  яғни  ағзаға  тән  қызметтер   . Жекелеп   айтсақ Альцгеймер  ауруында  неокортекс,   гиппокамп, субкортикальді  ядролар   дегенерациясы  болады. Хангтингтон ауруында  стриальді  нейрондар дегенерациясы  болады  ол  нейромедиаторлардың  синтезінің  төмендеуіне,  яғни γ-аминотмай   қышқылының  синтезінің  төмендеуіне   әкеледі. Паркинсон  ауруында  дофаминэргиялық  жүйенің   нейрондарының  дегенерациясы   жүреді,  бірінші  кезекте   нигростриалар  қарасубстанцияның  дофаминэргиялық нейрондарының  дегенерациясы стриатумда  дофамин   синтезінің  бұзылуына  әкеледі,  нәтижесінде  қозғалыс  бұзылыстарымен  қимыл  координациясы  ауруларына  әкеледі.

Нейротрансплантация  нейродегенеративті  аурулардың  емі  ретінде.

Нейродегенеративті  аурулардың  тәжірибелік  зерттеулері  жануарлар  моделінде  жасалады.  Паркинсон  ауруының  классикалық  моделі –  қара  субстанция  аймағын  зақымдау. Бұл кезде стриатумда дофамин  синтезі бұзылады. Бұндай  жануарларға  «айналшықтау» білінеді. Оларға  дофаминэриялық  нейрондарды  көшіру  олардың  белсенділігі  мен  қозғалысын  жақсартқаны  белгілі. Авторлардың айтуы бойынша Паркинсонмен ауыратын науқастың бұзылған  жүйке  жасушаларын адам эмбрионының нейрондарымен ауыстыруға болады. 

Бұл  зерттеулер  клиникалық  нейротрансплатацияға  көшуге  мүмкіншілік  берді.  1985 жылыдың  өзінде  Паркинсон  ауруының осындай  бүйрек  үсті   безінің  хромаффинді  тінін  науқас  стриатумына   көшіру  арқылы  емдеу  жақсы  нәтижелерді  көрсеткен.   Одан   кейінгі  жылдары  көптеген  жұмыстар   осы  салада  жарыққа  шыққан  болатын.  Егер Паркинсон  ауруымен    адамға     8-9      аптадағы    эмбрионның   мезенцефалонын  көшіру  кезінде көзқарастын  жағдайы  жақсарғанына  көз  жеткізуге  болады,  яғни  жиналған  тәжірибе   нейротрансплантация  арқылы  емдеу  Паркинсон  аурудың  травмасыз  және  операциядан  кейінгі  асқынусыз  өтеді. Эмбрионалды   нейрондар  трансплантациясы  науқастың  жалпы  жағдайы  мен  қимыл  -  қорғаныс  белсенділігінің  жақсаруына  мидағы  дофамин  және   метаболизмінің  жоғарлауына   және 6-L-(18F)-ДОФА қосындылары бір жылдың ішінде  жоғарылағаны байқалған.

Алты  жыл бойы Ресейлік мамандар  тобы Н.Н.Бурденко  атындағы нейрохирургия  институты  негізінде  Паркинсон  ауруымен ауыратын  адамдарға  ұрықтың  вентральді  мезэнцефалонның клеткалық  суспензиясын  көшіруде  13 оң  нәтижелі  операция  жасады. Операция  технологиясы схема  түрінде  бірінші  суретте  көрсетілген және келесі  кезеңдерден  тұрады:

А) Апталақ адам ұрығын  заңды  аборттар нәтижесінде алу.

Б) Вентральді  мезэнцефалоннан  клеткалық  суспензия даярлау.

В) Алдын-ала есептелген  координаттар  бойынша  науқастаң нигростатикалық  жүйесіне  суспензияны  енгізу. Нейротрансплантациядан  кейін  науқастарда циклоспорин  А негізінде иммунносупрессорлы  терапия  жүргізіледі. Бұл миға  канюланы  енгізгендегі  гематоэнцефалолитикалық  барердің  механикалық  жарақатымен  реципиент  миына  иммуно компонентті  жасушаның  енуі  және  инплантацияланған  суспензияның  гистосәйкестігі  әсерінен,  себебі  ағза қабылдамауы  мүмкін  деген  болжамнан. Транспланттатты  қабылдамау  сұрағы әлі шешілмеген болып табылады,  бұл оның профилактикасында  біріңғай стратегия  болмауымен  түсіндіріледі.

Яғни жиналған  ьәжірибе  нейротрансплантация  арқылы  емдку Паркинсон  ауруын  травмасыз  операциядан кейінгі  асқынусыз  өтеді. Эмбрионалді  нейрондар  транплантациясы  науқастың  жалпы  жағдайымен  қимыл-қозғалыс  белсенділігінің  жақсаруына,  мидағы  дофамин  метаболизмінің  жоғарылауына көмектеседі.

Бірақ  ұзақ  жылғы  нәтижелер  бойынша (3-6 жыл)  нақты  оң нәтиже  тек  30 % ғана байқалады., және қосымша  фармкотерапияны  қосқанда.. Оң  клиникалық эффектің  төмен  болуы  трансплпатацияланған  және  бейімделегн  эмбрионалды  нейрондардың  санына  байланысты. Одан кейін  тек  бейімделуді  жоғарылату  арқылы  шығуға  болады,  сондықтан  қазіргі  кезде  нейротрансплантация  әдістерңі  тоқтатылған  және  олар  тәжірибелік  деңгейде  фундаментальді  ғылыми  нәтижелермен  және  жаңа  дамыған  молекулярлық  биологияның  бірігуін  қажет  етеді.  Негізінен  көшіруі  аз  мөлшерде  тінді,. клеткалық  суспензияны  немесе  жасуша  культурасы  ретінде  алынады.. Тінді  көшірсек  бейімделу  жоғары,. бірақ .иесінің.. бас  миының  интеграциясы  бұхзылады, онда  глиалды  барерлер  көп  болады. Екінші  жағдайда (клеткалық  суспензия)  тірі  қалып  сіну  мүмкііндігі  сәл  төмен, бірақ  иенің  басмиымен  интеграция  максимумуға  жетеді,  себебі  транстплантант  реципиент  миымен  арасындағы  шекарада  глиалды  тыртықтар  жоқ  деп  айтуға  болады. Үшінші  жағдайда  қалыптасқан  нейрондар  бұзылады да  нейрондардың  өсінділерінің  көп  зақымдалуымен  өлуіне  әкелкді.  Әдетте  қабылдамау  төмендегідей  түсіндіріледі: